Vukhongeri Bya Mavunwa Byi Le Ndleleni Yo Ya Eku Lovisiweni Ka Byona!

LESWAKU hi kota ku kuma loko vukhongeri bya misava leyi byi ri kusuhi ni ku hela, a hi kambisiseni byin’wana bya vuprofeta lebyikulu bya Bibele. I bya wansati wo fanekisela wo hlamarisa la hlamuseriweke ebukwini yo hetelela ya Bibele, ya Nhlavutelo.

Xana u nga swi kota ku vona hi mahlo ya mianakanyo wansati loyi a fumeke matiko, a lawula vutomi bya magidi ya timiliyoni ta vanhu ematin’wini hinkwawo—wansati la nga n’wankumi loyi a ambaleke tinguvu ta xivunguvungu ni leto tshwuka leto saseka, a tibombise hi nsuku, hi maribye ya risima ni tiperela? Emombyeni wakwe ku tsariwe vito ro leha, ra xihundla: “Babilona lonkulu, mana wa tinghwavava ni wa lava endlaka swa manyala la misaveni.” Handle ko kanakana u tiviwa hi vutomi byakwe lebya vunghwavava lebyo dzika, hikwalaho ka leswi a endleke “vumbhisa” ni tihosi ta misava. Swidyoho swakwe swi tlhandlekelanile swi ya fika etilweni. U khandziye xivandzana xa nhova lexo chavisa, xa ribungu, xa tinhloko ta nkombo, ni timhondzo ta khume.—Nhlavutelo 17:1-6; 18:5.

Loko u kota ku vona wansati loyi hi mahlo ya mianakanyo, u kota ku twisisa mongo-nkulu eka xiendlakalo xa vuprofeta lexi muapostola wa Yesu, Yohane a xi voneke exivonweni lexi a xi kombiweke hi ntsumi. U xi hlamusela hi vuenti eka Nhlavutelo tindzima 17 na 18. Hlaya tindzima leti eBibeleni ya wena. U ta kota ku landzela nongonoko wa swiendlakalo ku sukela eku paluxiweni ka vito ra wansati loyi wa xihundla ku fikela eku lovisiweni ka yena.

Ku Tiva Muoswi

Ndlela yo twisisa vito ra yena yi kumeka eka swilo swimbirhi leswi muoswi loyi a nga nkosikazi a tshameke ehenhla ka swona hi ndlela yo fanekisela. Eka Nhlavutelo 17:18, u hlamuseriwa tanihi “muti lowukulu, lowu fumaka tihosi ta misava.” Leswi swi n’wi pfumelela ku tshama ehenhla ka “mati layo tala,” leswi vulaka “vanhu va swivongo leswo tala ni ntshungu lowukulu, i vanhu va matiko layo tala ni tindzimi leto tala,” hilaha swi kombisiweke ha kona eka Nhlavutelo 17:1, 15. Hi ku ya hi ndzimana 3 eka yona ndzima leyi, nakambe u tshame ehenhla ka xivandzana xa nhova xa tinhloko ta nkombo—swivandzana hi ntolovelo swi tirhisiwa eBibeleni swi ri swikombiso swa mifumo ya misava kumbe tinhlengeletano ta tipolitiki.

Leswi swi komba leswaku muoswi, Babilona Lonkulu, u fanekisela mfumo lowu tlakukeke, lowu fumaka mimfumo yin’wana ni vafumiwa va yona. Lowu i mfumo wa misava hinkwayo wa vukhongeri bya mavunwa.

Nkucetelo wa valawuri va vukhongeri etimhakeni ta milawu ya tiko ni tipolitiki wu tiveka kahle ematin’wini. The World Book Encyclopedia yi ri: “Endzhaku ka ku wa ka Mfumo wa Rhoma Vupela-dyambu [lembe-xidzana ra vu-5], mupapa a a ri ni vulawuri lebyi engetelekeke ku tlula munhu wihi na wihi eYuropa. . . . Mupapa a a lawula eka tipolitiki xikan’we ni hi tlhelo ra moya. Hi 800, Mupapa Leo III u ambexe mufumi wa Mufrank hari ya vuhosi, Charlemagne [Charles Lonkulu], mufumi wa Varhoma. . . . Leo III a a kandziyise mfanelo ya leswaku mupapa a veka mulawuri ximfumo evulawurini.”

Vulawuri lebyi Kereke ya Khatoliki ni “tihosana” ta yona va veke na byona ehenhla ka valawuri byi kombisiwe swinene hi mufundhisi-nkulu Thomas Wolsey (1475?-1530). U hlamuseriwa tanihi “munhu loyi a a ri ni vulawuri bya matimba swinene eNghilandhi malembe yo tala.” Ehansi ka vulawuri bya Hosi Henry VIII, “hi ku hatlisa a a ri yena mulawuri wa xin’wana ni xin’wana eka hulumendhe. . . . A a tshama evulovoloveni bya le vukosini naswona a a tiphina hi vulawuri byakwe.” Rungula ra nsonga-vutivi ri ya emahlweni: “Mufundhisi-nkulu Wolsey u tirhise vuswikoti byakwe lebyikulu tanihi mutirhela-mfumo ni murhangeri ngopfu-ngopfu eku lawuleni timhaka ta Nghilandhi ni matiko mambe ta Henry VIII.”

Xikombiso xin’wana lexikulu xa vulawuri bya Khatoliki ehenhla ka timhaka ta misava ta tiko i xa Mufundhisi-nkulu Richelieu wa le Furwa (1585-1642), loyi “malembe yo tlula 18 . . . a a ri mufumi wa Furwa hi ku kongoma.” Buku leyi tshahiweke laha henhla yi te: “A a ri munhu wo lava swilo ngopfu kutani hi ku hatlisa u sungule ku hela mbilu hi ku lava xikhundla xa le henhla.” U endliwe mufundhisi-nkulu hi 1622 “kutani hi ku hatlisanyana a a ri ni vulawuri swinene eka hulumendhe ya le Furwa.” Swi vonaka onge a a ri wanuna wa migingiriko, hikuva “u rhangele vuthu ra le vukosini hi nyama, ri ya hlasela doroba-nkulu ra La Rochelle.” Xihloko xa engetela: “Nchumu lowukulu lowu Richelieu a a wu rhandza a ku ri timhaka ta matiko mambe.”

Leswaku Vatican ri hambete ri katseka eka valawuri va swa tipolitiki swi vonaka kahle eka switiviso swa yona swa nkarhi na nkarhi eka phepha-hungu ra le Vatican ra L’Osservatore Romano swa mayelana ni vayimeri va matiko mambe lava humesaka matsalwa ya vutitivisi eka mupapa. Swi le rivaleni leswaku Vatican ri ni ntlawa wa Makhatoliki yo tshembeka lama tshamaka ma ri karhi ma tivisa mupapa hi timhaka ta tipolitiki ni ta vuyimeri ta misava hinkwayo.

Ku nga nyikeriwa swikombiso swo tala ku hlamusela matimba lamakulu ya nkucetelo wa varhangeri va vukhongeri—va Vujagana ni lava nga riki va byona—etimhakeni ta tipolitiki ta misava leyi. Ntiyiso wa leswaku muoswi wo fanekisela u tshame ehenhla ka “mati layo tala” (lama fanekiselaka “vanhu va swivongo leswo tala ni ntshungu lowukulu, [ni] vanhu va matiko layo tala”) ni le henhla ka xivandzana (lexi fanekiselaka mimfumo hinkwayo ya tipolitiki ya misava) wu kombisa leswaku ndlela leyi a lawulaka vanhu, matiko, ni mifumo ha yona a yi tolovelekangi, yi tlakuke swinene ku tlula vulawuri bya tipolitiki. A hi voneni leswaku i bya muxaka muni.

Xiphemu xa vito lero leha leri nga emombyeni wakwe a xi ku “Babilona Lonkulu.” Ri kombetela eka Babilona wa khale lowu simekiweke kwalomu ka 4000 wa malembe lama hundzeke hi Nimrodo, loyi a a ‘kanetana na Yehovha,’ Xikwembu xa ntiyiso. (Genesa 10:8-10) Ku va a ri ni vito leri swi kombisa leswaku i xifaniso lexi kurisiweke xa Babilona wa khale, lowu nga ni swiaki leswi fanaka. Hi swihi swiaki swa kona? Babilona wa khale a wu tele hi vukhongeri bya xihundla, mikhuva leyi thyakeke, vugandzeri bya swifaniso, masalamusi, vungoma bya tinyeleti, ni vukholwa-hava—hinkwaswo leswi Rito ra Yehovha ri swi solaka.

The New International Dictionary of New Testament Theology yi vula leswaku eka lembe-xidzana ra vu-18 B.C.E., Marduk u endliwe “xikwembu xa muti wa Babilona, kutani xi endliwa nhloko ya tempele ya le Akade wa Sumeri lowu nga nyiketeriwa swikwembu hinkwaswo swa kwalomu ka 1300. Leswi swi endle leswaku ku hlangana mikhuva hinkwayo ya vukhongeri. . . . Eka Gen. 11:1-9, ndlela leyi tempele leyikulu ya Babilona yi akisiweke xiswona swi paluxa vutinyungubyisi bya munhu byo lava ku lawula ni tilo hi roxe.”

Xisweswo Babilona wa khale a wu ri xivindzi xa vukhongeri bya mavunwa, lebyi hi ku famba ka nkarhi byi tluleleke emisaveni hinkwayo. Maendlelo ya vukhongeri bya Babilona, tidyondzo, mikhuva, ni mimfungho ya rona swi hangalakele eswiphen’wini hinkwaswo swa misava naswona swi vonaka eka mpfangano lowu nga fambelaniki wa magidi layo tala ya vukhongeri bya misava. Mimfumo ni vulawuri bya tipolitiki yi simekiwile yi tlhela yi wa, kambe vukhongeri bya Babilona byi sale bya ha ri kona.

Ha Yini Ndzoviso Wu Ri Kusuhi Swonghasi?

Hilaha hi ku phindha-phindha swi hlamuseriweke ha kona eminkandziyisweni leyi hundzeke ya magazini lowu, vuprofeta bya Bibele ni swiendlakalo leswi tsekatsekisaka misava ku sukela hi 1914 handle ko kanakana swi kombise leswaku sweswi hi hanya enkarhini wa ku “hela ka [minkarhi].” (Matewu 24:3) Leswi swi vula leswaku makumu ya mafambiselo lawa yo biha ma tshinela hi ku hatlisa, kukotisa makumu ya “xivandzana xa ribungu,” xa timhondzo ta khume, lexi wansati loyi sweswi a tshamiseke ehenhla ka xona. (Nhlavutelo 17:3) Swi le rivaleni leswaku xivandzana lexi xi fanekisela mpfangano wa tipolitiki ta matiko hinkwawo ya misava—Nhlangano wa Matiko. Makumu lama vhumbiweke ma vula ku herisiwa ka vulawuri bya tipolitiki lebyi nga riki na vun’we, lebyi nga chaviki Xikwembu ehenhla ka vanhu. Kambe ku vuriwa yini hi xivandzana lexi muoswi la fumaka a xi khandziyeke?

Ntsumi ya Xikwembu ya hlamusela: “Timhondzo ta khume leti u ti voneke, tona swin’we ni xivandzana, swi ta venga wansati loyi wa muoswi swi ta endla leswaku a swela ni ku sala a nga ambalanga nchumu, swi dya nyama ya yena, swi n’wi hisa hi ndzilo. Hikuva Xikwembu xi nghenisile etimbilwini ta swona leswaku swi yisa makungu ya xona emahlweni: Hi ku twanana ka swona, swi ta nyika matimba ya vuhosi bya swona eka xivandzana, ku kondza loko marito ya Xikwembu ma hetiseka.”—Nhlavutelo 17:16, 17.

Xisweswo vuprofeta byi komba leswaku emahlweninyana ko va xivandzana xa tipolitiki xi ya eku lovisiweni, xi ta sungula ku venga mukhandziyi wa xona ivi xi n’wi hlasela. Ha yini? Swi le rivaleni leswaku valawuri ni tihulumendhe va ta hetelela va vona onge matimba ni vulawuri bya vona byi xungetiwa hi vukhongeri lebyi hleriweke lebyi nga ehansi ka vulawuri bya mimfumo ya vona. Xikan’we-kan’we, hi ku susumetiwa hi matimba yo karhi, ti ta hetisisa “marito,” ku nga xiboho xa Xikwembu, hi ku avanyisa mfumo wa misava wa vukhongeri bya mavunwa lowu nga muoswi, ni lowu thyakisiweke hi ngati.a—Ringanisa Yeremiya 7:8-11, 34.

Makumu ya vukhongeri bya mavunwa bya misava ma ta ta loko bya ha vonaka byi chivirika naswona byi ri ni nkucetelo. Ina, vuprofeta byi komba leswaku emahlweninyana ka ku herisiwa ka muoswi, u ta va embilwini a ha ku: “Ndzi tshama la, mina Nkosikazi! A ndzi wansati wa noni, a ndzi nga heli hi ku vona mahlomulo!” (Nhlavutelo 18:7) Hambiswiritano, ku herisiwa ka yena ku ta hlamarisa magidi ya timiliyoni ta vafumiwa vakwe. Ku ta va xin’wana xa swiendlakalo swo chavisa ni leswi nga languteriwangiki swinene ematin’wini ya munhu.

Hi mpfhuka Babilona wa khale, a va kona, vukhongeri bya mavunwa byi ve ni nkucetelo lowukulu ku tlurisa ehenhla ka vanhu hi ku tirhisa varhangeri ni vaseketeri va byona; tidyondzo, mikhuva, ni maendlelo ya byona; miako ya byona leyo tala leya vulovolovo yo gandzela eka yona; ni rifuwo ra byona lero chavisa. Kunene a swi nge herisiwi hi ndlela leyi nga xiyekiki. Hikwalaho, ntsumi leyi averiweke ku tivisa rungula leri ra ku avanyisiwa ka muoswi a yi sasi loko yi tivisa: “Mintungu hinkwayo yi ta n’wi wela henhla hi siku rin’we, a kuma mavabyi yo chavisa, ni mahlomulo, ni ku sika, kutani ú ta hisiwa hi ndzilo, hikuva Hosi Xikwembu, muavanyisi wa yena, xi ni matimba lamakulu.” Hikwalaho makumu ya Babilona Lonkulu ma ta ta ku fana ni rihati leri nga tivekiki leswaku ri tumbuluka kwihi ivi ri hundza hi xihatla, onge hi “siku rin’we.”—Nhlavutelo 18:8; Esaya 47:8, 9, 11.

Marito lawa ya matimba ya ntsumi ma tisa xivutiso lexi, Xana byi kona vukhongeri lebyi nga ta sala, loko byi ri kona, hi byihi naswona ha yini? Xana vuprofeta byi kombisa yini? Leswi ku ta vulavuriwa ha swona exihlokweni lexi landzelaka.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Nandzu Wa Ngati Wa Vujagana eAfrika

Bibele eka Nhlavutelo 18:24, yi hlamusela leswaku eka Babilona Lonkulu ku kumiwe ngati ya “hinkwavo lava nga dlawa laha misaveni.” Anakanya hi tinyimpi leti lwiweke hikwalaho ka ku hambana ka vukhongeri ni hikwalaho ka ku tsandzeka ka varhangeri va vukhongeri ku ti sivela. Xikombiso xa sweswinyana xa leswi xi vonake eku herisiweni ka rixaka le Rwanda, laha kwalomu ka 500 000 wa vanhu va dlayiweke—n’we-xa-nharhu xa vona ku nga vana.

Mutsari wa le Canada, Hugh McCullum u vika a ri eRwanda a ku: “Mufundhisi wa Muhutu la nga eKigali [Rwanda] u vula leswaku ndlela leyi kereke yi tsandzekeke ha yona ku rhangela hi tlhelo ra mahanyelo a yi hlamuseleki. Xikhundla xa vabixopo exikarhi ka vanhu va le Rwanda a xi fanele xi ri xa nkoka ku tlurisa. Va swi tive khale swinene leswaku ku ni timhangu leti nyandlamelaka, leti taka, ku dlayana loku ku nga si sungula. Swiluvelo swa le kerekeni inge swi nyike vanhu hinkwavo nkarhi wo twa rungula leri tiyeke leri a ri ta va ri sivele ku dlayana. Ematshan’weni ya sweswo varhangeri va rhunge milomu.”

Endzhaku ka ku dlayana loko chavisa hi 1994, enhlanganweni lowutsongo lowu khomeriweke ekerekeni ya Presbyteria eKigali, Justin Hakizimana murhangeri wa kereke, u te: “Kereke a yi seketelana ni tipolitiki ta Habyarimana [muungameri wa Rwanda]. A hi swi solanga leswi a swi humelela hikuva na hina a hi hombolokile. Ku hava ni yin’we ya tikereke ta hina, ngopfu-ngopfu ta Makhatoliki, leyi soleke ku dlayana loku.”

Aaron Mugemera, mufundhisi wa kereke, u vule leswi enhlanganweni wun’wana eRwanda endzhaku ka ku dlayana loku: “Kereke yi khomisa tingana. . . . Hi vone vanhu va dlayana laha ku sukela hi 1959. Ku hava la swi soleke. . . . A hi vulanga nchumu hikuva a hi chava, naswona hikuva a hi tshamisekile.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

“Muoswi” u lawula misava hinkwayo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Globe: Mountain High Maps® Copyright © 1995 Digital Wisdom, Inc.