Ku Tswariwa U Ri Albino

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE BENIN

JOHN u ri: “Nkarhi hinkwawo loko ndzi tata fomo, laha yi vutisaka hi rixaka, ndzi tala ku fungha laha va nge ‘Muntima,’ hambileswi ndzi nga wa ntlhohe swinene ku tlula ‘Valungu’ vo tala.” John loyi a tshamaka le Afrika Vupela-dyambu ekusuhi ni ndzilakano wa Benin na Nigeria, i albino, ku nga munhu loyi mahlo ya yena, nhlonge ya yena kumbe misisi ya yena (minkarhi yin’wana ku va mahlo ntsena) swi nga ni muvala wutsongo kumbe swi nga riki na muvala. Xana ma-albino ma tele ku fika kwihi? Xana vanhu volavo va nga langutana njhani ni vutomi bya siku ni siku? I yini lexi nga va pfunaka leswaku va langutana ni xiyimo xa vona?a

Hambileswi ma-albino ma vonakaka ngopfu eka vanhu va nhlonge ya ntima, ma kumeka eka tinxaka hinkwato ta vanhu. Ku ringanyetiwa leswaku munhu un’we eka vanhu van’wana ni van’wana va 20 000 i albino.

Ku nga ha hundza switukulwana swo tala ku nga si va ni albino endyangwini. Swi ve tano ni le ka John. A ri kona xaka rakwe leri tsundzukaka un’wana wa vakokwana wakwe loyi a a ri albino.

Vanhu vo tala va vula leswaku rito leri nge albino ri huma eka vavalangi va Maputukezi va lembe-xidzana ra vu-17. Loko va ri karhi va tluta le ribuweni ra le Afrika Vupela-dyambu, va vone vanhu va nhlonge ya ntima ni va nhlonge yo basa. Leswi a a va ehleketa leswaku vanhu lava i tinxaka timbirhi, va vitane lava nhlonge ya ntima va ku i Manegro kasi lava nhlonge yo basa va ku i ma-albino, ku nga marito ya Xiputukezi lama tirhisiwaka eka vantima va nhlonge ya ntima ni lava nga ni nhlonge yo basa.

Ndlela Leyi Nhlonge Ni Mahlo Ya Ma-albino Swi Khumbekaka Ha Yona

Loko vanhu va nhlonge yo basa vo tshama edyambyini swa xinkarhana, nhlonge ya vona ya dzwihala loko yi humesa melanin leyi sirhelelaka nhlonge. Hambiswiritano, John i albino leyi nga riki na melanin eka nhlonge ya yena, misisi ya yena ni mahlo ya yena, ku nga muxaka lowu tolovelekeke ngopfu.b Xana leswi swi yi khumba njhani nhlonge ya yena? Leswi nhlonge ya ma-albino yi nga riki na muvala yi vavuriwa hi ku olova hi dyambu. Ku vavuriwa hi dyambu a swi tsakisi naswona swa vava. Hambiswiritano, ma-albino lama nga yi sirheleliki kahle nhlonge ya wona ma tihoxa ekhombyeni ro khomiwa hi vuvabyi bya khensa ya nhlonge. Sweswo swi tala ku humelela ngopfu etindhawini leti hisaka.

Kutani, ndlela ya nkoka leyi ma-albino ma nga sirhelelaka nhlonge ya wona ha yona i ku ambala swiambalo leswi sivelaka dyambu leswaku ri nga ngheni. Hi xikombiso, John i n’wamapurasi. Kutani loko a ri karhi a tirha emasin’wini, u ambala xihuku lexi vumbekeke bya rihlelo ni hembe ya mavoko yo leha. Hambileswi a tisirhelelaka hi ndlela leyi, u ri: “Minkarhi yin’wana ndzi twa onge miri wa mina hinkwawo wa vila hala ndzeni. Loko ndzi tlhelela ekaya kutani ndzi tinwaya evokweni, minkarhi yin’wana nhlonge ya mina yi salela eminwaleni.”

Swin’wana leswi va nga swi endlaka i ku tola switolwa swo sirhelela dyambu loko swi ri kona. Switolwa leswi nga swinene hi leswi sirhelelaka swinene edyambyini, naswona swi fanele swi toriwa ka ha sele 30 wa timinete leswaku munhu a ya edyambyini ivi swi tlhela swi toriwa endzhaku ka tiawara tin’wana ni tin’wana timbirhi.

Ku va albino swi nga tlhela swi khumba ni mahlo hi tindlela to hambana-hambana. Muvala lowu nga tihlweni hi ntolovelo wu sirhelela miseve ya dyambu leswaku yi nga ngheni hi ku kongoma etihlweni. Hambiswiritano, ndzololo ya albino ya vonikela, leswi endlaka leswaku miseve ya dyambu yi nghena hi ku olova eka yona ivi yi vavisa tihlo. Vo tala va ambala kepisi kumbe manghilazi yo sirhelela dyambu. Van’wana va tirhisa ti-contact lens leti sivelaka miseve ya dyambu. John u vula leswaku masiku yo tala a nga ambali swilo swo sirhelela mahlo. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana nivusiku a nga swi koti ku languta timboni ta timovha.

Vanhu vo tala va anakanya leswaku ma-albino ma ni mahlo yo tshwuka, kambe sweswo a hi swona. Ma-albino yo tala ma ni tindzololo ta muvala wo kwalala, wa buraweni kumbe wa wasi. Kutani, ha yini ma tikomba ma ri ni mahlo yo tshwuka? Buku leyi nge Facts About Albinism yi ri: “Minkarhi yin’wana loko munhu a ri eku vonakaleni, ndzololo yakwe leyi vaka yi ri ni muvala wutsongo yi vonaka yi ri yo tshwuka kumbe ya xivunguvungu. Muvalanyana wolowo wo tshwuka wu va wu huma eka retina.” Muvala wolowo wa fana ni lowu pfaka wu vonaka ematihlweni ya vanhu lava swifaniso swa kona swi tekiweke hi khamera leyi nga ni rivoni.

Swi tolovelekile leswaku mahlo ya ma-albino ma va ni swiphiqo. Xiphiqo xin’wana xi va kona eka misiha leyi hundzisaka rungula ri suka eka retina ri ya ebyongweni. Sweswo swi endla leswaku mahlo ma nga swi koti ku tirhisana ivi munhu wa kona swi n’wi tikela ku pima mpfhuka lowu nchumu wo karhi wu nga eka wona. Vutshunguri bya kona byi nga ha katsa ku tirhisa manghilazi kumbe ku endliwa vuhandzuri lebyi faneleke.

Ematikweni yo tala vutshunguri a byi kona kumbe byi durha ngopfu. Xana John u langutana njhani ni xiyimo xa yena? U ri: “Ndzi fanele ndzi va ni vuxiyaxiya. Loko ndzi lava ku tsemakanya pato, ndzi tirhisa mahlo ya mina swin’we ni tindleve ta mina. Loko ndzi vona movha, ndza swi tiva leswaku a ndzi fanelanga ndzi tsemakanya loko ndzi kala ndzi wu twa wu ri eku teni.”

Ma-albino ma tlhela ma karhatiwa ngopfu hi ku tirhendzelekela ka mahlo. Sweswo swi nga ha vangela leswaku ma nga voni kahle, ma nga ha vona nchumu wu ri ekusuhi swinene kumbe wu ri ekule swinene. Minkarhi yin’wana manghilazi kumbe ti-contact lens swi nga pfuna, kambe a swi lulamisi xiphiqo. Van’wana va hunguta xiphiqo lexi hi ku khoma tihlo hi rintiho loko va ri karhi va hlaya kumbe va voyamisa nhloko.

Xiphiqo lexikulu xa John a hi ku nga tirhisani ka mahlo ya yena kumbe ku tirhendzelekela ka mahlo ya yena, kambe i ku vonela swilo ekusuhi swinene. John loyi a nga Mbhoni ya Yehovha u ri: “Leswi ndzi swi hlayaka ndzi boheka ku swi tshineta swinene ematihlweni ya mina. Hambiswiritano, loko se ndzi tshinete endhawini leyi faneleke ndzi kota ku hlaya hi ku hatlisa. Sweswo swa ndzi pfuna leswaku ndzi kota ku hlaya Bibele siku ni siku.” U tlhela a ku: “Loko ndzi nyikela tinkulumo eminhlanganweni ya hina ya Vukreste, ndzi lunghiselela kahle leswaku ndzi nga titshegi hi leswi ndzi swi tsaleke. Ndza tsaka hi leswi Xihondzo xo Rindza xi nga kona hi nkandziyiso wa maletere lamakulu hi Xiyoruba, ku nga ririmi ra mina.”

N’wana loyi a nga albino loyi a nga ni xiphiqo xa mahlo ntsena, swi nga ha n’wi tikela ku ya exikolweni. Vatswari lava vulavurisanaka ni vadyondzisi kumbe vafambisi va xikolo loko xikolo xa ha pfarile, va nga ha pfuneka. Hi xikombiso, eswikolweni swin’wana ku tirhisiwa swilo leswi tsariweke hi mivala leyi nga faniki, swilo leswi tsariweke hi maletere lamakulu ni tikhasete. Loko vatswari, vadyondzisi ni vafambisi va xikolo va tirhisana, n’wana loyi a nga ni xiphiqo xa matihlo a nga dyondza kahle a kala a heta xikolo.

Swiphiqo Swin’wana Leswi Ma Langutanaka Na Swona

Ma-albino yo tala ma swi kota ku langutana ni swiphiqo leswi ma nga na swona. Hambiswiritano, yo tala a ma tsaki leswi ma languteriwaka ehansi hikwalaho ka swiphiqo leswi ma nga na swona. Vana swi nga ha va tikela ngopfu ku langutana ni xiyimo xolexo.

Etindhawini tin’wana eAfrika Vupela-dyambu, vana lava nga ma-albino va hlekiwa kumbe va hlekuriwa hikwalaho ka leswi va nga ni nhlonge yo basa. Etindhawini tin’wana laha ku vulavuriwaka Xiyoruba, va vitaniwa “Afin,” leswi vulaka “ku nyenyetsa.” Hi ntolovelo vanhu lavakulu a va hlekuriwi ngopfu ku fana ni vana. Hambileswi vanhu va le Afrika Vupela-dyambu va hetaka nkarhi wo tala va nga ri etindlwini, ma-albino man’wana ma hlawula ku titshamela etindlwini. Sweswo swi nga ha endla leswaku munhu a titwa a nga laviwi naswona a nga pfuni nchumu. John na yena a a titwa hi ndlela yoleyo kukondza a dyondza ntiyiso wa Rito ra Xikwembu. Endzhaku ko khuvuriwa hi 1974, ndlela leyi a a teka vutomi ha yona yi cincile. John a a rhandza ku titshamela yexe ekaya, kambe u swi xiyile leswaku u ni vutihlamuleri byo ya chumayela van’wana hi ntshembo lowu tsakisaka lowu a dyondzeke ha wona. U ri: “Vuxaka bya vona ni Xikwembu i bya nkoka swinene ku tlula ndlela leyi ndzi langutekaka ha yona.” Xana vanhu va pfa va n’wi hlekula ensin’wini? John wa hlamusela: “Siku rin’wana ndzi tshame ndzi hlekuriwa hi munhu loyi a a nga ri tsakeli rungula ra le Bibeleni hikwalaho ka ndlela leyi ndzi langutekaka ha yona. Sweswo a swi ndzi karhati hikuva ndza swi xiya leswaku munhu loyi a nga ndzi hlekuli hikwalaho ka ndlela leyi ndzi langutekaka ha yona kambe hikwalaho ka leswi a nga ri tsakeliki rungula leri ndzi ri chumayelaka.”

Loko Vanhu Va Ta Va Va Nga Ha Vi Ma-albino

Emalembeni ya sweswinyana vutshunguri bya ma-albino byi antswisiwile. Sayense ya vutshunguri yi pfuna swinene ku tlula khale. Mintlawa ya ma-albino ya hlangana leswaku yi byelana mintokoto ya yona ni ndlela leyi yi nga antswisaka xiyimo xa yona ha yona. Hambiswiritano, loyi a nga ta herisa xiphiqo lexi a hi munhu kambe i Xikwembu.

Ku fana ni mavabyi laman’wana hinkwawo, ku va albino swi vangeriwe hi ku nga hetiseki ka vanhu hinkwavo loku va ku kumeke eka munhu wo sungula, Adamu. (Genesa 3:17-19; Varhoma 5:12) Ku nga ri khale Yehovha u ta endla leswaku vanhu hinkwavo lava nga ni ripfumelo va va ni rihanyo leri hetisekeke hi ku tirhisa gandzelo ra nkutsulo ra Yesu Kreste. Ina, hi Yena a “horisaka mavabyi ya wena hinkwawo.” (Pisalema 103:3) Kutani, vanhu a va nge he pfuki va ve ma-albino, hikuva eka ma-albino hinkwawo ku ta hetiseka Yobo 33:25 leyi nge: “Nyama yakwe a yi ve yintshwa ku tlula evuntshweni; a a vuyele emasikwini ya matimba yakwe ya vuntshwa.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 29]

“Vuxaka bya vona ni Xikwembu i bya nkoka swinene ku tlula ndlela leyi ndzi langutekaka ha yona.—John

[Bokisi leri nga eka tluka 28]

MIXAKA YIN’WANA YA MA-ALBINO

Mixaka leyi tolovelekeke ya ma-albino yi katsa leyi landzelaka:

Ma-albino lama nga riki na melanin eka nhlonge ya wona, misisi ya wona ni mahlo ya wona. Ku ni mixaka ya kwalomu ka 20 leyi welaka eka ntlawa lowu.

Ma-albino lama nga ni xiphiqo ematihlweni ntsena. Hi ntolovelo nhlonge ni misisi ya wona swi va swi nga ri na xiphiqo.

Ku ni mixaka yin’wana yo tala ya ma-albino leyi nga tolovelekangiki. Hi xikombiso, ku ni muxaka wun’wana lowu nga ni vuvabyi lebyi vuriwaka Hermansky-Pudlak syndrome (HPS). Lava va nga ni vuvabyi lebyi va tala ku va ni mafela-ngati kumbe va huma ngati hi ku olova. Vanhu va muxaka lowu va tele ngopfu eka vaaki va le Puerto Rico, laha ku ringanyetiwaka leswaku ku ni munhu un’we la nga albino eka vaaka-tiko va 1 800.