Yehovha

Nhlamuselo: I vito ra Xikwembu xi ri xin’we xa ntiyiso. Vito leri xi tivitanaka ha rona. Yehovha i Muvumbi, naswona hi laha ku faneleke, i Hosi Leyikulu ya vuako hinkwabyo. Rito leri nge “Yehovha” ri hundzuluxeriwa ri huma eka Tetragrammaton ya Xiheveru, יהוה, leri vulaka leswaku “U Endla Leswaku Swi Hetiseka.” Maletere lawa ya mune ya Xiheveru hi tindzimi to tala ma yimeriwa hi maletere JHVH kumbe YHWH.

Xana vito ra Xikwembu ri kumeka kwihi eka vuhundzuluxeri bya Tibibele leti tirhisiwaka ngopfu namuntlha?

The New English Bible: Vito leri nge Yehovha ri humelela eka Eksoda 3:15; 6:3. Nakambe vona Genesa 22:14; Eksoda 17:15; Vaavanyisi 6:24; Ezekiyele 48:35. (Kambe loko vuhundzuluxeri lebyi ni byin’wana byi tirhisa vito leri nge “Yehovha” etindhawini to hambana-hambana, ha yini byi nga ri tirhisi hi laha ku fanaka kun’wana ni kun’wana laha Tetragrammaton yi humelelaka kona ematsalweni ya Xiheveru?)

Revised Standard Version: Nhlamuselo ya le hansi eka Eksoda 3:15 yi ri: “Rito leri nge HOSI loko ri tsariwa hi maletere lamakulu, ri yimela vito ra Xikwembu leri nge, YHWH.”

Today’s English Version: Nhlamuselo ya le hansi ya Eksoda 6:3 yi ri: “HOSI: . . . Laha tsalwa ra Xiheveru ri nga na Yahweh, leri hi ku kongoma ri hundzuluxeriwaka ri ku, Yehovha, vuhundzuluxeri lebyi byi tirhisa rito HOSI hi maletere lamakulu, hi ku landza matirhiselo lama tolovelekeke eka vuhundzuluxeri bya Xinghezi.”

ing James Version: Vito leri nge Yehovha ri kumeka eka Eksoda 6:3; Pisalema 83:18; Esaya 12:2; 26:4. Nakambe vona Genesa 22:14; Eksoda 17:15; Vaavanyisi 6:24.

American Standard Version: Vito leri nge Yehovha ri tirhisiwa handle ko cinca-cinca eMatsalweni ya Xiheveru eka vuhundzuluxeri lebyi, ku sukela eka Genesa 2:4.

Douay Version: Nhlamuselo ya le hansi eka Eksoda 6:3 yi ri: “Vito ra mina Adonai. Vito, leri nga etsalweni ra Xiheveru, i vito leri faneleke swinene ra Xikwembu, leri kombisaka vukona bya xona lebyi nga heriki, bya ku hanya ka xona. (Eks. 3, 14,) leri Vayuda va nga ri vuliki hi mhaka ya ku xixima; kambe, ematshan’wini ya rona, lomu ri humelelaka kona eBibeleni, va hlaya va ku Adonai, leri yimelaka leswaku Hosi; hikwalaho, va nghenisa mimfungho kumbe switwari, leswi nga swa rito Adonai, eka maletere ya mune ya vito lerin’wana leri nga boxiwiki, Jod, He, Vau, He. Hikwalaho vanhu van’wana va manguva lawa va qambhe vito leri nge Yehovha, leri vanhu va khale va nga ri tiviki, ku nga khathariseki leswaku i Vayuda kumbe i Vakreste; hikuva mavitanelo lama kongomeke ya vito leri, leri nga ematsalweni ya Xiheveru, leswi ri tshameke nkarhi wo leha ri nga tirhisiwi, ma lahlekile.” (Swa tsakisa leswi The Catholic Encyclopedia [1913, Vhol. VIII, tl. 329] yi nge: “Yehovha, vito leri faneleke ra Xikwembu eTestamenteni ya Khale; hikwalaho Vayuda a va ku i vito leri xiximekaka, vito lerikulu, vito leri nga roxe.”)

The Holy Bible leyi hundzuluxeriweke hi Ronald A. Knox: Vito leri nge Yahweh ri kumeka etinhlamuselweni ta le hansi ta Eksoda 3:14 na 6:3.

The New American Bible: Nhlamuselo ya le hansi ya Eksoda 3:14 yi hlawula vito leri nge “Yahweh,” kambe vito leri a ri humeleli endzeni ka vuhundzuluxeri lebyi. ENkandziyisweni wa Saint Joseph, nakambe vona xita-ndzhaku xa Xihlamusela-marito xa Bibele ehansi ka “Lord” na “Yahweh.”

The Jerusalem Bible: Tetragrammaton yi hundzuluxeriwa yi ku Yahweh, ku sukela laha ri humelelaka kona ro sungula, eka Genesa 2:4.

New World Translation: Vito leri nge Yehovha ri tirhisiwa eMatsalweni ya Xiheveru ni ya Vukreste ya Xigriki eka vuhundzuluxeri lebyi, ri humelela ka 7 210.

An American Translation: Eka Eksoda 3:15 na 6:3 ku tirhisiwa vito leri nge Yahweh, ri landzeriwa hi “HOSI” eswiangini.

The Bible in Living English, S. T. Byington: Vito leri nge Yehovha ri tirhisiwa eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru.

The ‘Holy Scriptures’ leyi hundzuluxeriweke hi J. N. Darby: Vito leri nge Yehovha ri humelela eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru, ni le ka tinhlamuselo ta le hansi to tala etindzimaneni ta Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, ku sukela eka Matewu 1:20.

The Emphatic Diaglott, Benjamin Wilson: Vito leri nge Yehovha ri kumeka eka Matewu 21:9 na 17 ni le ka tindhawu tin’wana eka vuhundzuluxeri lebyi eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki.

The Holy Scriptures According to the Masoretic Text—A New Translation, Jewish Publication Society of America, ya Max Margolis muhleri lonkulu: Eka Eksoda 6:3 Tetragrammaton ya Xiheveru yi humelela exikarhi ka rungula leri tsariweke hi Xinghezi.

The Holy Bible leyi hundzuluxeriweke hi Robert Young: Vito leri nge Yehovha ri kumeka eMatsalweni hinkwawo ya Xiheveru eka vuhundzuluxeri lebyi byo kongoma.

Ha yini vuhundzuluxeri byo tala bya Bibele byi nga ri tirhisi nikatsongo vito ra Xikwembu kumbe byi ri tirhisa katsongo ntsena?

Rito ro rhanga ra Revised Standard Version ri hlamusela ri ku: “Hi swivangelo swimbirhi Komiti yi tlhelele eka matirhiselo lama tolovelekeke swinene ya King James Version: (1) rito leri nge ‘Yehovha’ a ri wu yimeli hi ku kongoma muxaka wihi na wihi wa Vito leri lowu tshameke wu tirhisiwa hi Xiheveru; naswona (2) ku tirhisiwa ka vito rihi na rihi leri faneleke ra Xikwembu xi ri xin’we, onge hi loko ku ri ni swikwembu swin’wana leswi xi faneleke ku hambanisiwa na swona, swi tshikiwile eVuyudeni emahlweni ka nguva ya Vukreste naswona a swi faneleki nikatsongo eka ripfumelo ra misava hinkwayo ra Kereke ya Vukreste.” (Xisweswo mavonelo ya vona ya leswi faneleke, ma tekiwe tanihi xisekelo xo susa vito ra Mutsari wa le Henhla-henhla eBibeleni yo Kwetsima, loyi vito rakwe ri humelelaka eka Xiheveru xo sungula ko tala ku tlula vito rin’wana ni rin’wana kumbe xithopo xihi na xihi. Swi le rivaleni leswaku va landzelela xikombiso xa vaseketeri va Vuyuda, lava Yesu a vuleke leswi ha vona: “Mi onha rito ra Xikwembu hi mikhuva ya n’wina.”—Mt. 15:6.)

Vahundzuluxeri lava titweke va boheka ku nghenisa vito ra Xikwembu, va ri nghenisa kan’we ntsena kumbe ku nga ri kungani etindzimaneni, hambi loko va nga ri nghenisi kun’wana ni kun’wana lomu ri humelelaka kona hi Xiheveru, a swi kanakanisi leswaku va landzelele xikombiso xa William Tyndale, loyi a ngheniseke vito ra Xikwembu eka vuhundzuluxeri byakwe bya Pentateuch leyi humesiweke hi 1530, xisweswo a tshika mukhuva wa ku susa vito leri hi ku helela.

Xana vito leri nge Yehovha a ri tirhisiwa hi vatsari lava huhuteriweke va Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki?

Jerome, eka lembe-xidzana ra vumune, u tsarile: “Matewu, loyi na yena a nga Mulevhi, loyi a tshikeke vuluvisi a va muapostola, u rhange hi ku tsala Evhangeli ya Kreste eYudiya hi ririmi ni tinhlanga ta Xiheveru leswaku ku pfuneka lava yimbeke lava pfumeleke.” (De viris inlustribus, ndzima III) Evhangeli leyi yi katsa mintshaho ya 11 leyi kongomeke ya swiyenge swa Matsalwa ya Xiheveru laha Tetragrammaton yi kumekaka kona. Ku hava xivangelo xo ehleketa leswaku Matewu a nga tshahanga swiyenge leswi hi laha a swi tsariwe ha kona ematsalweni ya Xiheveru lawa a tshaheke eka wona.

Vatsari van’wana lava huhuteriweke lava hoxeke xandla eka leswi nga eMatsalweni ya Vukreste ya Xigriki va tshahe madzana ya tindzimana leti humaka eka Septuagint, ku hundzuluxeriwa ka Matsalwa ya Xiheveru ma ya eka Xigriki. Swo tala swa swiyenge leswi swi katsa Tetragrammaton ya Xiheveru leyi nga etindzimaneni ta Xigriki ta tikopi to rhanga ta Septuagint. Hi ku pfumelelana ni langutelo ra Yesu hi yexe malunghana ni vito ra Tata wakwe, vadyondzisiwa va Yesu a va ta ri nghenisa vito rero eku tshaheni koloko.—Ringanisa Yohane 17:6, 26.

Eka Journal of Biblical Literature, George Howard wa Yunivhesiti ya le Georgia u tsarile: “Hi swi tiva kahle leswaku Vayuda lava vulavulaka Xigriki va ye emahlweni va tsala יהוה eMatsalweni ya vona ya Xigriki. Ku tlula kwalaho, a swi nge endleki leswaku Vakreste va Vayuda lava vulavulaka Xigriki, a va hambana ni mukhuva lowu. Hambi leswi eka tindhawu tin’wana leti nga riki ta nkoka leti vulavulaka hi Xikwembu kumbexana va tirhiseke marito lama nge [Xikwembu] na [Hosi], a swi nga ta endleka leswaku va susa Tetragram ematsalweni ya Bibele hi woxe. . . . Tanihi leswi Tetragram a ya ha tsariwe eka tikopi ta Bibele ya Xigriki leti hlanganisaka Matsalwa ya kereke yo sungula, swa twisiseka ku pfumela leswaku vatsari va [Testamente Leyintshwa], loko va tshaha eTsalweni, va hlayise Tetragram etindzimaneni ta Bibele. . . . Kambe loko yi susiwa eka [Testamente ya Khale] ya Xigriki, yi tlhele yi susiwa ni le ku tshaheni ka [Testamente ya Khale] eka [Testamente Leyintshwa]. Kutani enkarhini wa ku sungula ka lembe-xidzana ra vumbirhi ku tirhisiwa ka swikhomela-ndhawu ku fanele ku yi bakanyele etlhelo Tetragram eka Titestamente hatimbirhi.”—Vhol. 96, No. 1, March 1977, matl. 76-7.

Hi yihi ndlela ya vito ra Xikwembu leyi kongomeke—i Yehovha kumbe i Yahweh?

Ku hava munhu ni un’we namuntlha loyi a nga tiyisekaka leswaku a ri vitaniwa njhani eku sunguleni hi Xiheveru. Ha yini? Xiheveru xa Bibele eku sunguleni a xi tsariwa hi switatisi ntsena, handle ka switwari. Loko ririmi leri ra ha tirhisiwa siku na siku, vahlayi a va tinghenisela switwari leswi faneleke. Hambi swi ri tano, hi ku famba ka nkarhi Vayuda va ve ni mianakanyo ya vukholwa-hava ya leswaku swi hoxile ku vula vito ra Xikwembu, kutani va tirhise marito yo ri siva. Endzhaku ka malembe-xidzana, swidyondzi swa Vayuda swi endle fambiselo ra mimfungho yo kombisa switwari leswi nga tirhisiwaka loko ku hlayiwa Xiheveru xa khale, kambe va nghenise switwari eka marito yo khomela eka tinhlanga ta mune leti yimelaka vito ra Xikwembu. Xisweswo mavitanelo yo sungula ya vito ra Xikwembu ma lahlekile.

Swidyondzi swo tala swi hlawula matsalelo lama nge “Yahweh,” kambe a ma tiyisekanga naswona vona a va pfumelelani. Hi hala tlhelo, “Yehovha” i vito leri twisisekaka hi ku olova, hikuva ri tirhisiwe eka malembe-xidzana yo tala eka Xinghezi naswona ku fana ni matsalelo laman’wana, ri hlayise switatisi swa mune swa Tetragrammaton ya Xiheveru.

J. B. Rotherham, eka The Emphasised Bible, u tirhise Yahweh eMatsalweni ya Xiheveru hinkwawo. Hambi swi ri tano, endzhakunyana ebukwini ya yena leyi nge Studies in the Psalms u tirhise leri nge “Yehovha.” U hlamuserile: “JEHOVAH—Ku tirhisiwa ka ndlela leyi ya Xinghezi ya vito ra Xitsundzuxo . . . eka vuhundzuluxeri bya sweswi bya Buku ya Tipisalema a ku vangiwi hi ku soriwa ko karhi malunghana ni mavitanelo lama faneleke, ku nga Yahwéh; kambe ku vangiwa hi vumbhoni lebyi heleleke lebyi vangiwaka hi ku lava ku endla mhaka ya muxaka lowu yi twisiseka ni ku vonaka evanhwini, laha nchumu wa nkoka ku nga leswaku vito ra Xikwembu ri xiyiwa hi ku olova.”—(London, 1911), tl. 29.

Endzhaku ko bula hi mavitanelo yo hambana-hambana, profesa wa le Jarimani Gustav Friedrich Oehler u gimete hi ku: “Ku sukela sweswi ku ya emahlweni ndzi tirhisa rito leri nge Yehovha, hikuva, kahle-kahle, vito leri sweswi ri tolovelekile swinene eririmini ra hina, naswona a ri nge siviwi hi rin’wana.”—Theologie des Alten Testaments, nkandziyiso wa vumbirhi (Stuttgart, 1882), tl. 143.

Xidyondzi xa Mujesuit, Paul Joüon, xi ri: “Eka vuhundzuluxeri bya hina, ematshan’weni ya mapeletelo (lama nga tiyisekangiki) ya vito leri nge Yahweh, hi tirhise mapeletelo lama nge Jéhovah . . . ku nga mapeletelo ya khale ya Xifurwa lama tirhisiwaka eku tsaleni.”—Grammaire de l’hébreu biblique (Rome, 1923), nhlamuselo ya le hansi eka tl. 49.

Marito man’wana ma cincanyana loko ma susiwa eka ririmi rin’wana ma ya eka rin’wana. Yesu u velekiwe a ri Muyuda, naswona vito rakwe hi Xiheveru swi nga ha endleka a ri vitaniwa Ye·shuʹa‛, kambe vatsari lava huhuteriweke va Matsalwa ya Vukreste a va kanakananga ku tirhisa ndlela ya Xigriki ya vito, I·e·sousʹ. Eka tindzimi tin’wana to tala mavitanelo ya rona ma hambanilenyana ni lawa, kambe hi tirhisa ndlela leyi tolovelekeke eririmini ra hina. Leswi swi tano ni hi mavito man’wana ya le Bibeleni. Kutani, xana hi nga xi kombisa njhani xichavo lexi faneleke eka Loyi vito leri ra nkoka swinene ri nga ra yena? Xana hi nga swi endla hi ku ka hi nga vulavuli ha rona kumbe hi nga ri tsali vito ra yena hikwalaho ka leswi hi nga yi tiviki ndlela leyi a ri vitaniwa ha yona eku sunguleni? Kumbe, ematshan’weni ya sweswo, xana hi ta tirhisa mavitanelo ni matsalelo lama tolovelekeke ya ririmi ra hina, hi vulavula kahle hi N’wini wa rona ni ku tikhoma tanihi vagandzeri va yena hi ndlela leyi n’wi dzunisaka?

Ha yini swi ri swa nkoka ku tiva ni ku tirhisa vito ra Xikwembu hi xoxe?

Xana u ni vuxaka lebyikulu ni un’wana ni un’wana loyi vito ra yena u nga ri tiviki? Eka vanhu lava Xikwembu xi nga riki na vito eka vona hakanyingi xo va ntsena matimba lama nga hanyiki, a hi munhu wa xiviri, a hi munhu loyi va n’wi tivaka, loyi va n’wi rhandzaka ni loyi va nga vulavulaka na yena hi xikhongelo. Loko va khongela, swikhongelo swa vona i swo hetisisa nawu ntsena, i ku tisusa nandzu hi ku phindha-phindha marito lawa va ma tivaka hi nhloko.

Vakreste va ntiyiso va nyikiwe ntirho hi Yesu Kreste leswaku va endla vanhu va matiko hinkwawo vadyondzisiwa. Loko va dyondzisa vanhu lava, xana a va ta swi kota njhani ku hambanisa Xikwembu xa ntiyiso ni swikwembu swa mavunwa swa matiko? Hi ku tirhisa vito ra xona, hi laha Bibele yi endlaka ha kona.—Mt. 28:19, 20; 1 Kor. 8:5, 6.

Eks. 3:15: “Šikwembu ši . . . ku ka Moše: U ta v̌a byela, u ku: Yehova, Šikwembu ša v̌atata wa ṅwina . . . ši nḍi rumile ka ṅwina. Hi rona v̌ito ra mina hi laha ku nga heriki; hi šona šiṭunḍušo ša mina e tinšakeni ta tinšaka.”

Esa. 12:4: “Tlangelani Yehova, khongelani v̌ito ra yena, mi tiv̌isa matiko e mahlori ya yena, twarisani, mi ku: V̌ito ra yena hi le’ri tlakukeke.”

Ezek. 38:17, 23: “Hosi Yehova a v̌ulav̌ula ŝeŝo, . . . Kutani nḍi ta titwarisa ni ku tikwetsimisa, nḍi ta titiv̌isa e mahlweni ka matiko la’manyingi, ma ta tiv̌a leŝaku hi mina Yehova.”

Mal. 3:16: “La’v̌a tšhav̌aka Yehova v̌a v̌ulav̌ula kuṅwe, uṅwana ni makwav̌o, kutani Yehova a riya ndlev̌e, a yingisela; buku ya šiṭunḍušo yi ṭariwa e mahlweni ka yena, yi ṭaleriwa la’v̌a tšhav̌aka Yehova ni la’v̌a ṭunḍukaka v̌ito ra yena.”—Xiitaliki i xerhu.

Yoh. 17:26, BX: “[Yesu u khongele eka Tata wakwe a ku:] Nḍi v̌a tiv̌isile [valandzeri va yena] v̌ito ra wena, kutani nḍa ha ta v̌a tiv̌isa rona, leŝaku riranḍu leri u nḍi ranḍeke ha rona, ri v̌a ka v̌ona, na mina nḍi v̌a ka v̌ona.”

Mint. 15:14, BX: “Simon o mi amberile hi laha Šikwembu ši nga sungula ku enḍela v̌amatiko, e ku tihumesela e šikari ka v̌ona e tiko le’ri hlayisaka v̌ito ra šona.”—Xiitaliki i xerhu.

Xana Yehovha u le ka “Testamente Ya Khale” kambe Yesu Kreste u le ka “Testamente Leyintshwa”?

Mt. 4:10: “Yesu a ku ka yena: ‘Suka Sathana, hikuva ku tsariwile leswi: “U ta gandzela Hosi [“Yehovha,” NW], Xikwembu xa wena, u tirhela xona ntsena.”’” (Swi le rivaleni leswaku Yesu a a nga vuli swona leswaku yena hi byakwe u fanele ku gandzeriwa.)

Yoh. 8:54: “Yesu a hlamula [Vayuda], a ku: ‘Loko ndzi tidzunisa, ku tidzunisa ka mina loku a ku pfuni nchumu. La ndzi dzunisaka i Tata wa mina, loyi mi nge: “I Xikwembu xa hina.”’” (Matsalwa ya Xiheveru ma n’wi kombisa kahle Yehovha tanihi Xikwembu lexi Vayuda a va vula leswaku va gandzela xona. Yesu a nga vulanga leswaku yena hi byakwe a ri Yehovha, kambe u vule leswaku Yehovha i Tata wa yena. Laha Yesu u swi veke erivaleni leswaku yena ni Tata wa yena a va ri vanhu lava hambaneke.)

Ps. 110:1: “Yehova u te ka hosi ya mina [ya Davhida]: ‘Ṭhamisa e v̌okweni ra mina ra šinene, nḍi ko nḍi endla la’v̌a nga v̌alala e ka wena e v̌unav̌elo bya mikonḍo ya wena.’” (Eka Matewu 22:41-45, Yesu u hlamusele leswaku yena n’wini a a ri “hosi” ya Davhida, leyi ku vulavuriwaka ha yona eka tipisalema. Kutani Yesu a hi Yehovha kambe hi loyi marito ya Yehovha a ma kongomisiwe eka yena.)

Flp. 2:9-11: “Hikokwalaho Xikwembu xi n’wi tlakusile swinene [Yesu Kreste], kutani xi n’wi nyikile vito leri nge henhla ka mavito man’wana hinkwawo, leswaku, evitweni ra Yesu, matsolo hinkwawo ma nkhinsama ematilweni, ni la misaveni, ni le hansi ka misava, ni tindzimi hinkwato ti vula leswaku Yesu Kriste i Hosi, eku dzuniseni ka Xikwembu Tatana. [Dy yi ri: “ . . . ririmi rin’wana ni rin’wana ri fanele ku twarisa leswaku Hosi Yesu Kreste u le ku dzunekeni ka Xikwembu Tatana.” Kx na CC ti hlayeka hi laha ku fanaka, kambe nhlamuselo ya le hansi eka Kx yi ri: “ . . . kumbexana Xigriki xi hundzuluxeriwa hi laha ku tolovelekeke xi ku ‘ku va ku dzuneka,’” naswona NAB na JB ti hundzuluxela hi ndlela yoleyo.]” (Xiya leswaku Yesu Kreste laha u kombisiwa a hambanile ni Xikwembu Tatana, a ri ehansi ka xona.)

Xana munhu a nga n’wi rhandza njhani Yehovha kasi u fanele a tlhela a N’wi chava?

Bibele yi hi byela leswaku hi fanele hi rhandza Yehovha (Lk. 10:27) hi tlhela hi n’wi chava. (1 Pet. 2:17; Swiv. 1:7; 2:1-5; 16:6) Ku chava Xikwembu hi ku helela ku ta endla leswaku hi papalata ku endla leswi nga xi tsakisiki. Ku rhandza ka hina Yehovha ku ta hi susumetela ku lava ku endla swilo leswi xi tsakisaka, hi kombisa ku nkhensa eka swikombiso swo tala swa rirhandzu ra xona ni musa lowu nga fanelangiki.

Swikombiso: Hi laha ku faneleke n’wana wa chava ku hlundzukisa tata wa yena, kambe ku tlangela swilo hinkwaswo leswi tata wa yena a n’wi endlelaka swona swi fanele swi n’wi susumetela ku kombisa rirhandzu ra xiviri eka tata wakwe. Muhlamberi a nga ha vula leswaku lwandle wa ri rhandza, kambe ku ri chava loku faneleke ku endla a xiya leswaku ku ni swilo swin’wana leswi a faneleke a papalata ku swi endla. Hi laha ku fanaka, rirhandzu ra hina hi Xikwembu ri fanele ri fambisana ni ku chava lokunene ko papalata ku endla xin’wana ni xin’wana lexi nga xi tsakisiki.