Ku Vona eNdzeni Ka Miri Handle Ko Endla Vuhandzuri

HIKWALAHO ka nhluvuko wa tikhompyuta, dyondzo ya tinhlayo na sayense, a swa ha bohi leswaku munhu a endliwa vuhandzuri leswaku a kamberiwa mavabyi yo karhi. Ku engetela eka X-rheyi leyi se yi nga ni malembe yo tlula 100 yi tirhisiwa, ku ni tindlela tin’wana to vona endzeni ka miri leti katsaka X-rheyi ya khompyuta (computed tomography [CT]), X-rheyi leyi ku tirhisiwaka chukela ra le mirini ni tikhemikhali tin’wana (positron-emission tomography [PET]), X-rheyi ya maginete (magnetic resonance imaging [MRI]) ni X-rheyi ya mpfumawulo (ultrasound imaging kumbe sonography).a Xana ti tirha njhani? Xana hi wahi makhombo lawa ti nga ma vangaka eka rihanyo ra munhu? Naswona ti hi pfuna hi tindlela tihi?

Matirhelo Ya X-rheyi

Xana yi tirha njhani? X-rheyi yi ni magandlati matsongo ya miseve ya rivoni ku tlula ya ku vonakala loku hi ku vonaka naswona ma kota ku nghena enyameni. Loko swirho swo karhi swa miri swi tekiwa X-rheyi, swirho swo tanihi marhambu swi tswonga miseve kutani swi humelela swi vangama eka xifaniso xa kona. Tinyama leti oloveke ti humelela exifanisweni ti ri ta muvala wo kwalala. X-rheyi yi tala ku tirhisiwa ku kambela swiphiqo kumbe mavabyi ya meno, marhambu, mavele ni xifuva. Leswaku dokodela a kota ku hambanisa tinyama to olova leti nga ekusuhi na kusuhi, u tlhava muvabyi hi neleta leyi nga ni dayi ya muvala wo dzwihala ensiheni wa ngati leswaku a kota ku ti hambanisa. Manguva lawa, hakanyingi swa koteka ku vona swifaniso swa X-rheyi eka khompyuta.

Makhombo ya yona: X-rheyi yi nga ha vavisa tisele ni tinyama, kambe makhombo lawa yi nga ma vangaka a ma nyawuli naswona ya pfuna.b Vavasati lava tikeke va fanele va tivisa dokodela va nga si endliwa X-rheyi. Swilo swo tanihi iodine, swi nga ha va karhata vanhu lava yi nga va khomiki kahle mirhi yo karhi. Kutani tivisa dokodela wa wena loko iodine kumbe swihadyana swa le lwandle swi nga ku khomi kahle, hikuva yi tekiwa eka swona.

Tindlela leti yi pfunaka ha tona: Ku teka swifaniso hi muchini wa X-rheyi swa hatlisa, hi ntolovelo a swi vavi, swi chipile naswona swa olova. Hikwalaho, ya pfuna ngopfu-ngopfu eku kambeleni ka khensa ya mavele ni ku kambela mavabyi man’wana hi xihatla. Ku hava nyawuso lowu salaka endzeni ka miri endzhaku ko teka X-rheyi, naswona hi ntolovelo a ku vi ni makhombo.c

X-rheyi Ya Khompyuta

Xana yi tirha njhani? Michini ya CT yi katsa tindlela leti rharhanganeke ni ku tirhisa ti-X-rheyi swinene, swin’we ni swilo swo hlawuleka swo kota ku twa. Muvabyi u etlerisiwa ehenhla ka tafula leri nghenaka endzeni ka muchini. Swifaniso swi tekiwa hi miseve yo tala yo lala ya rivoni ra muchini wolowo swin’we na michini yin’wana leyi rhendzelekaka matlhelo hinkwawo ya muvabyi. Endlelo leri ri fanisiwa ni ku tsemelela lofo ra xinkwa ri va ni swilayi swo lala swinene kutani u teka xifaniso xa xilayi ha xin’we. Khompyuta yi fanekisela swifaniso swoleswo naswona yi endla leswaku madokodela ma kota ku vona kahle endzeni ka miri onge hi loko wu tsemeleriwe wu va swilayi. Michini ya manguva lawa yi kota ku teka xifaniso lexikulu lexi swi kotekaka ku xi nghenisa eka khompyuta, kutani sweswo swi hatlisisa endlelo rero. Leswi michini ya CT yi kotaka ku teka xifaniso kahle, yi tala ku tirhisiwa ku kambela endzeni ka xifuva, ekhwirini, emarhambyini ni ku kambela mavabyi yo hambana-hambana ya khensa ni mavabyi man’wana.

Makhombo ya yona: Hi ntolovelo michini ya CT yi katsa ku tirhisa miseve ya rivoni yo tala ku tlula ya ti-X-rheyi ta ntolovelo. Miseve leyi engetelekeke yi nga vanga khensa naswona leswi swi fanele swi kambisisiwa kahle ku tlhela ku kambisiwa ni leswi yi pfunaka ha swona. Vavabyi van’wana va vavisiwa hi tikhemikhali tin’wana, leti hi ntolovelo ti katsaka iodine; naswona van’wana va nga ha vaviseka tinso. Loko ko tirhisiwa khemikhali yin’wana leyi hambaneke, vamanana lava mamisaka va nga ha boheka ku heta tiawara ta 24 kumbe ku tlula va nga si mamisa.

Tindlela leti yi pfunaka ha tona: Michini ya CT leyi nga twisaniki ku vava naswona miseve ya yona yi nga boxiki miri, yi teka xifaniso lexi khompyuta yi nga xi hundzulaka yi kombisa matlhelo manharhu ya xona. Michini yoleyo ya hatlisa naswona swa olova ku yi tirhisa, naswona yi nga ponisa vutomi hi ku endla leswaku dokodela a kota ku vona endzeni laha munhu a nga vaviseka kona. Michini ya CT ya tirha hambiloko munhu a hoxiwe swilo swo karhi swa vutshunguri emirini wa yena.

X-rheyi Leyi Ku Tirhisiwaka Chukela Ra Le Mirini Ni Tikhemikhali Tin’wana

Xana wu tirha njhani? Loko ku tirhisiwa muchini wa PET, miseve ya rivoni ra kona yi hlanganisiwa ni tikhemikhali to karhi leti hakanyingi ku vaka ku ri chukele ra le mirini ivi swi nghenisiwa emirini wa munhu hi neleta. Swilo swo karhi leswi humaka eka tinyama swi endla leswaku ku va ni xifaniso. Xisekelo xa matirhelo ya michini ya PET hileswaku tisele leti vangaka khensa ti tirhisa chukela ro tala ra le mirini ku tlula tisele leti nga riki na vuvabyi, hikwalaho yi koka miseve yo tala ya rivoni ra muchini. Hikwalaho, ndhawu leyi nga ni vuvabyi yi humesa ti-positron to tala, leti vaka ni muvala lowu hambaneke kumbe ti vangama exifanisweni xo hetelela.

Leswi michini ya CT ni ya MRI yi kombisaka xivumbeko ni ndlela leyi swirho ni tinyama swi tshameke ha yona endzeni ka miri, michini ya PET yona yi kombisa ndlela leyi swi tirhaka ha yona kutani sweswo swi endla leswaku vuvabyi byi voniwa to ho suka hikwalaho ka ku cinca ka ndhawu leyi nga ni vuvabyi. Michini ya PET yi nga tirhisiwa xikan’we ni ya CT leswaku loko xifaniso xin’we xi hlanganisiwa ni xin’wana swi kombisa vuxokoxoko byo tala. Hambiswiritano, michini ya PET yi nga ha humesa rungula leri hoxeke, loko vavabyi vo va va dye swakudya loko va nga si nghenisiwa eka yona kumbe loko chukela ra vona ra le mirini ri tlakukile kumbexana hikwalaho ka leswi va nga ni vuvabyi bya chukela. Nakambe leswi tikhemikhali leti tirhisiwaka ti hatlaka ti heleriwa hi matimba, i swa nkoka ku tirha hi xihatla.

Makhombo ya wona: Leswi tikhemikhali ta miseve ya rivoni ra muchini lowu ti nga tintsongo ngopfu naswona miseve ya kona yi nga tshamiki nkarhi wo leha emirini, muvabyi a nga tshwi ngopfu. Hambiswiritano, swi nga va ni khombo eka n’wana la ha kulaka ekhwirini. Hikwalaho ka sweswo, vavasati lava nga ha vaka va tikile va fanele va tivisa dokodela wa vona ni vanhu lava va va tekaka swifaniso hi michini leyi leswaku va tikile. Kasi vavasati lava ha riki emalembeni yo tswala va nga ha komberiwa ku tekiwa ngati kumbe mitsakamiso leswaku va kamberiwa loko va tikile. Loko muchini wa PET wu tirhisiwa xikan’we ni wa CT, kutani makhombo lama vangiwaka hi michini ya CT ma fanele ma tekeriwa enhlokweni.

Tindlela leti wu pfunaka ha tona: Leswi michini ya PET yi nga kombisiki ntsena matshamelo ya swirho endzeni ka miri kambe ni ndlela leyi swi tirhaka ha yona, michini leyi yi nga kombisa vuvabyi hambiloko muchini wa CT kumbe wa MRI yi nga si vona ku cinca endhawini leyi nga ni xiphiqo.

X-rheyi Ya Maginete

Xana wu tirha njhani? Muchini wa MRI wu tirhisa matimba yo tala ya maginete swin’we na miseve ya rivoni (ku nga ri X-rheyi) ni khompyuta leswaku wu humesa vuxokoxoko byo tala bya swiphemu-phemu swa swifaniso swa swirho hinkwaswo swa le ndzeni ka miri. Swifaniso sweswo swi pfuna madokodela leswaku ma kota ku swi kambisisa hi vukheta swirho swa miri ni ku vona mavabyi hi tindlela leti michini yin’wana yi tsandzekaka ku ti endla. Hi xikombiso, muchini wa MRI hi wun’wana wa michini yi nga ri yingani leyi kotaka ku vona endzeni ka rhambu, leswi wu endlaka wu pfuna swinene eku kambeleni ka byongo ni tinyama tin’wana to olova emirini.

Vavabyi a va fanelanga va tshuka-tshuka hi nkarhi lowu va tekiwaka swifaniso. Nakambe leswi swifaniso swi tekiwaka loko muvabyi a ri karhi a nghena endzeni ka wona, vanhu van’wana va chuha loko va pfaleriwa endzeni ka nchumu wo karhi. Hambiswiritano, manguva lawa ku endliwe michini ya MRI leyi pfulekeke yi endleriwa vavabyi lava chuhaka kumbe lava nyuheleke ngopfu. Hi ntolovelo, endzeni ka michini leyi swilo swo tanihi switsalo, tiwachi, swin’wetsin’wetsi, tiphini ta misisi ni tiziphi ta nsimbi hambi ku ri makhadi ya swikweleti ni swilo swin’wana swa nsimbi, a swi pfumeleriwi ku nghena na swona.

Makhombo ya wona: Loko ko tirhisiwa khemikhali yin’wana, ku nga ha va ni khombo ro karhi, kambe a ri fani ni leri vangiwaka hi swilo leswi nga ni iodine leyi hi ntolovelo yi tirhisiwaka eka michini ya X-rheyi ni ya CT. Muchini wa MRI a wu vangi khombo eka muvabyi. Hambiswiritano, hikwalaho ka matimba lamakulu ya maginete, vavabyi lava hoxiweke swilo swo karhi emimirini ya vona kumbe lava hoxiweke tinsimbi hikwalaho ko vaviseka swi nga ha endleka va nga tekiwi swifaniso hi muchini wa MRI. Kutani loko u byeriwa leswaku u ta yisiwa eka muchini wa MRI, tiyiseka leswaku u byela dokodela wa wena ni loyi a nga ta ku nghenisa eka muchini lowu loko u ri ni xin’wana xa swilo swoleswo.

Tindlela leti wu pfunaka ha tona: Muchini wa MRI a wu tirhisi miseve ya rivoni leyi nga ni khombo, naswona wu kota ku vona ndhawu leyi nga ni switsongwatsongwana, ngopfu-ngopfu leyi nga ha vaka yi siviwe hi marhambu.

X-rheyi Ya Mpfumawulo

Xana wu tirha njhani? Thekinoloji leyi yi tirhisa magandlati ya mpfumawulo wa le ndzeni ka miri lowu vanhu va nga kotiki ku wu twa. Loko magandlati lawa ma fika ma kuma leswaku nyama ya xirho xo karhi yi ni xiphiqo, ku va ni ngulumelo. Khompyuta yi kambisisa ngulumelo wa kona, kutani yi humesa vuxokoxoko byo tala bya xirho xa kona, byo tanihi vuenti bya xona, vukulu, xivumbeko ni leswaku xi tiye ku fikela kwihi. Magandlati ya ku rhurhumela kuntsongo ma endla leswaku ku voniwa swirho leswi nga endzeni-ndzeni ka miri; magandlati lamakulu ma endla leswaku muchini lowu wu kambisisa ehenhla ka swirho swo tanihi mahlo ni nhlonge, kumbexana wu pfuneta ku vona khensa ya nhlonge.

Minkarhi yo tala, mukamberi u va a khome nchumu lowu vuriwaka transducer. Endzhaku ka loko a tote jele enhlongeni, u chukucha ndhawu leyi a yi kambelaka hi transducer kutani xifaniso xi humelela hi ku hatlisa eka khompyuta. Loko swi boha, transducer leyitsongo yi nga boheleriwa eka nchumu wo kambela ha wona kutani yi nghenisiwa endhawini leyi pfulekeke hi ntumbuluko emirini leswaku madokodela ma kota ku kambela hala ndzeni.

Muchini wo kambela hi mpfumawulo lowu vuriwaka Doppler wu kota ku twa ku tshukatshuka naswona wu tirhisiwa ku kambela mafambelo ya ngati. Muchini lowu wu nga pfuna swinene loko ku kamberiwa swirho ni matshumba, hikuva swilo sweswo swi ni misiha ya ngati yo tala.

Muchini wo teka swifaniso hi mpfumawulo wu pfuna madokodela leswaku ma kambela swiyimo swo hambana-hambana ni ku kambisisa lexi vangaka swikombiso swa mavabyi ya kona, ku kamberiwa swiphiqo swa tiphayiphi ta mbilu, mabundzu lama nga le maveleni kumbe rihanyo ra ricece leri nga si tswariwaka. Hi hala tlhelo, leswi magandlati ya muchini lowu ma nga hundziki eka gasi, minkarhi yin’wana muchini lowu a wu tirhi loko wu tirhisiwa eka swiphemu swin’wana swa le khwirini. Nakambe swi nga ha endleka xifaniso xa kona xi nga vonaki ngopfu ku fana ni xa michini leyin’wana yo teka swifaniso endzeni ka miri.

Makhombo ya wona: Hambileswi muchini lowu wu nga taliki ku va ni khombo loko wu tirhisiwa kahle, wu humesa miseve yo karhi ya rivoni naswona wu nga vavisa tisele tin’wana emirini, ku katsa ni ta ricece leri nga si tswariwaka. Hikwalaho, ka ha ri ni makhombo man’wana lama nga vaka kona loko ku kamberiwa ricece leri nga si tswariwaka hi ku tirhisa muchini lowu.

Tindlela leti wu pfunaka ha tona: Muchini lowu wa kumeka etindhawini to tala, loko wu tirhisiwa a swi kali swi lava ku boxiwa miri naswona a swi durhi ku tekiwa swifaniso endzeni ka miri hi wona. Nakambe xifaniso xa kona xi nga hatla xi voniwa.

Michini Yo Teka Swifaniso Endzeni Ka Miri Ya Le Nkarhini Lowu Taka

Enkarhini wa sweswi, xikongomelo-nkulu xa vakambisisi i ku antswisa michini leyi va nga na yona. Hi xikombiso, vakambisisi va le ku endleni ka michini ya MRI leyi nga tirhisiki maginete yo tala ku fana ni leyi tirhisiwaka hi michini leyi nga kona, xisweswo ku hungutiwa mali leyi tirhisiwaka. Muchini lowu nga le ku endliweni wu vuriwa molecular imaging (MI). Leswi wu endliweke wu kota ku vona ku cinca ko karhi emirini hi ku tirhisa timolekhuli, ku vuriwa leswaku muchini lowu wu ta kota ku vona ni ku tshungula mavabyi yo karhi hi ku hatlisa.

Michini yo vona endzeni ka miri yi endle leswaku nhlayo ya vanhu lava endliwaka vuhandzuri lebyi vavaka, lebyi nga ni khombo hambi ku ri lebyi nga lavekiki yi hunguteka. Naswona loko ku tekiwe swifaniso ivi ku voniwa vuvabyi byo karhi ni ndlela leyi byi nga tshunguriwaka ha yona, vuyelo bya kona byi nga va byo antswa. Hambiswiritano, michini leyi ya durha, yin’wana yi durha timiliyoni ta tirhandi.

Entiyisweni, ku sivela vuvabyi swi antswa ku tlula ku byi kuma ni ku byi tshungula. Hikwalaho, ringeta ku tshama u hanye kahle hi ku dya swakudya leswi nga ni rihanyo, u endla vutiolori nkarhi ni nkarhi, u wisa hi ndlela leyi ringaneke naswona u tshama u ri ni langutelo lerinene. Swivuriso 17:22 yi ri: “Mbilu leyi tsakeke i muhanyisi lonene.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 13]

XANA HI KUMA KU HISA KO TANIHI KWIHI?

Siku ni siku ha hisiwa hi ndlela yo karhi, ku nga ha va hi ku hisa loku humaka exibakabakeni kumbe eka tikhemikhali ta gasi ya ntumbuluko yo tanihi radon. Tinhlayo leti landzelaka ti nga ha ku pfuna leswaku u vona makhombo lama fambisanaka ni vukamberi byo karhi bya mavabyi. Tinhlayo leti ti pimiwe hi ti-millisievert (mSv).

Loko u famba tiawara ta ntlhanu hi xihaha-mpfhuka u hisiwa hi ti-millisievert ta 0,03

Loko u hisiwa masiku ya khume hi ku hisa ka ntumbuluko ku va ku ri ti-millisievert ta 0,1

Loko u tekiwa xifaniso xin’we xa X-rheyi ematinweni u hisiwa hi ti-millisievert ta 0,04-0,15

Loko u tekiwa X-rheyi yin’we ya ntolovelo exifuveni u hisiwa hi ti-millisievert ta 0,1

Loko u tekiwa X-rheyi yin’we ya le maveleni u hisiwa hi ti-millisievert ta 0,7

Loko u tekiwa xifaniso xin’we xa CT exifuveni u hisiwa hi ti-millisievert ta 8,0

Loko u lava ku kamberiwa, u nga chavi ku vutisa dokodela kumbe mutshila wa ta michini ya X-rheyi la tshungulaka mavabyi hi tikhemikhali ta miseve ya rivoni leri hisaka, leswaku u kuma rungula ro karhi malunghana ni tinhlayo ta ku hisa ka kona kumbe swilo swin’wana leswi u nga lavaka ku swi tiva.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Xifaniso xa X-rheyi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Xifaniso xa CT

[Xihlovo Xa Kona]

© Philips

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Xifaniso xa PET

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy Alzheimer’s Disease Education and Referral Center, a service of the National Institute on Aging

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Xifaniso xa MRI

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Muchini wo kambela hi ku twa mpfumawulo endzeni ka miri