Vunharhu-un’we

Nhlamuselo: I dyondzo-nkulu ya vukhongeri bya Vujagana. Hi ku ya hi Dyondzo ya Athanasius, ku ni Vanhu vanharhu lava nga ni vukwembu (Tatana, N’wana, Moya lowo Kwetsima), ku vuriwa leswaku un’wana ni un’wana i wa hi laha ku nga heriki, ku vuriwa leswaku un’wana ni un’wana u ni matimba hinkwawo, ku hava lonkulu kumbe lontsongo eka un’wana, ku vuriwa leswaku un’wana ni un’wana i Xikwembu, kambe hinkwavo loko va hlanganile va endla Xikwembu xin’we. Tinhlamuselo tin’wana ta dyondzo leyi ti kandziyisa leswaku “Vanhu” lava vanharhu a va hambananga naswona a hi vanhu lava hambaneke kambe i swivumbeko swinharhu leswi nga vumunhu byin’we bya vukwembu. Xisweswo vaseketeri van’wana va Vunharhu-un’we va kandziyisa dyondzo ya vona ya leswaku Yesu Kreste i Xikwembu, kumbe leswaku Yesu ni Moya lowo Kwetsima i Yehovha. A hi dyondzo ya Bibele.

Xana dyondzo ya Vunharhu-un’we yi huma kwihi?

The New Encyclopædia Britannica yi ri: “Rito Vunharhu-un’we, hambi ku ri dyondzo yo tano hi laha ku kongomeke, a swi humeleli eka Testamente Leyintshwa, naswona Yesu ni valandzeri vakwe a va nga kongomanga ku kaneta Shema ya Testamente ya Khale: ‘Yingisa, Oho Israyele: Hosi Xikwembu xa hina i Hosi yin’we’ (Det. 6:4). . . . Dyondzo leyi yi vumbiwe hakatsongo-tsongo hi malembe-xidzana yo hlayanyana laha ku veke ni minkwetlembetano yo tala. . . . Eku heleni ka lembe-xidzana ra vu-4 . . . dyondzo leyi ya Vunharhu-un’we yi ve ni xivumbeko lexi yi khomeleleke eka xona ku sukela kwalaho.”—(1976), Micropædia, Vhol. X, tl. 126.

New Catholic Encyclopedia yi ri: “Xiga lexi nge, ‘Xikwembu xin’we eka Vanhu vanharhu’ a xi simekiwanga hi laha ku tiyeke, entiyisweni a xi nghenanga hi ku helela evuton’wini bya Vukreste ni le ripfumelweni ra byona, emahlweni ka ku hela ka lembe-xidzana ra vu-4. Kambe entiyisweni hi xona xiga lexi lexi vangeke ku vumbiwa ko sungula ka dyondzo ya Vunharhu-un’we. Exikarhi ka Vatatana va Vaapostola, a ku nga ri na nchumu hambi wutsongo lowu tshinelaka eka mianakanyo kumbe langutelo ro tano.”—(1967), Vhol. XIV, tl. 299.

Eka The Encyclopedia Americana ha hlaya: “Vukreste byi hume eka Vuyuda naswona Vuyuda handle ko ba mariri a byi ri na Xikwembu xin’we [a byi pfumela leswaku Xikwembu i munhu un’we]. Ndlela leyi a yi suka eYerusalema yi ya eNicea a yi nga kongomanga. Vaseketeri va Vunharhu-un’we va lembe-xidzana ra vumune a va nga kombisi dyondzo ya Vukreste byo sungula hi ku kongoma mayelana ni muxaka wa Xikwembu; ematshan’wini ya sweswo, a ku ri ku hambuka edyondzweni leyi.”—(1956), Vhol. XXVII, tl. 294L.

Hi ku ya hi Nouveau Dictionnaire Universel, “Vunharhu-un’we bya Plato, lebyi hi byoxe ku nga ku hleriwa nakambe ka vunharhu-un’we bya vanhu va khale, byi tikomba byi ri filosofi ya vunharhu-un’we ya vutlharhi ya timfanelo leti tumbuluxeke mhaka ya vanhu vanharhu kumbe vanhu lava nga ni vukwembu leyi dyondzisiwaka hi tikereke ta Vukreste. . . . Dyondzo leyi ya mutivi wa filosofi wa Mugriki [Plato, lembe-xidzana ra vumune B.C.E.] ya vunharhu-un’we bya vukwembu . . . yi nga kumiwa evukhongerini hinkwabyo bya khale [bya vahedeni].”—(Paris, 1865-1870), leyi hleriweke hi M. Lachâtre, Vhol. 2, tl. 1467.

Ebukwini yakwe leyi nge Dictionary of the Bible, John L. McKenzie, S.J., u ri: “Vunharhu-un’we bya vanhu lava nga ni ntumbuluko wun’we byi hlamuseriwa hi marito lama nge ‘munhu’ ni ‘ntumbuluko’ ku nga marito ya [Xigriki] ya filosofi; entiyisweni marito lawa a ma humeleli eBibeleni. Tinhlamuselo to seketela vunharhu-un’we ti humelela hikwalaho ka minkwetlembetano yo leha laha marito lawa ni man’wana yo kota ‘vumunhu’ ni ‘miri’ ma tirhiseriweke Xikwembu hi laha ku hoxeke hi vafundhisi van’wana.”—(New York, 1965), tl. 899.

Tanihi leswi vaseketeri va Vunharhu-un’we va pfumelaka leswaku rito “Vunharhu-un’we” hambi xiga xa dyondzo ya Vunharhu-un’we a swi kumeki eBibeleni, xana tinhla leti katsekaka edyondzweni yoleyo ta kumeka ke?

Xana Bibele ya swi dyondzisa leswaku “Moya Lowo Kwetsima” i munhu?

Matsalwa man’wana lama vulavulaka hi moya lowo kwetsima ma nga ha tikomba onge ma kombisa vumunhu. Hi xikombiso, moya lowo kwetsima wu kombisiwa tanihi mupfuni (hi Xigriki, pa·raʹkle·tos; “Muchaveleri,” KJ; “Muyimeri,” JB, NE) lowu ‘dyondzisaka,’ wu ‘veka vumbhoni,’ wu ‘vulavula’ ni ku ‘twa.’ (Yoh. 14:16, 17, 26; 15:26; 16:13) Kambe matsalwa man’wana ma vula leswaku vanhu a va “tala” hi moya lowo kwetsima, ni leswaku van’wana a va ‘khuvuriwa’ ha wona kumbe va ‘cheriwa’ ha wona. (Lk. 1:41; Mt. 3:11; Mint. 10:38) Tindlela leti ku vulavuriwaka ha tona hi moya lowo kwetsima laha entiyisweni a ti faneli munhu. Leswaku hi twisisa leswi Bibele hinkwayo yi swi dyondzisaka, matsalwa lawa hinkwawo ma fanele ku kambisisiwa. Xana xiboho lexi twalaka hi xihi? Leswaku matsalwa lama kombisiweke ro sungula laha ma tirhisa swiga-ririmi swa xigego hi ku munhuhata moya lowo kwetsima wa Xikwembu, moya wa xona lowu tirhaka, tanihi leswi Bibele yi tlhelaka yi munhuhata vutlharhi, xidyoho, rifu, mati, ni ngati. (Nakambe vona matluka 155-6, ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Moya.”)

Matsalwa layo Kwetsima ma hi byela rivita-vito ra Tatana—Yehovha. Ma hi byela leswaku N’wana i Yesu Kreste. Kambe a ku kona eMatsalweni laha ku nga ni rivita-vito leri tirhiseriwaka moya lowo kwetsima.

Mintirho 7:55, 56 yi vika leswaku Stefani u kombiwe swa le tilweni laha a voneke “Yesu a yimile evokweni ra xinene ra Xikwembu.” Kambe a nga vulavulanga hi ku vona moya lowo kwetsima. (Nakambe vona Nhlavutelo 7:10; 22:1, 3.)

New Catholic Encyclopedia ya pfumela: “Tindzimana to tala ta [Testamente Leyintshwa] ti kombisa moya wa Xikwembu tanihi nchumu wo karhi, ku nga ri munhu wo karhi; leswi swi vonaka ngopfu loko ku fananisiwa moya ni matimba ya Xikwembu.” (1967, Vhol. XIII, tl. 575) Nakambe yi vika leswi: “Valweri va ripfumelo [vatsari va Vakreste va Magriki va lembe-xidzana ra vumbirhi] va vulavule hi Moya va nga tiyiseki; hi ku langutela ko karhi, un’wana a nga ha ku va tirhise mavito yo ka ya nga ri ya vanhu.”—Vhol. XIV, tl. 296.

Xana Bibele yi pfumelelana na vona lava dyondzisaka leswaku Tatana ni N’wana a hi vanhu lava hambaneke?

Mt. 26:39: “Kutani a ya kulenyana, [Yesu Kreste] a wa hi mombo, a ri karhi a khongela a ku: ‘Tatana, loko swi nga endleka, xinwelo lexi a xi fambele kule na mina! Ntsena ku nga endliwi ku rhandza ka mina, kambe a ku endliwe ku rhandza ka wena!’” (Loko Tatana ni N’wana a va nga ri vanhu lava hambaneke, xikhongelo xo tano a xi nga ta vula nchumu. Yesu a a ta va a tikhongela hi yexe, naswona ku rhandza ka yena hi ndlela yin’wana a ku ta va ku rhandza ka Tatana.)

Yoh. 8:17, 18: “[Yesu a hlamula Vafarisi va Vayuda:] Enawini wa n’wina, ku tsariwile leswaku vumbhoni bya vanhu vambirhi byi tiyile. Hi mina la tihumeselaka vumbhoni, kutani na yena Tatana, loyi a ndzi rhumeke, ú humesa vumbhoni ehenhla ka mina.” (Kutani, entiyisweni Yesu u vulavule hi yena n’wini tanihi munhu la hambaneke naswona a nga hlanganangiki na Tatana.)

Nakambe vona tluka 426, ehansi ka “Yehovha.”

Xana Bibele ya swi dyondzisa leswaku hinkwavo lava ku vuriwaka leswaku i xiphemu xa Vunharhu-un’we i va hi laha ku nga heriki, ku hava la nga ni masungulo?

Kol. 1:15, 16: “[Yesu] Kriste i xifaniso xa Xikwembu lexi nga voniwiki, mativula ya hinkwaswo leswi tumbuluxiweke. Ha yena, Xikwembu xi tumbuluxile swilo hinkwaswo, ematilweni ni la misaveni.” Xana Yesu Kreste i “mativula ya hinkwaswo leswi tumbuluxiweke” hi ndlela yihi? (1) Vaseketeri va Vunharhu-un’we va vula leswaku laha, “mativula” ri vula xa le henhla, lexi tlakukeke swinene, lexi tihlawuleke; xisweswo Kreste u vonaka a ri la hambaneke swinene ni lava vumbiweke, ku nga ri xiphemu xa ntumbuluko. Loko swi ri tano, naswona loko dyondzo ya Vunharhu-un’we yi ri ntiyiso, ha yini Tatana ni moya lowo kwetsima ku nga vuriwi leswaku i mativula ya ntumbuluko hinkwawo? Kambe Bibele yi tirhisa xiga lexi ntsena eka N’wana. Malunghana ni nhlamuselo leyi tolovelekeke ya “mativula,” yi vula leswaku Yesu hi lonkulu endyangwini wa vana va Yehovha. (2) Hi nga si fika eka Vakolosa 1:15, xiga “mativula ya” xi humelela ku tlula minkarhi ya 30 eBibeleni, naswona kun’wana ni kun’wana laha ri tirhiseriwaka swivumbiwa leswi hanyaka ku tirha nhlamuselo leyi fanaka—mativula i xiphemu xa ntlawa. “Mativula ya Israyele” i un’wana wa vana va Israyele; “mativula ya Faro” i un’wana wa ndyangu wa Faro; “mativula ya swiharhi” na wona hi woxe i swiharhi. Kutani ke, i yini lexi endlaka leswaku van’wana va nyika Vakolosa 1:15 nhlamuselo yin’wana? Xana i ndlela leyi Bibele yi ri tirhisaka ha yona, kumbexana vo lava vumbhoni bya dyondzo leyi ana se va nga na yona? (3) Xana Vakolosa 1:16, 17 a yi n’wi katsi Yesu tanihi loyi a vumbiweke, loko yi ku “ha yena, Xikwembu xi tumbuluxile swilo hinkwaswo . . . hinkwaswo swi tumbuluxiwile ha yena, naswona swi tumbuluxeriwe yena”? Rito ra Xigriki leri laha ri hundzuluxeriweke ri va “swilo hinkwaswo” i panʹta, xivumbeko lexi hundzuriweke xa pas. Eka Luka 13:2, RS yi swi hundzuluxela yi ku, “hinkwavo . . . van’wana”; JB yi ri “vahi na vahi”; NE yi ri “munhu wihi na wihi.” (Nakambe vona Luka 21:29 eka NE na Vafilipiya 2:21 eka JB.) Hi ku fambisana ni leswin’wana hinkwaswo leswi Bibele yi swi vulaka mayelana ni N’wana, NW yi nyikela nhlamuselo leyi fanaka eka panʹta ya Vakolosa 1:16, 17 lerova xiphemu xa yona xi hlayekisa xileswi, “ha yena swilo leswin’wana hinkwaswo swi vumbiwile . . . Swilo leswin’wana hinkwaswo swi vumbiwe ha yena naswona swi vumberiwe yena.” Xisweswo u vonaka tanihi la vumbiweke, xiphemu xa ntumbuluko lowu endliweke hi Xikwembu.

Nhlav. 1:1; 3:14: “Leyi i nhlavutelo ya Yesu Kriste, leyi Xikwembu xi n’wi nyikeke yona, . . . ‘Tsalela ni ntsumi ya kereke ya le Lawodikiya, u ku: “Marito ya loyi a nga Amen, mbhoni leyi tshembekeke ya ntiyiso, masungulo [Xigriki, ar·kheʹ] ya leswi tumbuluxiweke hi Xikwembu.”’” (KJ, Dy, CC, na NW, swin’we ni tin’wana ti yelana ni leswi.) Xana ku hundzuluxela koloko ku tiyile? Van’wana va ni langutelo ra leswaku leswi vuriwaka hi leswaku N’wana a a ri ‘musunguri wa ntumbuluko wa Xikwembu,’ hi leswaku a ri ‘muendli wa hinkwaswo.’ Kambe Greek-English Lexicon ya Liddell na Scott yi kombisa rito “masungulo” tanihi nhlamuselo ya rona yo rhanga ya ar·kheʹ. (Oxford, 1968, tl. 252) Makumu lama twalaka i ya leswaku loyi a tshahiweke eka Nhlavutelo 3:14 i xivumbiwa, xo sungula xa swivumbiwa swa Xikwembu, leswaku u ve ni masungulo. Ringanisa Swivuriso 8:22, laha, hi laha vahlamuseri vo tala va Bibele va pfumelelanaka kona, ku vulavuriwa hi N’wana tanihi vutlharhi lebyi munhuhatiweke. Hi ku ya hi RS, NE, na JB, loyi a vulavulaka kwalaho ku vuriwa leswaku u “vumbiwile.”)

Hi ku ya hi vuprofeta, loko ku vulavuriwa hi Mesiya, Mikiya 5:2 yi ri “a nga loyi a nga kona ka ha ri ku sunguleni, e mikarini le’yi nga riki na ku sungula.” Dy yi ri: “loyi a a nga kona ku sukela emasungulweni, ku sukela emasikwini ya hi laha ku nga heriki.” Xana sweswo swi n’wi endla a va nchumu wun’we ni Xikwembu? I swa nkoka leswaku, ematshan’wini yo vula leswaku “masiku ya hi laha ku nga heriki,” RS yi hundzuluxela rito ra Xiheveru ri va “masiku ya khale”; JB, “masiku ya khale”; NW, “masiku ya minkarhi leyi nga heriki.” Mayelana ni nhlamuselo ya Nhlavutelo 3:14, leyi hlamuseriweke laha henhla, Mikiya 5:2 a yi swi seketeli leswaku Yesu a a nga ri na masungulo.

Xana Bibele yi dyondzisa leswaku ku hava lonkulu kumbe lontsongo eka un’wana eka lava ku vuriwaka leswaku va katseka eka Vunharhu-un’we, ni leswaku hinkwavo va ringana, leswaku hinkwavo va ni matimba hinkwawo?

Mar. 13:32: “Loko ri ri siku ra kona ni nkarhi wa kona, a ku na loyi a swi tivaka, hambi ti ri tintsumi ta le tilweni, hambi a ri N’wana; swi tiviwa hi Tatana ntsena.” (I ntiyiso leswaku sweswo a swi nga ta va tano loko Tatana, N’wana ni Moya lowo Kwetsima a va ringana, va vumba Xikwembu-nhloko. Naswona, hi laha van’wana va vulaka ha kona, loko N’wana a a nga ri na vutivi hikwalaho ka ntumbuluko wakwe wa vumunhu, ka ha ri na xivutiso, Ha yini Moya lowo Kwetsima wu nga swi tivanga?)

Mt. 20:20-23: “Nsati wa Zebediya . . . a ku ka yena [Yesu]: ‘Tshembisa leswaku vana lavambirhi va mina va ta tshama eMfun’weni wa wena, un’wana evokweni ra wena ra xinene, un’wana eka lera ximatsi.’ Yesu a hlamula a ku: . . . ‘Mi ta nwela exinwelweni xa mina, kambe loko ku ri ku tshama evokweni ra mina ra xinene hambi ka lera ximatsi, a hi mina ndzi nga mi nyikaka swona, kambe swi ta va swa lava swi nga lunghiseriwa vona hi Tata wa mina.’” (A hi ku hlamarisa ka swona loko, hi laha ku vuriwaka ha kona, Yesu a ri Xikwembu! Xana laha Yesu a hlamula hi ku ya hi “ntumbuluko wakwe wa vumunhu”? Loko swi ri hi laha vaseketeri va Vunharhu-un’we va vulaka ha kona, leswaku Yesu hakunene a a ri “Xikwembu-munhu”—a ri hinkwaswo, Xikwembu ni munhu, a a ri haswimbirhi ka swona—xana a swi ta twala ku tshembela eka nhlamuselo yo tano? Xana Matewu 20:23 ematshan’wini ya sweswo a yi kombisi leswaku N’wana a nga ringani na Tatana, leswaku Tatana u endle malunghelo man’wana ma va ya yena ntsena?)

Mt. 12:31, 32: “Vanhu va ta rivaleriwa xidyoho xihi ni xihi, hambi ri ri rito ra ku sandza Xikwembu; kambe loko va sandza Moya lowo Kwetsima, va nga ka va nga rivaleriwi; un’wana ni un’wana la nga ta dyohela N’wana-wa-Munhu hi ku n’wi sandza, ú ta rivaleriwa; kambe la nga ta dyohela Moya lowo Kwetsima hi ku wu sandza, a nga ka a nga rivaleriwi, hambi ku ri enkarhini wa sweswi, hambi ku ri enkarhini lowu taka.” (Loko Moya lowo Kwetsima a wu ri munhu ni loko a wu ri Xikwembu, tsalwa leri a ri ta hambana ni dyondzo ya Vunharhu-un’we hi laha ku heleleke, hikuva a ri ta vula leswaku hi ndlela yin’wana Moya lowo Kwetsima i wukulu eka N’wana. Ematshan’wini ya sweswo, leswi Yesu a a swi vula swi kombisa leswaku Tatana loyi “Moya” wu nga wa yena, u nkulu eka Yesu, N’wana wa munhu.)

Yoh. 14:28: “[Yesu u te:] Loko onge mi ndzi rhandzile, ingi mi tsakile hi leswi ndzi yaka eka Tatana, hikuva Tatana i nkulukumba ku tlula mina.”

1 Kor. 11:3: “Ndzi lava leswaku mi tiva leswi: Kriste i nhloko ya wanuna un’wana ni un’wana, wanuna i nhloko ya wansati, Xikwembu i nhloko ya Kriste.” (Kutani ke, swi le rivaleni leswaku Kreste a hi Xikwembu, naswona Xikwembu xi tlakukile eka Kreste. Hi fanele hi xiya leswaku leswi swi tsariwe kwalomu ka 55 C.E., emalembeni ya kwalomu ka 22 endzhaku ka loko Yesu a tlhelele etilweni. Kutani ntiyiso lowu tsariweke laha wu tirhiseriwa vuxaka bya le xikarhi ka Xikwembu na Kreste etilweni.)

1 Kor. 15:27, 28: “‘Xikwembu xi vekile hinkwaswo ehansi ka minkondzo ya yena [Yesu].’ Kutani loko Matsalwa ma vula leswaku: ‘Hinkwaswo swi vekiwile ehansi ka yena’, swa twala leswaku a ku katsiwi Xikwembu, hikuva hi xona xi vekeke swilo hinkwaswo ehansi ka Kriste. Loko hinkwaswo swi vekiwile ehansi ka yena N’wana, na yena hi xiviri ú ta vekiwa ehansi ka Xikwembu lexi xi vekeke hinkwaswo ehansi ka yena, leswaku Xikwembu xi va lexi fumaka ehenhla ka hinkwaswo-[nkwaswo].”

Rito ra Xiheveru Shad·daiʹ ni rito ra Xigriki Pan·to·kraʹtor hamambirhi ma hundzuluxeriwa ma va “Matimba Hinkwawo.” Marito lawa ya tindzimi leta khale hatimbirhi hi ku phindha-phindha ma tirhiseriwa Yehovha, Tatana. (Eks. 6:3; Nhlav. 19:6) Ku hava ni rin’we ra marito lawa leri pfaka ri tirhiseriwa N’wana kumbe moya lowo kwetsima.

Xana Bibele yi dyondzisa leswaku lava va vuriwaka leswaku i xiphemu xa Vunharhu-un’we i Xikwembu?

Loko Yesu a khongela u te: “Tatana, . . . vutomi lebyi nga heriki, hi leswaku va ku tiva, wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso, na Yesu Kriste loyi u n’wi rhumeke.” (Yoh. 17:1-3; xiitaliki xi lo engeteriwa.) (Vuhundzuluxeri byo tala laha byi tirhisa xiga lexi nge ‘Xikwembu xin’we ntsena xa ntiyiso’ loko byi vulavula hi Tatana. NE yi hlayekisa xileswi, “loyi yena ntsena a nga Xikwembu hakunene.” A nge vi ‘Xikwembu xin’we ntsena xa ntiyiso,’ loyi “yena ntsena a nga Xikwembu hakunene,” loko ku ri na van’wana vambirhi lava nga Xikwembu hi mpimo lowu ringanaka ni wa yena, a swi tano ke? Vahi na vahi lavan’wana lava vuriwaka “swikwembu” va fanele va ri va mavunwa kumbe ntsena va ri xifaniso xa Xikwembu xa ntiyiso.)

1 Kor. 8:5, 6: “Hambiloko swilo swo vuriwa ‘swikwembu’, swi ri kona etilweni kumbe emisaveni—tanihi leswi kunene swikwembu swi nga tala ni tihosi ti nga tala—eka hina ku ni Xikwembu xin’we ntsena, Tatana loyi swilo hinkwaswo swi humaka eka yena, na hina hi hanyelaka yena; naswona ku ni Hosi yin’we ntsena, Yesu Kriste loyi hinkwaswo swi taka hi le ka yena, na hina hi hanyaka hikwalaho ka yena.” (Leswi swi kombisa Tatana tanihi “Xikwembu xin’we” xa Vakreste naswona hi xikhundla a ri la hambaneke na Yesu Kreste.)

1 Pet. 1:3: “A ku nkhensiwe Xikwembu, Tata wa Hosi ya hina Yesu Kriste!” (Hi ku phindha-phindha, hambi ku ri endzhaku ka ku tlhandluka ka Yesu a ya etilweni, Matsalwa ma kombetela eka Tatana tanihi “Xikwembu” xa Yesu Kreste. Eka Yohane 20:17, endzhaku ka ku pfuxiwa ka Yesu, yena hi yexe u vulavule hi Tatana tanihi “Xikwembu xa mina.” Endzhaku, loko a ri etilweni, hi laha swi rhekhodiweke ha kona eka Nhlavutelo 3:12, u tlhela a tirhisa xiga lexi fanaka. Kambe a ku kona ni kan’we eBibeleni laha ku vikiwaka leswaku Tatana u vulavula hi N’wana a ku “Xikwembu xanga,” naswona a ku kona laha Tatana kumbe N’wana va vulavulaka hi moya lowo kwetsima tanihi “Xikwembu xanga.”)

Leswaku u kuma tinhlamuselo ta matsalwa lama tirhisiweke hi van’wana ku ringeta ku seketela leswaku Kreste i Xikwembu, vona matluka 430-5, ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Yesu Kreste.”

Eka Theological Investigations, Karl Rahner, S.J., wa pfumela: “Θεός [Xikwembu] a ku kona laha xi tirhiseriwaka ku vula Moya,” naswona: “ὁ θεός [hi ku kongoma ku nga Xikwembu] a ri tirhisiwi ni kan’we eka Testamente Leyintshwa loko ku vulavuriwa hi πνεῦμα ἅγιον [moya lowo kwetsima].”—(Baltimore, Md.; 1961), yi hundzuluxeriwe ku suka eka Xijarimani, Vhol. I, matl. 138, 143.

Xana ma kona matsalwa lama tirhisiwaka hi vaseketeri va Vunharhu-un’we ku seketela dyondzo ya vona lama nyikelaka xisekelo lexi tiyeke xa dyondzo yoleyo?

Munhu loyi hakunene a lavaka ku tiva ntiyiso hi Xikwembu a nge kambisisi Bibele hi ku tshemba leswaku u ta kuma tsalwa leri a nga ta ri vona ri fanelana ni leswi ana yena a swi pfumelaka. U fanele ku tiva leswi Rito ra Xikwembu hi roxe ri swi vulaka. A nga ha kuma matsalwa man’wana lawa a anakanyaka leswaku ma nga hlayeka hi tindlela to hambana, kambe loko ma fananisiwa ni tinhlamuselo letin’wana ta Bibele emhakeni leyi fanaka, nhlamuselo ya wona yi ta va erivaleni. Hi fanele hi xiya ka ha ri eku sunguleni leswaku matsalwa yo tala lama tirhiseriweke “ku seketela” Vunharhu-un’we entiyisweni ma vulavula hi vanhu vambirhi ntsena, ku nga ri vanharhu; kutani hambi loko nhlamuselo ya museketeri wa Vunharhu-un’we ya matsalwa wolawo yi ri yona, leswi a swi nge vuli leswaku Bibele yi dyondzisa Vunharhu-un’we. Xiya leswi landzelaka:

(Handle ka loko swi kombisiwile, tindzimana hinkwato leti tshahiweke eka xiyenge lexi landzelaka ti huma eka RS.)

Matsalwa lawa xithopo xa Yehovha xi tirhiseriwaka Yesu Kreste kumbe ku vuriwaka leswaku xi tirhisiwa eka Yesu

Alfa na Omega: Xana xithopo lexi kahle-kahle i xa mani? (1) Eka Nhlavutelo 1:8, ku vuriwa leswaku n’wini wa xona i Xikwembu, Wa Matimba Hinkwawo. Eka ndzimana 11 hi ku ya hi KJ, xithopo xexo xi tirhiseriwa munhu loyi nhlamuselo yakwe endzhaku yi n’wi kombaka a ri Yesu Kreste. Kambe vadyondzi va vona nhlamuselo ya Alfa na Omega loyi ku vulavuriwaka hi yena eka ndzimana 11 yi hoxile, kutani a yi kona eka RS, NE, JB, NAB, Dy. (2) Ku hundzuluxeriwa ko tala ka Nhlavutelo yi ya eka Xiheveru ku xiya leswaku loyi a hlamuseriwaka eka ndzimana 8 i Yehovha, kutani ku tlherisela rivita-vito ra Xikwembu kwalaho. Vona NW, nkandziyiso lowu nga ni Tinhlamuselo wa 1984. (3) Nhlavutelo 21:6, 7 yi kombisa leswaku Vakreste lava nga vahluri hi tlhelo ra moya va ta va ‘vana’ va loyi a tiviwaka tanihi Alfa na Omega. Sweswo a swi vuriwi hi vuxaka bya Vakreste lava totiweke hi moya na Yesu Kreste. Yesu u va vitane ‘vamakwavo.’ (Hev. 2:11; Mt. 12:50; 25:40) Kambe ‘vamakwavo’ volavo va Yesu va vitaniwa “vana va Xikwembu.” (Gal. 3:26; 4:6) (4) Eka Nhlavutelo 22:12, TEV yi nghenisa vito ra Yesu, kutani Alfa na Omega leyi boxiwaka eka ndzimana 13 yi tikomba yi vulavula hi yena. Kambe vito leri nge Yesu a ri kona kwalaho eka Xigriki, naswona ku hundzuluxela kun’wana a ku ri nghenisi. (5) Eka Nhlavutelo 22:13, ku tlhela ku vuriwa leswaku Alfa na Omega hi “lowo rhanga ni lowo hetelela,” ku nga xiga lexi tirhiseriwaka eka Yesu eka Nhlavutelo 1:17, 18. Hi ku fanana, rito “muapostola” ri tirhiseriwa eka Yesu Kreste ni van’wana va valandzeri vakwe. Kambe sweswo a swi vuli leswaku i munhu un’we kumbe va ringana hi xikhundlha, a swi tano ke? (Hev. 3:1) Kutani vumbhoni byi ya eka xiboho xa leswaku xithopo lexi nge “Alfa na Omega” xi vula Xikwembu xa Matimba Hinkwawo, Tatana, ku nga ri N’wana.

Muponisi: Hi ku phindha-phindha Matsalwa ma vulavula hi Xikwembu tanihi Muponisi. Eka Esaya 43:11 Xikwembu xi ri: “E handle ka mina a ku na muponisi!” Tanihi leswi Yesu na yena a vuriwaka Muponisi, xana Xikwembu na Yesu i nchumu wun’we? Nikatsongo. Tito 1:3, 4, yi vulavula hi “Xikwembu muponisi wa hina,” yi tlhela yi vulavula ha vona havambirhi ‘Xikwembu Tatana na Kreste Yesu Muponisi wa hina.’ Kutani, vanhu lava havambirhi i vaponisi. Yuda 25 yi komba vuxaka bya kona, yi ku: “Xikwembu . . . muponisi wa hina ha Yesu Kriste Hosi ya hina.” (Xiitaliki xi lo engeteriwa.) (Nakambe vona Mintirho 13:23.) Eka Vaavanyisi 3:9, rito leri fanaka ra Xiheveru (moh·shiʹaʽ, leri hundzuluxeriweke ri va “muponisi” kumbe “mukutsuri”) leri tirhisiwaka eka Esaya 43:11 ri tirhiseriwa eka Otiniele, muavanyisi eIsrayele, kambe entiyisweni sweswo a swi endlanga leswaku Otiniele a va Yehovha, a swi tano ke? Loko u hlaya Esaya 43:1-12 yi komba leswaku ndzimana 11 yi vula leswaku Yehovha hi Yena ntsena a a ponisa, kumbe ku kutsula Israyele; leswaku nkutsulo a wu nga humi eka swikwembu leswin’wana swa matiko lama va rhendzeleke.

Xikwembu: Eka Esaya 43:10 Yehovha u ri: “E mahlweni ka mina a ku nga si v̌a na Šikwembu le’ši endliweke, e nḍaku ka mina ku nga ka ku nga v̌i na šiṅwana.” Xana leswi swi vula leswaku, hikwalaho ka leswi Yesu Kreste hi ndlela ya vuprofeta a vitaniwaka “Šikwembu ša matimba” eka Esaya 9:6, Yesu u fanele a ri Yehovha? Nakambe, mongo wa hlamula, Doo! A ri kona ni rin’we ra matiko ya Vamatiko leri endleke xikwembu emahlweni ka Yehovha, hikuva a ku na la veke kona emahlweni ka Yehovha. Naswona hambi ku ri enkarhini lowu landzeleke a va nga ta xi endla lexi nga xa xiviri, xikwembu lexi hanyaka lexi a xi ta kota ku profeta. (Esa. 46:9, 10) Kambe sweswo a swi vuli leswaku Yehovha a nga endlanga leswaku ku va ni un’wana la vitaniwaka hi mfanelo tanihi xikwembu. (Ps. 82:1, 6; Yoh. 1:1, NW) Eka Esaya 10:21 Yehovha u vuriwa “Šikwembu ša matimba,” hi laha Yesu a vitaniwaka ha kona eka Esaya 9:6; kambe i Yehovha ntsena loyi a vitaniwaka “Šikwembu ša matimba hikwawo.” (Xiitaliki i xerhu.)—Gen. 17:1.

Loko ku ri na xithopo xo karhi kumbe xiga lexi hlamuselaka swo karhi lexi kumekaka etindhawini to hambana eMatsalweni, a swi fanelanga leswaku hi ku hatlisa ku fikeleriwa makumu ya leswaku hinkwako xi fanele xi vula munhu un’we. Mianakanyo yo tano yi nga ha endla leswaku ku hetiwa hi leswaku Nebukadnetsara a a ri Yesu Kreste, hikuva havambirhi a va vitaniwa “hosi ya tihosi” (Dan. 2:37; Nhlav. 17:14); ni leswaku vadyondzisiwa va Yesu kahle-kahle a ku ri yena Yesu Kreste, hikuva hinkwavo va vitaniwa “ku vonakala ka misava.” (Mt. 5:14; Yoh. 8:12) Minkarhi hinkwayo hi fanele ku kambisisa mongo ni swiyimo swin’wana eBibeleni laha xiga lexi fanaka xi humelelaka kona.

Laha ku vulavuriwaka hi Yesu Kreste hi vatsari lava huhuteriweke va Bibele va tindzimana ta Matsalwa ya Xiheveru leti swi nga erivaleni leswaku ti vula Yehovha

Ha yini Yohane 1:23 yi tshaha Esaya 40:3 ivi yi yi tirhisela eka leswi Yohane Mukhuvuri a swi endleke loko a lunghiselela Yesu Kreste ndlela, kasi swi ri erivaleni leswaku Esaya 40:3 yi vulavula hi ku lunghiselela Yehovha ndlela? Hikuva Yesu a a fanekisela Tata wakwe. U te hi vito ra Tata wakwe naswona a a tiyiseka leswaku Tata wakwe minkarhi hinkwayo a a ri na yena hikuva a a endla swilo leswi tsakisaka Tata wakwe.—Yoh. 5:43; 8:29.

Ha yini Vaheveru 1:10-12 yi tshaha Pisalema 102:25-27 ivi yi yi tirhisela eka N’wana, kasi pisalema yi vula leswaku yi vulavula hi Xikwembu? Hikuva N’wana hi yena loyi ha yena Xikwembu xi endleke vuvumbi bya xona lebyi hlamuseriwaka kwalaho hi mupisalema. (Vona Vakolosa 1:15, 16; Swivuriso 8:22, 27-30.) Hi fanele ku xiya leswaku eka Vaheveru 1:5b ku tshahiwa 2 Samuwele 7:14 naswona yi tirhiseriwa N’wana wa Xikwembu. Hambi leswi tsalwa rolero eku sunguleni a ri tirha eka Solomoni, ku tirha ka rona endzhaku eka Yesu Kreste a swi vuli leswaku Solomoni na Yesu i munhu un’we. Yesu u “nkulu eka Solomoni” naswona u hetisisa ntirho lowu fanekiseriweke hi Solomoni.—Lk. 11:31.

Matsalwa lama vulavulaka hi Tatana, ni N’wana ni Moya lowo Kwetsima hi nkarhi wun’we

Matewu 28:19 na 2 Vakorinto 13:14 i swikombiso swa mhaka leyi. Ku hava ni rin’we ra matsalwa lawa leri vulaka leswaku Tatana, N’wana, ni Moya lowo Kwetsima va ringana kumbe hinkwavo i va hi laha ku nga heriki kumbe hinkwavo i Xikwembu. Vumbhoni bya Matsalwa lebyi ana se byi kombisiweke eka matluka 362-7 byi kanetana ni ku nghenisa mianakanyo yo tano loko ku hlayiwa matsalwa lawa.

Cyclopedia of Biblical, Theological, and Ecclesiastical Literature, ya McClintock na Strong, hambi leswi yi seketelaka dyondzo ya Vunharhu-un’we, mayelana na Matewu 28:18-20 ya pfumela: “Hambi swi ri tano, tsalwa leri, loko ri langutiwa ri ri roxe, a ri nge kombisi vumunhu hi ku kongoma bya xin’we xa swilo swinharhu leswi boxiweke, kumbe ku ringana kumbe vukwembu bya swona.” (1981 nkandziyiso lowuntshwa, Vhol. X, tl. 552) Mayelana ni matsalwa man’wana lama boxaka swilo leswi haswinharhu xikan’we, Cyclopedia leyi ya pfumela leswaku, loko ma kambisisiwa hi laha ma nga ha kona, ma “tsandzeka” ku seketela Vunharhu-un’we. (Ringanisa 1 Timotiya 5:21, laha Xikwembu na Kreste ni tinyeleti va boxiwaka xikan’we.)

Matsalwa lawa eka wona maviti lama nga evunyingini ma tirhiseriwaka Xikwembu eMatsalweni ya Xiheveru

Eka Genesa 1:1 xithopo “Šikwembu” xi hundzuluxeriwe xi huma eka ’Elo·himʹ, ku nga vunyingi hi Xiheveru. Vaseketeri va Vunharhu-un’we va hlamusela leswi tanihi xikombiso xa Vunharhu-un’we. Va tlhela va hlamusela leswaku Deteronoma 6:4 yi vulavula hi vun’we bya swirho swa Vunharhu-un’we loko yi ku, “Yehova, Šikwembu [leri humaka eka ’Elo·himʹ] ša hina, hi šona Šikwembu . . . ntsena.”

Riviti leri nga evunyingini laha hi Xiheveru i vunyingi lebyi kombisaka vukulukumba kumbe ku tlakuka. (Vona NAB, Nkandziyiso wa Xihlamusela-marito xa Bibele xa St. Joseph, tl. 330; na New Catholic Encyclopedia, 1967, Vhol. V, tl. 287.) A ku na mianakanyo ya vunyingi bya vanhu lava nga eka xikwembu-nhloko. Hi laha ku fanaka, eka Vaavanyisi 16:23 loko ku vulavuriwa hi Dagona, xikwembu xa mavunwa, ku tirhisiwa muxaka wo karhi wa xithopo ’elo·himʹ; riendli leri fambisanaka na xona ri le ka vun’we, leswi kombaka leswaku ku vulavuriwa hi xikwembu lexi xin’we ntsena. Eka Genesa 42:30, ku vulavuriwa hi Yosefa tanihi “hosi” (’adho·nehʹ, vunyingi bya ku tlakuka) ya le Egipta.

Ririmi ra Xigriki a ri na ‘vunyingi bya vukulukumba kumbe ku tlakuka.’ Kutani, eka Genesa 1:1 vahundzuluxeri va LXX va tirhise ho The·osʹ (Xikwembu, eka vun’we) tanihi rito leri yimelaka ’Elo·himʹ. Eka Marka 12:29, laha nhlamulo ya Yesu yi humelelaka nakambe laha ku tshahiwaka Deteronoma 6:4, ku tlhela ku tirhisiwa vun’we bya Xigriki ho The·osʹ hi ndlela leyi fanaka.

Eka Deteronoma 6:4, etsalweni ra Xiheveru Tinhlanga ta mune ta Xiheveru, ti humelela kambirhi, kutani hi ndlela leyi faneleke ri fanele ri hlayekisa xileswi: “Yehovha Xikwembu xa hina i Yehovha un’we.” (NW) Tiko ra Israyele, leri a ri byeriwa leswi, a a ri nga pfumeli eka Vunharhu-un’we. Vababilona ni Vaegipta a va gandzela swikwembu leswi fambaka hi swinharhu-nharhu, kambe swi vekiwe erivaleni eka Israyele leswaku Yehovha a a hambanile na swona.

Matsalwa lawa munhu a nga ha kumaka tinhlamuselo to hambana, hi ku ya hi ku hundzuluxela ka Bibele leyi a yi tirhisaka

Hi ku ya hi ntivo-ririmi, loko ndzimana yi hundzuluxeleka hi tindlela to hambana, i ku hundzuluxela kwihi loku faneleke? Hi loku ku twananaka ni Bibele hinkwayo. Loko munhu a honisa swiphemu swin’wana swa Bibele ivi a tivumbela dyondzo yakwe hi ku landza ku hundzuluxela loku a ku rhandzaka ka ndzimana yo karhi, kutani leswi a swi pfumelaka entiyisweni a hi swa Rito ra Xikwembu, kambe swi kombisa mianakanyo ya yena n’wini kumbexana mianakanyo ya munhu un’wana la nga hetisekangiki.

Yohane 1:1, 2:

RS yi ri: “Eku sunguleni Rito a ri ri kona, Rito a ri ri ni Xikwembu, naswona Rito a ri ri Xikwembu. Eku sunguleni a ri ri ni Xikwembu.” (KJ, Dy, JB, NAB ti yi veka hi marito lama fanaka.) Hambi swi ri tano, NW yi ri: “Eku sunguleni Rito a ri ri kona, naswona Rito a ri ri ni Xikwembu, naswona Rito a ri ri xikwembu. Rona eku sunguleni a ri ri ni Xikwembu.”

Xana i ku hundzuluxela kwihi ka Yohane 1:1, 2 loku pfumelelanaka ni mongo? Yohane 1:18 yi ri: “A ku na munhu la tshamaka a vona Xikwembu ni siku ni rin’we.” Ndzimana 14 yi swi veka erivaleni yi ku “Rito ri hundzukile munhu la nga aka exikarhi ka hina . . . kutani hi hlalele ku kwetsima ka yena.” Nakambe tindzimana 1, 2 ti vula leswaku eku sunguleni a a ri “ni Xikwembu.” (Xiitaliki i xerhu.) Xana munhu a nga va ni un’wana ivi hi nkarhi lowu fanaka a va munhu yoloye? Eka Yohane 17:3, Yesu u vulavule hi Tatana a ku, “wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso”; kutani, Yesu tanihi “xikwembu” u kombisa ntsena timfanelo ta vukwembu ta Tata wakwe.—Hev. 1:3.

Xana ku hundzuluxela loku nge “xikwembu” ku twanana ni milawu ya ririmi ya Xigriki? Tibuku tin’wana ti sindzisa swinene leswaku tsalwa ra Xigriki ri fanele ku hundzuluxeriwa ri ku, “Rito a ri ri Xikwembu.” Kambe a hi hinkwato leti pfumelaka. Exihlokwaneni xakwe lexi nge “Riviti-mpfelelo Leri Nga Ni Ribumabumeri: Marka 15:39 na Yohane 1:1,” Philip B. Harner u vule leswaku swivulwana-hosi swo kota lexi nga eka Yohane 1:1, “leswi nga ni xihlawulekisa-riviti lexi rhangelaka riviti-mpfelelo, swi tirha ngopfu ku humesa nhlamuselo. Swi kombisa leswaku logos a ri wa muxaka wa theos.” U ringanyeta leswaku: “Kumbexana xivulwana-hosi xi nga hundzuluxeriwa xi va, ‘Rito a ri ri ra muxaka lowu fanaka ni wa Xikwembu.’” (Journal of Biblical Literature, 1973, matl. 85, 87) Xisweswo, etsalweni leri, ntiyiso wa leswaku rito the·osʹ laha ri humelelaka kona ra vumbirhi a ri na xihlawulekisa-riviti (ho) ni leswaku eka Xigriki ri vekiwa emahlweni ka riendli eka xiga xa vumbirhi i swa nkoka. Lexi tsakisaka, vahundzuluxeri lava sindzisaka leswaku ku hundzuluxela ka Yohane 1:1 ku va, “Rito a ri ri Xikwembu,” a va kanakani ku tirhisa xihlawulekisa-riviti (a, an hi Xinghezi) loko va hundzuluxela tindzimana tin’wana laha riviti-mpfelelo ra vun’we ri humelelaka emahlweni ka riendli. Xisweswo eka Yohane 6:70, JB na KJ hatimbirhi ti vitana Yudasi Iskariyota ti ku i “diyavulosi,” naswona eka Yohane 9:17 Yesu ti n’wi vitana “muprofeta.”

John L. McKenzie, S.J., eka Dictionary of the Bible, yakwe, u ri: “Yoh 1:1 hi ku xopaxopa yi fanele ku hundzuluxeriwa yi va ‘rito a ri ri ni Xikwembu [= Tatana], naswona rito a a ri ri munhu wa vukwembu.’”—(Swiangi i swa yena. Leyi kandziyisiweke hi ku ya hi mianakanyo leyi nga enawini ni mpfumelelo wo gandlisa.) (New York, 1965), tl. 317.

Hi ku pfumelelana ni leswi nga laha henhla, AT yi hlayekisa xileswi: “Rito a ri ri ni vukwembu”; Mo, “Logos a ri ni vukwembu”; NTIV, “rito a ri ri xikwembu.” Eka vuhundzuluxeri byakwe bya Xijarimani Ludwig Thimme u swi hlamusela hi ndlela leyi: “Rito a ri ri muxaka wo karhi wa Xikwembu.” Ku vulavula hi Rito (leri hundzukeke Yesu Kreste) tanihi “xikwembu” swi twanana ni ku tirhisiwa ka rito rolero eMatsalweni hinkwawo. Hi xikombiso, eka Pisalema 82:1-6 vaavanyisi lava nga vanhu va le Israyele a va vitaniwa “ŝikwembu” (Xiheveru, ’elo·himʹ; Xigriki, the·oiʹ, eka Yohane 10:34) hikuva a va ri vayimeri va Yehovha naswona a va fanele ku vula nawu wakwe.

Nakambe vona xita-ndzhaku xa NW, nkandziyiso lowu nga ni Tinhlamuselo wa 1984, tl. 1579.

Yohane 8:58:

RS yi ri: “Yesu a ku ka vona, ‘Ndzi tiyisile, ndzi tiyisile, ndzi ri ka n’wina, loko Abrahama a nga si va kona, a ndzi ri Loyi ndzi nga yena [Xigriki, e·goʹ ei·miʹ].’” (NE, KJ, TEV, JB, NAB hinkwato ti ri “Loyi ndzi nga yena,” tin’wana ti tlhela ti tirhisa ni maletere lamakulu ku kombisa mongo wa xithopo lexi. Xisweswo ti lwela ku swi twananisa ni xiga lexi nga eka Eksoda 3:14 laha, hi ku ya hi ku hundzuluxela ka tona, Xikwembu xi tivitanaka hi xithopo lexi “Loyi ndzi nga yena.”) Hambi swi ri tano, xiphemu lexo hetelela xa NW eka Yohane 8:58 xi ri: “Loko Abrahama a nga si va kona, a ndzi ri kona.” (Ku ni mongo lowu fanaka eka mavekelo ya marito ya AT, Mo, CBW, na SE.)

Xana i ku hundzuluxela kwihi loku twananaka ni mongo? Xivutiso xa Vayuda (ndzimana 57) lexi Yesu a a ri eku xi hlamuleni xi vulavula hi malembe, ku nga ri vito. Swi le rivaleni leswaku nhlamulo ya Yesu yi vulavula hi vukhale, ku leha ka vukona byakwe. Lexi tsakisaka, ku hava matshalatshala lama kaleke ma endliwa yo tirhisa e·goʹ ei·miʹ tanihi xithopo eka moya lowo kwetsima.

A Grammar of the Greek New Testament in the Light of Historical Research, hi A. T. Robertson yi ri: “Riendli [ei·miʹ] . . . Minkarhi yin’wana ri vula vukona tanihi riendli ra mpfelelo ku kota riendli rihi na rihi, eka [e·goʹ ei·miʹ] (Yoh. 8:58).”—Nashville, Tenn.; 1934, tl. 394.

Nakambe vona xita-ndzhaku xa NW, nkandziyiso lowu nga ni Tinhlamuselo wa 1984, matl. 1582-3.

Mintirho 20:28:

JB yi ri: “Tilanguteleni n’wina ni ntlhambi lowu Moya lowo Kwetsima wu mi endleke valanguteri va wona, leswaku mi phamela Kereke ya Xikwembu leyi xi nga yi xava hi ngati ya xona n’wini.” (KJ, Dy, NAB ti tirhisa mavekelo lama fanaka.) Hambi swi ri tano, eka NW xiphemu xo hetelela xa ndzimana leyi xi hlayekisa leswi: “ngati ya [N’wana] wa xona.” (TEV yi hlayeka hi ndlela leyi fanaka. Hambi leswi nkandziyiso wa RS wa 1953 wu hlayekisaka xileswi, “hi ngati ya xona n’wini,” nkandziyiso wa 1971 wu ri “hi ngati ya N’wana wa xona.” Ro na Da ti hlayekisa xileswi, “ngati ya xona n’wini.”)

Xana i ku hundzuluxela kwihi loku twananaka na 1 Yohane 1:7, leyi nge: “Ngati ya Yesu N’wana wa xona [Xikwembu] ya hi hlantswa yi susa swidyoho hinkwaswo”? (Nakambe vona Nhlavutelo 1:4-6.) Hi laha swi kombisiweke ha kona eka Yohane 3:16, xana Xikwembu xi rhumele N’wana wa xona la tswariweke a ri swakwe, kumbe xona hi xoxe xi tile tanihi munhu, leswaku hi kota ku kuma vutomi? A ku ri ngati ya N’wana wa xona leyi halatiweke, ku nga ri ya Xikwembu.

Nakambe vona xita-ndzhaku, xa NW, nkandziyiso lowu nga ni Tinhlamuselo wa 1984, tl. 1580.

Varhoma 9:5:

JB yi ri: “Va huma eka vapatriaka naswona Kreste la nga henhla ka hinkwaswo u huma enyameni ni le ngatini ya vona, Xikwembu a xi dzunisiwe hi laha ku nga heriki! Amen.” (KJ, Dy ti hlayeka hi laha ku fanaka.) Hambi swi ri tano, eka NW xiphemu xo hetelela xa ndzimana leyi xi hlayekisa leswi: “lava Kreste a humeke ka vona hi tlhelo ra nyama: Xikwembu, lexi nge henhla ka hinkwaswo, a xi dzunisiwe hi laha ku nga heriki. Amen.” (RS, NE, TEV, NAB, Mo hinkwato ti tirhisa mavekelo yo fana ni ya NW.)

Xana ndzimana leyi yi vula leswaku Kreste u le “henhla ka hinkwaswo” ni leswaku xisweswo i Xikwembu? Kumbexana yi vulavula hi Xikwembu na Kreste tanihi vanhu lava hambaneke ivi yi ku Xikwembu xi le “henhla ka hinkwaswo”? Xana i ku hundzuluxela kwihi ka Varhoma 9:5 loku pfumelelanaka na Varhoma 15:5, 6, loku ku rhangaka hi ku hambanisa Xikwembu na Kreste Yesu ivi ku khutaza muhlayi ku “dzunisa Xikwembu, Tata wa Hosi ya hina Yesu Kriste”? (Nakambe vona 2 Vakorinto 1:3 na Vaefesa 1:3.) Xiya leswi landzelaka eka Varhoma ndzima 9. Tindzimana 6-13 ti komba leswaku ku hetiseka ka xikongomelo xa Xikwembu ku titshege hi ku rhandza ka Xikwembu, ku nga ri ndzhaka leyi kumiwaka hi tlhelo ra nyama. Tindzimana 14-18 ti kombisa rungula ra Xikwembu leri yaka eka Faro, hi laha ri rhekhodiweke ha kona eka Eksoda 9:16, ku kandziyisa yinhla ya leswaku Xikwembu xi le henhla ka hinkwaswo. Etindzimaneni 19-24 ku tlakuka ka Xikwembu ku tlhela ku kombisiwa hi ku fananisa muvumbi ni swibya swa vumba leswi a swi vumbaka. Kutani ke, xiga lexi nga eka ndzimana 5 xi twala kahle swinene: “Xikwembu, lexi nge henhla ka hinkwaswo, a xi dzunisiwe hi laha ku nga heriki. Amen”!—NW.

The New International Dictionary of New Testament Theology yi ri: “Rhom. 9:5 ya tikaneta. . . . Swi nga olova, naswona swi ta va swi twala hi ku ya hi ntivo-ririmi ku vitana Kreste hi xiga xexo. Xisweswo ndzimana leyi yi ta hlayekisa leswi, ‘Kreste loyi a nga Xikwembu ehenhla ka hinkwaswo, a dzunisiwe hi laha ku nga heriki. Amen.’ Hambi swi ri tano, Kreste a nge ringanisiwi hi laha ku heleleke ni Xikwembu, kambe u ta hlamuseriwa tanihi loyi a nga ni vukwembu, hikuva rito theos a ri na xihlawulekisi. . . . Nhlamuselo leyi nga ha vaka yona swinene hi leswaku xiga lexi i xiga xo dzunisa Xikwembu.”—(Grand Rapids, Mich.; 1976), yi hundzuluxeriwe yi huma eka Xijarimani, Vhol. 2, tl. 80.

Nakambe vona xita-ndzhaku xa NW, nkandziyiso lowu nga ni Tinhlamuselo wa 1984, matl. 1580-1.

Vafilipiya 2:5, 6:

KJ yi ri: “Vanani ni mianakanyo leyi, leyi na Kreste Yesu a a ri na yona: Loyi, loko a ri eka xiyimo xa Xikwembu, a nga swi languta swi nga ri ku wutla ku ringana ni Xikwembu.” (Dy na yona yi ni mavekelo lama fanaka. JB yi ri: “a nga khomelelanga eka ku ringana kakwe ni Xikwembu.”) Hambi swi ri tano, eka NW xiphemu lexo hetelela xa ndzimana yoleyo xi hlayekisa leswi: “loyi, hambi a a ri ni xivumbeko xa Xikwembu, a nga kalangiki a anakanya ku wutla [Xigriki, har·pag·monʹ], ku nga leswaku, u fanele ku ringana ni Xikwembu.” (RS, NE, TEV, NAB na tona ti humesa mongo lowu fanaka.)

Xana i mhaka yihi leyi twananaka ni mongo? Ndzimana 5 yi laya Vakreste leswaku va tekelela Kreste emhakeni leyi ku vulavuriwaka ha yona laha. Xana va nga khutaziwa ku swi languta “swi nga ri ku wutla,” kambe tanihi mfanelo ya vona ku “ringana ni Xikwembu”? Nikatsongo! Hambi swi ri tano, va nga tekelela loyi a “nga kalangiki a anakanya ku wutla, ku nga leswaku, u fanele ku ringana ni Xikwembu.” (NW) (Ringanisa Genesa 3:5.) Ku hundzuluxela ko tano ku tlhela ku pfumelelana na Yesu Kreste hi yexe, la nga te: “Tatana i nkulukumba ku tlula mina.”—Yoh. 14:28.

The Expositor’s Greek Testament yi ri: “A hi nge yi kumi ndhawu [har·paʹzo] kumbe rin’wana ra tinhlamuselo ta rona [ku katsa na har·pag·monʹ] laha ri twalaka ri vula ‘ku va ni vun’wini,’ ‘ku khoma’. Handle ko hundzuka swi tikomba swi vula ‘ku tekela,’ ‘ku wutla’. Xisweswo a swi amukeleki ku hambuka hi tshika mongo wa ntiyiso wa ‘ku wutla’ ivi hi teka mongo lowu hambaneke hi laha ku heleleke, wa ‘ku khoma swi tiya.’”—(Grand Rapids, Mich.; 1967), leyi hleriweke hi W. Robertson Nicoll, Vhol. III, matl. 436-7.

Vakolosa 2:9:

KJ yi ri: “Eka yena [Kreste] ku tshame ku hetiseka hinkwako ka Xikwembu-nhloko [Xigriki, the·oʹte·tos] emirini wa yena.” (Ku hundzuluxela ka NE, RS, JB, NAB, Dy ku humesa mongo lowu fanaka.) Hambi swi ri tano, NW yi ri: “Ku hetiseka hinkwako ka mfanelo ya vukwembu ku tshame emirini wa yena.” (AT, We, na CKW ti ri “muxaka wa Xikwembu,” ematshan’wini ya “Xikwembu-nhloko.” Ringanisa 2 Petro 1:4.)

Kahle-kahle, van’wana va hlamusela Vakolosa 2:9 hi ndlela leyi hambaneke. Kambe i yini lexi twananaka ni papila hinkwaro leri huhuteriweke leri yaka eka Vakolosa? Xana Kreste eka yena n’wini a ri ni nchumu wo karhi lowu a nga na wona hikwalaho ka leswi a nga Xikwembu, xiphemu xa Vunharhu-un’we? Kumbe xana “ku hetiseka” loku tshamaka eka yena i nchumu wo karhi lowu a wu kumeke hikwalaho ka xiboho lexi endliweke hi munhu un’wana? Vakolosa 1:19 (KJ, Dy) yi vula leswaku ku hetiseka hinkwako ku tshame eka Kreste hikuva “swi tsakisile Tatana” leswaku swi va hi ndlela leyi. NE yi ri swi ve hikwalaho “ka ku tihlawulela ka Xikwembu.”

Xiya mhaka leyi nga emahlweni ka Vakolosa 2:9: Eka ndzimana 8, vahlayi va tsundzuxiwa ehenhleni ko kanganyisiwa hi lava va vulavulelaka filosofi ni mikhuva ya vanhu. Va byeriwa ni leswaku eka Kreste “ku tumbetiwile rifuwo hinkwaro ra vutlhari ni ra vutivi” naswona va khutaziwa ku ‘hanya ni ku va xilo xin’we na yena’ naswona va ‘dzima timitsu ni ku veka masungulo ya vona eka yena; va tiya eku pfumeleni.’ (Tindzimana 3, 6, 7) “Ku hetiseka” ko karhi ka risima ku tshame eka yena, ku nga ri eka vasunguri kumbe vadyondzisi va filosofi ya vanhu. Xana muapostola Pawulo kwalaho a vula leswaku “ku hetiseka” loku ku nga eka Kreste ku endla Kreste a va Xikwembu? A swi tano hi ku ya hi Vakolosa 3:1, laha Kreste a vuriwaka la “tshameke kona, evokweni ra xinene ra Xikwembu.”—Vona KJ, Dy, TEV, NAB.

Hi ku ya hi Greek-English Lexicon, ya Liddell na Scott the·oʹtes (muxaka wa riviti, leri eka rona ku humaka the·oʹte·tos) ri vula “vukwembu, rixaka ra vukwembu.” (Oxford, 1968, tl. 792) Leswi Yesu tanihi N’wana wa Xikwembu a nga ni “vukwembu” bya xiviri, kumbe wa “rixaka ra vukwembu,” a swi n’wi endli a ringana kumbe a va wa hi laha ku nga heriki ku kota Tata wakwe, tanihi leswi mhaka ya leswaku vanhu hinkwavo va ni “vumunhu” kumbe i va “rixaka ra vanhu” yi nga va endliki va ringana hi xiyimo kumbe va ringana hi vukhale.

Tito 2:13:

RS yi ri: “Hi yimele ntshembo wa hina lowu katekisiweke, ku humelela ka ku kwetsima ka Xikwembu xa hina lexi tlakukeke ni Muponisi Yesu Kreste.” (Ku ni mavekelo lama fanaka eka NE, TEV, JB.) Hambi swi ri tano, NW yi ri: “loko hi ri karhi hi yimele ntshembo lowu tsakisaka ni ku kombisiwa loku kwetsimaka ka Xikwembu lexi tlakukeke ni Muponisi wa hina, Kreste Yesu.” (NAB yi ni ku hundzuluxela loku fanaka.)

Xana i ku hundzuluxela kwihi loku pfumelelanaka na Tito 1:4, leyi vulavulaka hi “Xikwembu Tatana [na] Kreste Yesu muponisi wa hina”? Hambi leswi Matsalwa ma vulavulaka nakambe hi Xikwembu tanihi Muponisi, tsalwa leri ri xi hambanisa kahle xona na Kreste Yesu, loyi Xikwembu xi ponisaka ha yena.

Van’wana va vula leswaku Tito 2:13 yi kombisa leswaku Kreste i Xikwembu ni Muponisi. Lexi tsakisaka, RS, NE, TEV, JB ti hundzuluxela Tito 2:13 hi ndlela leyi nga twisisekaka tanihi leyi pfumelelaka langutelo rolero, kambe a ti landzeli ndlela leyi fanaka loko ti hundzuluxela 2 Vatesalonika 1:12. Henry Alford, eka The Greek Testament, u ri: “Ndzi nga vula leswaku [ku hundzuluxela loku hi ndlela leyi nge rivaleni ku hambanisaka Xikwembu na Kreste, eka Tito 2:13] ku pfumelelana ni swilaveko hinkwaswo swa ririmi eka xiga: ku nga leswaku xivumbeko ni mongo wa yona wu twala ku antswa, naswona wu pfumelelana swinene ni ndlela yo tsala ya Muapostola.”—(Boston, 1877), Vhol. III, tl. 421.

Nakambe vona xita-ndzhaku xa NW, nkandziyiso lowu nga ni Tinhlamuselo wa 1984, matl. 1581-2.

Vaheveru 1:8:

“Hi tlhelo ra N’wana, xi te: ‘Xiluvelo xa wena, we Xikwembu, i xa minkarhi ni minkarhi.’” (KJ, NE, TEV, Dy, JB, NAB na tona ti hundzuluxela hi ndlela leyi fanaka.) Hambi swi ri tano, NW yi ri: “Kambe malunghana ni N’wana: ‘Xikwembu i xiluvelo xa wena xa hi masiku ni masiku.’” (AT, Mo, TC, By ti ni mongo lowu fanaka.)

Xana i ku hundzuluxela kwihi loku twananaka ni mongo? Tindzimana leti nga laha henhla ti vula leswaku i Xikwembu lexi vulavulaka, ku nga ri leswaku ku vulavuriwa na xona; naswona ndzimana leyi landzelaka yi tirhisa xiga “Xikwembu, Xikwembu xa wena,” leswi kombaka leswaku loyi ku vulavuriwaka na yena a hi Xikwembu lexi Nge-henhla-henhla kambe i mugandzeri wa Xikwembu xolexo. Vaheveru 1:8 yi tshaha Pisalema 45:6, leyi eku sunguleni a yi vuriwa eka hosi ya Israyele leyi nga munhu. Swi le rivaleni leswaku, mutsari wa Bibele wa pisalema leyi a a nga anakanyi leswaku hosi leyi ya munhu a yi ri Xikwembu xa Matimba Hinkwawo. Ku ri na sweswo, Pisalema 45:6, eka RS, yi ri “Xiluvelo xa wena xa vukwembu.” (NE yi ri, “Xiluvelo xa wena xi fana ni xiluvelo xa Xikwembu.” JP [ndzimana 7]: “Xiluvelo xa wena lexi u xi nyikiweke hi Xikwembu.”) Eka Solomoni, loyi swi nga ha endlekaka leswaku eku sunguleni a ri hosi leyi a ku vulavuriwa ha yona eka Pisalema 45, ku vuriwe leswaku u tshame “e šiluv̌elweni ša Yehova.” (1 Tikr. 29:23) Mayelana ni ntiyiso wa leswaku Xikwembu i “xiluvelo,” kumbe N’wini ni Museketeri wa vuhosi bya Kreste, Daniyele 7:13, 14 na Luka 1:32 yi komba leswaku Xikwembu xi veke vulawuri byo tano ehenhla ka yena.

Vaheveru 1:8, 9 yi tshaha Pisalema 45:6, 7, leyi malunghana na yona mudyondzi wa Bibele B. F. Westcott a nge: “LXX. yi ni mahlamuselelo mambirhi: [ho the·osʹ] ri nga tekiwa tanihi xiloso eka swiphemu haswimbirhi (Xiluvelo xa wena, We Xikwembu, . . . xisweswo, We Xikwembu, Xikwembu xa Wena . . .) kumbe ri nga tekiwa tanihi nhloko-mhaka (kumbe xivulwana-nandza) eka xiphemu xo sungula (Xikwembu i xiluvelo xa Wena, kumbe Xiluvelo xa Wena i Xikwembu . . . ), ni ku tekiwa ri ri riviti ro kandziyisa [ho the·osʹ sou] eka xiphemu xa vumbirhi (Xisweswo Xikwembu, xona Xikwembu xa Wena . . . ). . . . A swi tikombi leswaku [’Elo·himʹ] le ndzhaku-ndzhaku a yi ta tshuka yi vuriwe eka hosi. Xisweswo ku anakanyela loku nga kona ku lwisana ni mianakanyo ya leswaku [ho the·osʹ] i xiloso eka LXX. Xisweswo ku heta mhaka, swi tikomba swi antswa leswaku eka xivulwa xo sungula ku tirhisiwa ku hundzuluxela loku: Xikwembu i xiluvelo xa Wena (kumbe, Xiluvelo xa Wena i Xikwembu), hi leswaku ‘Mfumo wa wena wu khingeriwe eka Xikwembu, Ribye leri nga tsekatsekiki.’”—The Epistle to the Hebrews (London, 1889), matl. 25-6.

1 Yohane 5:7, 8:

KJ yi ri: “Hikuva i vanharhu lava hlayisaka rhekhodo etilweni, Tatana, Rito, ni Moya lowo Kwetsima: naswona lavanharhu i un’we. Naswona ku na vanharhu lava vulaka vumbhoni emisaveni, moya, ni mati, ni ngati: naswona lavanharhu va twanana.” (Dy na yona yi katsa ndzimana leyi ya Vunharhu-un’we.) Hambi swi ri tano, NW a yi katsi marito lama nge “etilweni, Tatana, Rito, ni Moya lowo Kwetsima: naswona lavanharhu i un’we. Naswona ku na vanharhu lava vulaka vumbhoni emisaveni.” (RS, NE, TEV, JB, NAB na tona a ti yi katsi ndzimana leyi ya Vunharhu-un’we.)

Mayelana ni ndzimana leyi ya Vunharhu-un’we, muxopaxopi wa mhaka F. H. A. Scrivener u tsarile: “A hi fanelanga hi kanakana ku vula leswi hi swi pfumelaka leswaku marito lama soriwaka a ma tsariwanga hi Mukwetsimi Yohane: leswaku eku sunguleni ma nghenisiwe etikopini ta Xilatini eAfrika ma suka etlhelo ka tluka, laha a ma vekiwe tanihi nhlamuselo ya le tlhelo ka tluka leyi amukelekaka ni leyi xiximekaka eka ndz. 8: lawa ku suka eka Xilatini ma nga nghena ematsalweni ya Xigriki mambirhi kumbe manharhu ya le ndzhaku, ivi ku suka kwalaho ma nghena etsalweni ra Xigriki, ku nga laha a ma nga ri na mfanelo yo va kona.”—A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament (Cambridge, 1883, nkandz. wa vunharhu), tl. 654.

Nakambe vona nhlamuselo ya le hansi ya tindzimana leti eka JB, ni xita-ndzhaku xa NW, nkandziyiso wa Tinhlamuselo wa 1984, tl. 1580.

Matsalwa man’wana lawa vaseketeri va Vunharhu-un’we va vulaka leswaku ma ni swiphemu swa dyondzo ya vona

Xiya leswaku ro sungula ra matsalwa lawa ri vulavula ntsena hi N’wana; lerin’wana ri vulavula hi Tatana ni N’wana; ku hava leri vulavulaka hi Tatana, N’wana ni Moya lowo Kwetsima ni leri vulaka leswaku va vumba Xikwembu xin’we.

Yohane 2:19-22:

Hi leswi Yesu a swi vuleke laha, xana a a vula leswaku u ta tipfuxa hi yexe eku feni? Xana sweswo swi vula leswaku Yesu i Xikwembu, hikuva Mintirho 2:32 yi ri, “Hi yena Yesu loyi Xikwembu xi nga n’wi pfuxa eku feni”? Nikatsongo. Langutelo rero ri nga lwisana na Vagalatiya 1:1, leyi kombisaka leswaku Tatana hi yena a nga pfuxa Yesu, ku nga ri N’wana. Hi ku tirhisa xiga lexi fanaka, eka Luka 8:48 Yesu u tshahiwa a vula leswi eka wansati: “Ku pfumela ka wena ku ku hanyisile.” Xana u lo tihanyisa? Doo; a ku ri matimba ya Xikwembu ha Kreste lama n’wi hanyiseke hikuva a a ri na ripfumelo. (Lk. 8:46; Mint. 10:38) Hi ku fanana, hi ku yingisa kakwe loku heleleke tanihi munhu, Yesu u nyikele vumbhoni lebyi tiyeke bya leswaku i Tatana loyi a n’wi pfuxeke eku feni, xisweswo swi seketela leswaku Yesu i N’wana wa Xikwembu. Hikwalaho ka ndlela ya vutomi ya vutshembeki ya Yesu, swi twala ngopfu ku vula leswaku Yesu hi yexe u hoxe xandla eku pfuxiweni kakwe.

A. T. Robertson eka Word Pictures in the New Testament u ri: “Tsundzuka [Yohane] 2:19 laha Yesu a nga te: ‘Kutani mina ndzi ta yi pfuxa hi masiku manharhu.’ A a nga vuli leswaku u ta tipfuxa yena n’wini eku feni handle ka leswaku Tatana a va yena mupfuxi (Rhom. 8:11).”—(New York, 1932), Vhol. V, tl. 183.

Yohane 10:30:

Loko a ku, “Mina na Tatana hi un’we,” xana Yesu a a vula leswaku a va ringana? Vaseketeri van’wana va Vunharhu-unwe va ri a a vula swona. Kambe eka Yohane 17:21, 22, Yesu u khongelele valandzeri vakwe a ku: “Leswaku hinkwavo va va un’we,” ivi a engeta, “leswaku va va un’we ku fana na hina hi nga un’we.” U tirhise rito leri fanaka ra Xigriki (hen) eka “un’we” etimhakeni leti hinkwato. Swi le rivaleni leswaku, vadyondzisiwa va Yesu a va hundzuki xiphemu xa Vunharhu-un’we hinkwavo. Kambe va hlanganyela evun’weni bya xikongomelo na Tatana ni N’wana, vun’we lebyi fanaka ni lebyi hlanganisaka Xikwembu na Kreste.

Xana dyondzo ya Vunharhu-un’we yi va veka kwihi lava yi namarhelaka?

Yi va veka exiyin’weni xa khombo swinene. A byi kaneteki vumbhoni bya leswaku dyondzo ya Vunharhu-un’we a yi kumeki eBibeleni, naswona a yi twanani ni leswi Bibele yi swi dyondzisaka. (Vona matluka lama hundzeke.) Yi hlamusela Xikwembu xa ntiyiso hi ndlela yo biha swinene. Kasi Yesu Kreste u te: “Nkarhi wa ta, ni sweswi wu tile, lowu vagandzeri va xiviri va nga ta gandzela Tatana hi moya ni ntiyiso, hikuva Tatana ú lava vagandzeri lavo tano. Xikwembu i moya; kutani lava xi gandzelaka, va fanele ku xi gandzela hi moya ni ntiyiso.” (Yoh. 4:23, 24) Xisweswo Yesu u swi veke erivaleni leswaku lava va gandzelaka hi ndlela leyi nga riki ya “ntiyiso,” leyi nga twananiki ni ntiyiso lowu boxiweke eRitweni ra Xikwembu hi xoxe, a hi “vagandzeri va xiviri.” Eka varhangeri va Vayuda va lembe-xidzana ro sungula, Yesu u te: “Mi onha rito ra Xikwembu hi mikhuva ya n’wina. Vakanganyisi, Esaya a a vula n’wina hakunene loko a te: ‘Vanhu lava va ndzi xixima hi nomo, kambe timbilu ta vona ti le kule na mina. Va tikarhata ntsena hi ku ndzi nkhinsamela, tidyondzo leti va ti dyondzisaka i milawu ya vanhu ntsena.’” (Mt. 15:6-9) Sweswo swi tano ni ka lava nga eVujaganini namuntlha lava seketelaka mikhuva ya vanhu ematshan’wini ya mintiyiso leyi nga erivaleni ya Bibele.

Mayelana ni Vunharhu-un’we, Dyondzo ya Athanasius (hi Xinghezi) yi ri swirho swa yona a swi nge “anakanyiwi.” Vadyondzisi va dyondzo yoleyo hakanyingi va vula leswaku i “muhlolo.” Swi le rivaleni leswaku Xikwembu xexo xa Vunharhu-un’we a hi xona lexi Yesu a a anakanya ha xona loko a ku: “Hi gandzela lexi hi xi tivaka.” (Yoh. 4:22) Xana hakunene wa xi tiva Xikwembu lexi u xi gandzelaka?

Ku ni swivutiso swa nkoka leswi swi hi kongomeke hinkwerhu: Xana hakunene ha wu rhandza ntiyiso? Xana hi xiviri ha byi lava vuxaka lebyi amukelekaka ni Xikwembu? A hi hinkwavo lava rhandzaka ntiyiso hi laha ku heleleke. Vo tala va rhangise ku rhandziwa hi maxaka ni vanghana ehenhla ka ku rhandza ntiyiso ni Xikwembu. (2 Tes. 2:9-12; Yoh. 5:39-44) Kambe hi laha Yesu a vuleke ha kona loko hi ku hiseka a khongela eka Tata wakwe wa le tilweni a ku: “Kambe vutomi lebyi nga heriki, hi leswaku va ku tiva, wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso, na Yesu Kriste loyi u n’wi rhumeke.” (Yoh. 17:3) Naswona Pisalema 144:15 yi veka ntiyiso erivaleni yi ku: “Ku katekile tiko leri Yehova a nga Šikwembu ša rona!”

Loko Munhu A Ku—

‘Xana wa pfumela eka Vunharhu-un’we?’

U nga ha hlamula: ‘Dyondzo leyi yi dume ngopfu enkarhini wa hina. Kambe xana a wu swi tiva leswaku leswi a hi swona leswi Yesu ni vadyondzisiwa vakwe va swi dyondziseke? Kutani, hi gandzela Loyi Yesu a nga te hi n’wi gandzela.’ Kumbexana u nga ha engetela u ku: (1) ‘Loko Yesu a ha dyondzisa, hi lowu nawu lowu a vuleke leswaku i wukulu ku tlula hinkwayo . . . (Mar. 12:28-30).’ (2) ‘Yesu a nga kalanga a vula leswaku u ringana ni Xikwembu. U te . . . (Yoh. 14:28).’ (3) ‘Kutani xana dyondzo ya Vunharhu-un’we yi sungule kwihi? Xiya leswi minsonga-vutivi leyi tivekaka ngopfu yi swi vulaka hi mhaka yoleyo. (Vona matluka 360-1.)’

Kumbexana u nga ha ku: ‘Doo, a ndzi pfumeli. Wa tiva ku ni matsalwa ya Bibele lawa ndzi kumaka ma nga fambelani ni dyondzo yoleyo. Hi leri rin’wana ra wona. (Mt. 24:36) Kumbexana u nga ndzi hlamusela rona.’ Kumbexana u nga ha engetela u ku: (1) ‘Loko N’wana a ringana na Tatana, swi endlekisa ku yini leswaku Tatana a tiva swilo leswi N’wana a nga swi tiviki?’ Loko va hlamula leswaku leswi swi endleke ntsena loko a ha ri munhu wa nyama, kutani va vutise leswi: (2) ‘Kutani ha yini moya lowo kwetsima wu nga swi tivi?’ (Loko munhu a kombisa ku tsakela ntiyiso, n’wi kombe leswi Matsalwa ma swi vulaka hi Xikwembu. [Ps. 83:18; Yoh. 4:23, 24])

Swin’wana leswi u nga swi vulaka: ‘Ha pfumela eka Yesu Kreste kambe ku nga ri eka Vunharhu-un’we. Ha yini? Hikuva hi pfumela leswi muapostola Petro a a pfumela eka swona ha Kreste. Xiya leswi a swi vuleke . . . (Mt. 16:15-17).’

Xiringanyeto xin’wana: ‘Ndzi kume leswaku vanhu a va na mianakanyo leyi fanaka mayelana ni Vunharhu-un’we. Kumbexana ndzi nga hlamula xivutiso xa wena ku antswa loko ndzo tiva leswi u vulaka swona kahle.’ Kumbexana u nga engetela: ‘Ndza yi tlangela nhlamuselo yoleyo. Kambe leswi ndzi swi pfumelaka hi leswi dyondzisiwaka hi Bibele ntsena. Xana u tshama u ri vona rito leri nge “Vunharhu-un’we” eBibeleni? . . . (N’wi kombe nxaxamelo wa nhlamuselo ya marito ya Bibele ya wena.) Kambe xana eBibeleni ka vulavuriwa hi Kreste? . . . Ina, naswona ha pfumela eka yena. Xiya laha eka nxaxamelo ehansi ka “Kreste” kun’wana laha ku vulavuriwaka hi yena hi le ka Matewu 16:16. (Yi hlaye.) Sweswo hi swona leswi ndzi swi pfumelaka.’

Kumbexana u nga ha hlamula u ku (loko munhu yoloye a khomelele eka Yohane 1:1): ‘Ndzi yi toloverile ndzimana yoleyo. Eka ku hundzuluxela kun’wana ka Bibele ku vuriwa leswaku Yesu i “Xikwembu” (la tsariweke hi letere lerikulu), naswona van’wana va vula leswaku i “xikwembu” (la tsariweke hi letere leritsongo). Ha yini swi ri tano?’ (1) ‘Xana swi nga endleka leswaku i mhaka ya leswi ndzimana leyi tlhandlamaka yi vulaka leswaku a a ri “na Xikwembu”?’ (Xiitaliki i xerhu.) (2) ‘Kumbe swi nga ha vanga hi leswi swi kumekaka eka Yohane 1:18?’ (3) ‘Xana u tshame u tivutisa loko ku ri na un’wana loyi Yesu a n’wi gandzelaka tanihi Xikwembu? (Yoh. 20:17)’

‘Xana wa pfumela eka vukwembu bya Kreste?’

U nga ha hlamula u ku: ‘Ina, sweswo ndzi swi pfumela kahle. Kambe, kumbexana a ndzi vulavuli hi nchumu lowu fanaka ni lowu u wu vulaka loko u kombetela eka “vukwembu bya Kreste.”’ Kumbexana u engetela u ku: (1) ‘Ha yini ndzi vula leswi? Eka Esaya 9:6 Yesu Kreste u hlamuseriwa tanihi “Šikwembu ša matimba,” kambe i Tatana ntsena loyi kwihi na kwihi eBibeleni a vitaniwaka Xikwembu xa Matimba Hinkwawo.’ (2) ‘Nakambe xiya leswaku eka Yohane 17:3 Yesu u vulavula hi Tata wakwe tanihi “wena ntsena u nga Xikwembu xa ntiyiso.” (Xiitaliki xi lo engeteriwa.) Kutani, hi ndlela yo karhi, Yesu wo va xifaniso xa Xikwembu xa ntiyiso.’ (3) ‘Xana i yini lexi lavekaka eka hina leswaku hi tsakisa Xikwembu? (Yoh. 4:23, 24)’