Tihele

Nhlamuselo: Rito leri nge “tihele” ri kumeka eka vuhundzuluxeri byo tala bya Bibele. Etindzimaneni leti fanaka vuhundzuluxeri byin’wana byi ri “sirha,” “xivandla xa vafi,” ni swin’wana. Tibibele tin’wana to hundzuluxela ntsena marito ya ririmi ro sungula hi ku landza mpfumawulo wa wona lawa nkarhi wun’wana ma hundzuluxeriwaka va ku “tihele”; hi leswaku, ti ma hlamusela hi maletere ya tinhlanga ta hina kambe marito a ti ma hundzuluxeri. Hi wahi marito ya kona? I ra Xiheveru leri nge she’ohlʹ swin’we ni mavizweni wa rona wa Xigriki ku nga haiʹdes, leri ri nga vuliki xilahlo xin’we, kambe ri vula sirha leri tolovelekeke ra vanhu lava feke; swin’we ni ra Xigriki leri nge geʹen·na, leri tirhisiwaka tanihi xikombiso xa ndzoviso wa makumu. Hambi swi ri tano, eVujaganini ni le vukhongerini lebyi nga riki bya Vukreste ku dyondzisiwa leswaku tihele i ndhawu leyi ku tshamaka mademona ni laha lavo biha, endzhaku ka rifu, va xupuriwaka kona (naswona van’wana va vula leswaku va xupuriwa hi ku xanisiwa).

Xana Bibele ya kombisa leswaku vafi va ku twa ku vava kumbe a va ku twi?

Ekl. 9:5, 10: “Hikuv̌a la’v̌a hanyaka v̌a ŝi tiv̌a leŝaku v̌a ta fa, kambe v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu . . . Hikwaŝo leŝi v̌oko ra wena ri nga ŝi kumaka ku tira, ŝi tire hi matimba ya wena, hikuv̌a šiv̌andleni ša v̌afi* laha u yaka kona, a ka ha ri na ntiro, hambi makungu, ni ku tiv̌a, hambi v̌utlhari.” (Loko va nga twi nchumu, swi le rivaleni leswaku ku vava a va ku twi.) (*“Xivandla xa vafi,” TEV; “Sheol,” AS, RS, NE, JB; “sirha,” KJ, Kx; “tihele,” Dy.)

Ps. 146:4, NW: “Moya wa yena wa huma, a tlhelela entshurini; hi siku rero mianakanyo* ya yena ya hela.” (*“Mianakanyo,” KJ, 145:4 eka Dy; “marhengu,” JB; “makungu,” RS, TEV.)

Xana Bibele yi kombisa leswaku moya-xiviri wa pona loko miri wu fa?

Ezek. 18:4, NW: “Moya-xiviri* lowu dyohaka—hi wona lowu nga ta fa.” (*“Moya-xiviri,” KJ, Dy, RS, NE, Kx; “munhu,” JB, TEV.)

“Dyondzo ya leswaku ‘moya-xiviri,’ ku vuriwa nchumu wa moya ntsena, lowu nga vonakiki, lowu hambaneke ni ‘miri,’ . . . a yi kona eBibeleni.”—La Parole de Dieu (Paris, 1960), Georges Auzou, profesa wa Matsalwa yo Kwetsima, Rouen Seminary, Furwa, tl. 128.

“Hambi leswi rito ra Xiheveru leri nge nefesh [eMatsalweni ya Xiheveru] nkarhi na nkarhi ri hundzuluxeriwaka ri ku ‘moya-xiviri,’ swi ta va swi hoxile ku ri nyika nhlamuselo ya Xigriki. Nefesh . . . a yi tekiwi tanihi leyi tirhaka ehandle ka miri. Eka Testamente Leyintshwa rito ra Xigriki leri nge psyche hakanyingi ri hundzuluxeriwa ri ku ‘moya-xiviri’ kambe a ri fanelanga ri tekiwa hi nhlamuselo leyi rito leri a ri ri na yona eka vativi va filosofi va Magriki. Hi ntolovelo ri vula ‘vutomi,’ kumbe ‘matimba,’ kumbe minkarhi yin’wana, ‘munhu hi byakwe.’”—The Encyclopedia Americana (1977), Vhol. 25, tl. 236.

I vanhu va njhani lava yaka etiheleni leti Bibele yi vulavulaka ha tona?

Xana Bibele yi ri lavo biha va ya etiheleni?

Ps. 9:17, KJ: “Lavo biha va ta ya etiheleni,* ni matiko hinkwawo lama rivalaka Xikwembu.” (*“Tihele,” 9:18 eka Dy; “eku feni,” TEV; “exivandleni xa vafi,” Kx; “Sheol,” AS, RS, NE, JB, NW.)

Xana Bibele ya vula ni leswaku vanhu lava lulameke va ya etiheleni?

Yobo 14:13: “[Yobo u khongerile a ku:] Yo! loko ngi u nḍi fihlile šiv̌andleni ša v̌afi,* u nḍi pfalela hi nkari, v̌ukari bya wena byi ko byi hunḍa, u nḍi v̌ekela siku leri u nga ta nḍi anakanya ha rona.” (Xikwembu hi xoxe xi vule leswaku Yobo a a ri “l’a fambaka hi ku lulama ni ku tenga, l’a tšhav̌aka Šikwembu ni ku fularela ŝo biha.”—Yobo 1:8.) (*“Tihele,” Dy; “sirha,” KJ; “xivandla xa vafi,” TEV; “Sheol,” AS, RS, NE, JB, NW.)

Mint. 2:25-27: “Loko Davhida a vulavula hi yena [Yesu Kreste], ú te: . . . U nge ndzi rivali exivandleni xa vafi,* u nge tshiki Muhlawuriwa wa wena a hela hi ku bola.” (Leswi Xikwembu xi nga n’wi ‘tshikangiki’ Yesu etiheleni swi vula leswaku Yesu a a ri etiheleni, kumbe eHaydesi, nkarhinyana wo karhi, a swi tano ke?) (*“Etiheleni,” Dy; “eku feni,” NE; “xivandla xa rifu,” Kx; “xivandla xa vafi,” TEV; “Haydesi,” AS, RS, JB, NW.)

Xana u kona loyi a tshukaka a huma etiheleni ta Bibele?

Nhlav. 20:13, 14: “Lwandle ri tlherisa lava feleke eka rona. Rifu ni Tihele* swi tlherisa vafi lava a va ri ka swona, kutani hinkwavo va avanyisiwa hi ku ya hi leswi va swi endleke. Rifu ni Tihele swi hoxiwa etiveni ra ndzilo.” (Kutani vafi va ta humesiwa etiheleni. Nakambe xiya leswaku tihele a ti fani ni tiva ra ndzilo kambe ti ta hoxiwa etiveni ra ndzilo.) (*“Tihele,” Dy, Kx; “xivandla xa vafi,” TEV; “Haydesi,” NE, AS, RS, JB, NW.)

Ha yini ku ri ni ku pfilunganyeka malunghana ni leswi Bibele yi swi vulaka hi tihele?

“Ku pfilunganyeka lokukulu ni ku nga twisisi swi vangiwe hi vahundzuluxeri vo rhanga va Bibele lava a va tshamela ku hundzuluxela rito ra Xiheveru leri nge Sheol ni ra Xigriki leri nge Haydesi na Gehena, va ku i tihele. Ku hundzuluxela marito lawa hi ku landza mpfumawulo wa wona hi vahundzuluxeri va minkandziyiso leyi pfuxetiweke ya Bibele a swi ku susanga ku pfilunganyeka ni ku nga twisisi.”—The Encyclopedia Americana (1942), Vhol. XIV, tl. 81.

Vahundzuluxeri va pfumelele tidyondzo ta vona leswaku ti nghenela entirhweni wa vona ematshan’wini yo hlamusela marito ya ririmi ro sungula hi ndlela yin’we. Hi xikombiso: (1) King James Version yi hlamusela she’ohlʹ tanihi “tihele,” “sirha,” ni “khele”; haiʹdes ri hundzuluxeriwa tanihi “tihele” ni “sirha”; geʹen·na na rona ri hundzuluxeriwe ri ku “tihele.” (2) Today’s English Version yi hundzuluxela rito haiʹdes hi ku landza mpfumawulo wa rona ri va “Haydesi” naswona yi tlhela yi ri hundzuluxela tanihi “tihele” ni “xivandla xa vafi.” Kambe handle ko hundzuluxela rito “tihele” ri huma eka haiʹdes, yi tirhisa vuhundzuluxeri lebyi fanaka eka geʹen·na. (3) The Jerusalem Bible yi hundzuluxela rito leri nge haiʹdes hi ku landza mpfumawulo minkarhi ya tsevu, kambe eka tindzimana tin’wana yi ri hundzuluxela tanihi “tihele” naswona tanihi “xivandla xa le hansi ka misava.” Nakambe yi hundzuluxela geʹen·na tanihi “tihele,” ku fana na haiʹdes eka tindhawu timbirhi. Xisweswo tinhlamuselo leti kongomeke ta marito lawa ya ririmi ro sungula ti cinciwile.

Xana wu kona nxupulo lowu nga heriki eka lavo biha?

Mt. 25:46: “Volavo va ta ya eku biweni [“eku tsemiweni,” Int; hi Xigriki, koʹla·sin] loku nga heriki, kambe lavo lulama va ta ya evutomini lebyi nga heriki.” (The Emphatic Diaglott yi ri “eku tsemiweni” ematshan’wini ya leswaku, “eku xupuriweni.” Nhlamuselo ya le hansi yi ri: “Rito leri nge kolasin . . . ri huma eka kolazoo, leri vulaka, 1. Ku tsema; tanihi ku tsemelela marhavi ya murhi, ku khavangela. 2. Ku sivela, ku khawurisa. . . . 3. Ku ba, ku xupula. Ku susa munhu evuton’wini, kumbe evanhwini, hambi ku ri ku sivela, swi langutiwa tanihi nxupulo;—hikwalaho ku humelele matirhiselo lawa ya vunharhu lama lavaka ku fana ya rito leri. Ku tekiwe nhlamuselo-nkulu ya kona, hikuva yi pfumelelana ku antswa ni xiphemu xa vumbirhi xa xivulwa, xisweswo ku hlayisiwa matimba ni vuxongi bya ku nga fani ka kona. Lavo lulama va ya evuton’wini, lavo biha va ya eku tsemiweni evuton’wini, kumbe eku feni. Vona 2 Tes. 1.9.”)

2 Tes. 1:9, RS: “Va ta kuma nxupulo wa ndzoviso lowu nga heriki* ni ku susiwa emahlweni ka Hosi ni le ku kwetsimeni ka matimba ya yona.” (Xiitaliki i xerhu.) (*“Ndzoviso lowu nga heriki,” NAB, NE; “ku lahlekela makumu,” JB; “va xupuleriwa makumu,” Kx; “nxupulo wa makumu hi ndzoviso,” Dy.)

Yuda 7, KJ: “Ku fana na Sodoma na Gomora, swin’we ni miti leyi a yi ri kusuhi na kona, leyi tinyiketeke evuoswini, ni ku navela swa manyala, yi vekiwe tanihi xikombiso, yi kume ku rihisela ka ndzilo lowu nga heriki.” (Ndzilo lowu loviseke Sodoma na Gomora wu timeke emalembeni ya magidi lama hundzeke. Kambe leswi vangiweke hi ndzilo wolowo swi tshame nkarhi wo leha; miti leyi a yi pfuxiwanga. Hambi swi ri tano, ku avanyisa ka Xikwembu a ku nga ri ehenhla ka miti yoleyo ntsena kambe ni le ka vaaki va yona vo biha. Leswi endlekeke eka vona i xikombiso xa xitsundzuxo. Eka Luka 17:29, Yesu u vula leswaku va ‘lovisiwile’; Yuda 7 yi komba leswaku ndzoviso a wu ri wa makumu.)

Hi yihi nhlamuselo ya ‘nxaniso lowu nga heriki’ lowu ku vulavuriwaka hi wona eka Nhlavutelo?

Nhlav. 14:9-11; 20:10: “Un’wana ni un’wana loyi a gandzelaka xivandzana ni xifaniso xa xona, a tlhela a kuma ni mfungho emombyeni wa yena kumbe evokweni ra yena, na yena u ta nwa vhinyo ya vukari bya Xikwembu, leyi nga ta cheriwa exinwelweni xa ku kariha loku ka xona, yi nga timuriwanga; kutani ú ta xanisiwa hi ndzilo ni xivavula, emahlweni ka tintsumi leto kwetsima ni le mahlweni ka Xinyimpfana. Kutani musi wa ndzilo lowu wu va xanisaka [hi Xigriki, basa·ni·smouʹ] wu tuvikela henhla hilaha ku nga heriki; lava gandzelaka xivandzana ni xifaniso xa xona, swin’we ni hinkwavo lava amukeleke mfungho wa vito ra xona, a va kumi ku wisa, va xaniseka vusiku ni nhlekanhi.” “Diyavulosi loyi a nga va xisetela a hoxiwa etiveni ra ndzilo ni xivavula, laha xivandzana ni muprofeta wa mavunwa va nga kona, kutani va ta xanisiwa vusiku ni nhlekanhi hilaha ku nga heriki.”

Xana tindzimana leti ti vulavula hi ‘nxaniso’ wihi? Hi xiya leswaku eka Nhlavutelo 11:10 (KJ) ku vulavuriwa hi ‘vaprofeta lava xanisaka vanhu lava tshamaka emisaveni.’ Nxaniso wo tano wu vangiwa hi ku paluxiwa loku nyumisaka hi marungula lama huweleriwaka hi vaprofeta lava. Eka Nhlavutelo 14:9-11 ku vuriwa leswaku vagandzeri va “xivandzana ni xifaniso xa xona” xo fanekisela va “xanisiwa hi ndzilo ni xivavula.” Leswi a swi vuli nxaniso lowu twiwaka endzhaku ka rifu hikuva “v̌afi a v̌a tiv̌i ntšhumu.” (Ekl. 9:5) Kutani i yini lexi vangaka leswaku va langutana ni nxaniso wo tano va ha hanya? I ku huwelela ka malandza ya Xikwembu ka leswaku vagandzeri va “xivandzana ni xifaniso xa xona” va ta weriwa hi rifu ra vumbirhi, leri fanekiseriwaka hi ‘tiva leri pfurhaka ndzilo ni xivavula.’ Musi, lowu fambisanaka ni ku lovisiwa ka vona hi ndzilo, wu tlakuka hi masiku hikuva ndzoviso wu ta va lowu nga heriki naswona a wu nge rivariwi. Loko Nhlavutelo 20:10 yi vula leswaku Diyavulosi u ta ‘xanisiwa hi laha ku nga riki na ku hela’ “etiveni ra ndzilo ni xivavula,” xana sweswo swi vula yini? Nhlavutelo 21:8 yi swi veka erivaleni leswaku ‘tiva leri pfurhaka ndzilo ni xivavula’ swi vula “rifu ra vumbirhi.” Xisweswo ku “xanisiwa” ka Diyavulosi eka wona hi laha ku nga heriki swi vula leswaku a nge ntshunxiwi; u ta khawurisiwa hi laha ku nga heriki, a fela makumu. Matirhiselo lawa ya rito leri nga ‘nxaniso’ (ku suka eka rito ra Xigriki baʹsa·nos) swi hi tsundzuxa ndlela leyi ri tirhisiweke ha yona eka Matewu 18:34, laha rito leri fanaka ra Xigriki ri tirhisiwaka eka ‘n’wini wa khotso.’—RS, AT, ED, NW.

Xana i yini ‘Gehena leyi pfurhaka ndzilo’ leyi Yesu a a vulavula ha yona?

Gehena ku vulavuriwa ha yona minkarhi ya 12 eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki. Minkarhi ya ntlhanu ri fambelana ni ndzilo hi ku kongoma. Vahundzuluxeri va hlamusele rito ra Xigriki leri nge geʹen·nan tou py·rosʹ va ku “ndzilo wa tihele” (KJ, Dy), “malangavi ya tihele” (NE), “khele ra ndzilo” (AT), ni “malangavi ya Gehena” (NAB).

Masungulo ya rona: Nkova wa Hinomu (Gehena) a wu ri ehandle ka rirhangu ra Yerusalema. Ku ringana nkarhi wo karhi a yi ri ndhawu ya vugandzeri bya swifaniso ni magandzelo ya vana. Eka lembe-xidzana ro sungula Gehena a yi tirha tanihi vuhiselo bya thyaka ra Yerusalema. Mintsumbu ya swiharhi a yi hoxiwa enkoveni lowu leswaku yi tshwa hi ndzilo, lowu a wu cheriwa xivavula leswaku wu pfurha ngopfu. Mintsumbu hinkwayo ya swiharhi leswi dlayiweke, leswi a swi langutiwa swi nga fanelanga ku celeriwa esirheni, a swi hoxiwa eGehena. Xisweswo, eka Matewu 5:29, 30, Yesu u vulavula hi ku hoxa “miri wa wena hinkwawo” eGehena. Loko miri wu wela endzilweni lowu vuvumelaka a wu tshwa, kambe loko wo wela etlhelweni, nyama ya wona leyi sungulaka ku bola a yi ngheniwa hi swivungwana leswi tshamaka swi ri kona. (Mar. 9:47, 48) Vanhu lava hanyaka a va nga hoxiwi eGehena; kutani a ku nga ri ndhawu ya ku xanisiwa u ri karhi u hanya.

Eka Matewu 10:28, Yesu u tsundzuxe lava n’wi twaka leswaku va ‘chava loyi a nga lovisaka moya-xiviri ni miri eGehena.’ Xana swi vula yini? Xiya leswaku laha a ku vulavuriwi hi ku xanisiwa endzilweni wa Gehena; ematshan’wini ya sweswo, u ri ‘ku chaviwa loyi a nga lovisaka eGehena.’ (Xiitaliki i xerhu.) Loko a vulavula hi ‘moya-xiviri’ wu ri woxe, Yesu laha u kandziyisa leswaku Xikwembu xi nga herisa ntshembo hinkwawo wa munhu; xisweswo a nga na wona ntshembo wa ku pfuxiwa. Kutani, tinhlamuselo ta ‘ndzilo wa Gehena’ ti vula leswi fanaka ni ‘tiva ra ndzilo’ eka Nhlavutelo 21:8, ku nga ndzoviso, “rifu ra vumbirhi.”

Xana Bibele yi ri xigwevo xa xidyoho i yini?

Rhom. 6:23: “Ku dyoha ka hakela, hakelo ya kona i rifu.”

Loko munhu a file, xana u ya emahlweni a xupuriwa hikwalaho ka swidyoho swakwe?

Rhom. 6:7: “Munhu loyi a feke ú ntshunxiwile ematimbeni ya ku dyoha.”

Xana ku xanisiwa hi laha ku nga heriki ka lavo biha ku pfumelelana ni vumunhu bya Xikwembu?

Yer. 7:31: “[Vayuda lava gwineheke] v̌a akile šiv̌andleni le’ši tlakukeke ša Tofet, e nkov̌eni wa ṅwana Hinom, v̌a hisa hi nḍilo e v̌ana v̌a v̌ona v̌a šinuna ni v̌a šisati, ŝi nga leŝi nḍi nga ka nḍi nga v̌a lerisanga ŝona, kambe a ŝi humanga mbilwini ya mina.” (Loko swi nga humanga embilwini ya Xikwembu, hakunene a xi na wona nchumu wo tano naswona a xi wu tirhisi.)

Xikombiso: Xana a wu ta ehleketa yini hi mutswari loyi a nghenisaka voko ra n’wana wakwe endzilweni, a n’wi xupula hikwalaho ka vubihi byakwe? “Xikwembu i rirhandzu.” (1 Yoh. 4:8) Xana xona xi nga endla leswi swi nga taka swi nga endliwi hi mutswari la nga munhu loyi a ehleketaka kahle? A xi nge pfuki xi swi endlile hakunene!

Hikwalaho ka leswi Yesu a swi vuleke malunghana ni mufuwi na Lazaro, xana Yesu a a dyondzisa leswaku lavo biha va xanisiwa endzhaku ka rifu?

Xana mhaka leyi nga eka Luka 16:19-31, i ya xiviri kumbe ko va xifaniso xa swin’wana? The Jerusalem Bible, enhlamuselweni ya le hansi, ya pfumela leswaku i “xifaniso xa mhaka leyi nga kombeteliki eka munhu wo karhi ematin’wini.” Loko yi tekiwa tanihi ya xiviri, swi ta vula leswaku lava amukeriwaka hi Xikwembu va nga ringanela hinkwavo exifuveni xa munhu un’we, Abrahama; ni leswaku mati lama nga exintihwaneni xa munhu a ma nge omi hi ndzilo wa Haydesi; ni leswaku thonsi ra mati ri nga phyuphyisa loyi a xanisekaka kwalaho. Xana sweswo swa twala eka wena? Loko a swi ri swa xiviri, a swi nga ta pfumelelana ni swiyenge swin’wana swa Bibele. Loko Bibele yi tikaneta hi mukhuva wolowo, xana murhandzi wa ntiyiso a a ta yi tirhisa tanihi xisekelo xa ripfumelo rakwe? Kambe Bibele a yi tikaneti.

Xana xifaniso lexi xi vula yini? “Mufuwi” a a fanekisela Vafarisi. (Vona ndzimana 14.) Mukomberi Lazaro a a fanekisela Vayuda lava tolovelekeke lava a va languteriwa ehansi hi Vafarisi kambe lava hundzukeke kutani va va valandzeri va Yesu. (Vona Luka 18:11; Yohane 7:49; Matewu 21:31, 32.) Ku fa ka vona na kona a ku ri ko fanekisela, a ku fanekisela ku hundzuka ka swiyimo. Xisweswo, lava a va languteriwa ehansi eku sunguleni va fike exiyin’weni xa ku amukeriwa hi Xikwembu, ni lava a va tikomba va amukeleka va cukumetiwe hi Xikwembu, va ri karhi va xanisiwa hi marungula yo avanyisa lama twarisiwaka hi lava a a va va langutela ehansi.—Mint. 5:33; 7:54.

Hi wahi masungulo ya dyondzo ya ndzilo wa tihele?

Etidyondzweni ta Babilona wa khale ni ta Asiriya “xivandla xa le hansi ka misava . . . xi tekiwa tanihi ndhawu leyi teleke nchavo, naswona xi ungameriwa hi swikwembu ni mademona lama nga ni matimba lamakulu ni tihanyi.” (The Religion of Babylonia and Assyria, Boston, 1898, Morris Jastrow, Jr., tl. 581) Vumbhoni byo sungula bya mhaka ya tihele ta Vujagana byi kumeka evukhongerini bya Egipta wa khale. (The Book of the Dead, New Hyde Park, N.Y., 1960, leyi nga ni xingheniso xa E. A. Wallis Budge, matl. 144, 149, 151, 153, 161) Vubudha, lebyi sunguleke eka lembe-xidzana ra vu-6 B.C.E., hi ku famba ka nkarhi byi sungule ku vulavula hi tihele leti hisaka ni leti titimelaka. (The Encyclopedia Americana, 1977, Vhol. 14, tl. 68) Swifaniso swa tihele leswi kombisiwaka etikerekeni ta Khatoliki eItaly swi sukela eka vanhu va le Etruria ya khale.—La civiltà etrusca (Milan, 1979), Werner Keller, tl. 389.

Kambe timitsu ta xiviri ta dyondzo leyi leyi delelaka Xikwembu ti ente ku tlurisa. Mianakanyo yo homboloka leyi yelanaka ni tihele ta nxaniso yi lumbeta Xikwembu naswona yi huma eka mulumbeti lonkulu wa Xikwembu (Diyavulosi, vito leri vulaka “Mulumbeti”), loyi Yesu Kreste a n’wi vitaneke “tata wa mavunwa.”—Yoh. 8:44.