Vayuda

Nhlamuselo: Hi laha ri talaka ku tirhisiwa ha kona namuntlha, rito leri ri vula vanhu va rixaka ra Vaheveru ni van’wana lava hundzuriweke va nghena eVuyudeni. Bibele nakambe yi vulavula hi ntiyiso wa leswaku ku ni Vakreste lava nga Vayuda hi tlhelo ra moya ni lava vumbaka “Israyele wa Xikwembu.”

Xana Vayuda va ntumbuluko namuntlha i vanhu lava hlawuriweke hi Xikwembu?

Sweswo hi leswi Vayuda vo tala va pfumelaka eka swona. Encyclopaedia Judaica (Jerusalem, 1971, Vhol. 5, khol. 498) yi ri: “VANHU LAVA HLAWURIWEKE, i nhlamuselo leyi tolovelekeke ya vanhu va Israyele, leyi kombisaka mhaka ya leswaku vanhu va Israyele va ni vuxaka byo hlawuleka ni lebyi xiyekaka eka Xikwembu xa vuako hinkwabyo. Mhaka leyi a yi ri leyikulu ematin’wini hinkwawo ya Vuyuda.”—Vona Deteronoma 7:6-8; Eksoda 19:5.

Vo tala eVujaganini va ni mavonelo lama fanaka. Xiyenge xa “Vukhongeri” xa Journal and Constitution (January 22, 1983, tl. 5-B) ya le Atlanta xi vike leswi: “Ku hambana ni tidyondzo ta tikereke leti nga ni malembe-xidzana hi vukhale ta leswaku Xikwembu xi ‘cukumete vanhu va xona va Israyele’ ivi xi va siva hi ‘Israyele lontshwa,’ [Paul M. Van Buren, mutivi wa vukhongeri eTempeleni ya Yunivhesiti ya le Philadelphia] u vula leswaku tikereke sweswi ti tiyisa leswaku ‘ntwanano exikarhi ka Xikwembu ni Vayuda wu tshama hi masiku. Ku cinca loku ko hlamarisa ku endliwe hi Maprotestente ni Makhatoliki, ematlhelweni hamambirhi ya Atlantiki.’” The New York Times (February 6, 1983, tl. 42) yi engetele yi ku: “‘Ku ni nyanyuko lowukulu hikwalaho ka lunghelo ra evhangeli ra Israyele ni ku pfumela leswaku hinkwaswo leswi tiko ra Israyele ri swi endlaka swi fanele ku seketeriwa, hikuva Xikwembu xi yima na Israyele,’ ku vule Timothy Smith, profesa wa ntivo-vukwembu eYunivhesiti ya Johns Hopkins ni muevhangeli wa Wesele.” Van’wana eVujaganini va langutela leswaku Vaisrayele hinkwavo va ntumbuluko va ta hundzuka ni ku ponisiwa hi ku helela. Van’wana va anakanya leswaku ku sukela khale a ku ri ni ku hlangana loku tiyeke exikarhi ka Xikwembu na Israyele, kutani va vona onge i Vamatiko ntsena lava faneleke ku rivaleriwa ha Kreste.

Anakanya hi leswi: Endzhaku ka vuhlonga bya le Babilona, loko Vaisrayele va tlheriseriwe etikweni ra vona, vanhu a va fanele ku pfuxeta vugandzeri bya ntiyiso etikweni leri a va ri nyikiwe hi Xikwembu. Ntirho wun’wana wo sungula lowu va wu endleke a ku ri ku tlhela va aka tempele ya Yehovha eYerusalema. Hambi swi ri tano, ku sukela eku lovisiweni ka Yerusalema hi Varhoma hi 70 C.E., tempele a yi si tshama yi pfuxetiwa. Ematshan’weni ya sweswo, endhawini leyi a ku ri ni tempele ku ni ndhumbha ya Maislemu. Loko Vayuda, lava vulaka leswaku va le hansi ka Nawu wa Muxe, a va ri eYerusalema namuntlha tanihi vanhu lava hlawuriweke va Xikwembu, xana tempele ya vugandzeri bya xona a yi ta va yi nga pfuxetiwanga?

Mt. 21:42, 43: “Yesu a ku ka vona [vaprista lavakulu ni vakulukumba va Vayuda eYerusalema]: ‘Xana a mi si tshama mi hlaya, eMatsalweni, mhaka leyi nge: “Ribye leri vaaki va nga ri nyenya hi rona ri nga endliwa ribye lerikulu ra yinhla”, xana? “Swilo leswi swi endliwile hi Hosi i mhaka leyi hlamarisaka loko hi yi languta!” Hikokwalaho ndza mi byela leswaku mi ta tekeriwa Mfumo wa Xikwembu; kutani wu ta nyikiwa tiko rin’wana leri nga ta veka mihandzu ya wona.’”

Mt. 23:37, 38: “Yerusalema, Yerusalema, wena la dlayaka vaprofeta, la khandlaka hi maribye lava rhumiweke ka wena, kangani ndzi naverile ku hlengeleta vana va wena, kukotisa huku loko yi hlengeleta swiciwana swa yona ehansi ka timpapa ta yona, kambe a wu swi lavanga. Vonani, muti wa n’wina wu ta sala wu nga ri na munhu.”

Xana ntwanano wa Xikwembu na Abrahama wu tiyisekisa leswaku Vayuda va ha ya emahlweni va ri vanhu lava hlawuriweke hi Xikwembu?

Gal. 3:27-29: “Hinkwenu lava mi nga khuvuriwa eka Kriste, mi ambarile Kriste. Hikokwalaho, a ku na Muyuda kumbe Mugriki, a ku na hlonga kumbe muntshunxeki, a ku na wanuna kumbe wansati, hikuva hinkwenu mi un’we eka Kriste Yesu. Kutani, loko mi ri va ka Kriste, swi vula leswaku mi rixaka ra Abrahama, mi vadyandzhaka hikwalaho ka xitshembiso.” (Xiitaliki i xerhu.) (Kutani, hi ku ya hi Xikwembu, rixaka ra ntumbuluko ra Abrahama a hi rona leri kombisaka lava va nga mbewu ya Abrahama.)

Xana Vayuda hinkwavo va ta hundzukela eku pfumeleni eka Kreste kutani va kuma ku pona loku nga heriki?

Rhom. 11:25, 26: “Vamakwerhu, ku endlela leswaku mi nga ti tshuka mi titiva ngopfu, ndzi lava leswaku mi tiva xihundla lexi: Hileswaku, hi tlhelo rin’wana, Vaisraele va nonon’hwisiwile, vamatiko va kondza va nghena eka Xikwembu hi ntalo. Hi mukhuva wolowo [“hi yona ndlela leyi,” TEV; “xisweswo,” CC, By; houʹtos hi Xigriki] tiko hinkwaro ra Israele ri ta ponisiwa.” (Xiya leswaku ku ponisiwa ka ‘Vaisrayele hinkwavo’ a ku endliwi hi ku hundzuriwa ka Vayuda hinkwavo, kambe hi ‘ku ta’ ka vanhu va Vamatiko. Vahundzuluxeri van’wana va hundzuluxele ndzimana 26 hi mukhuva lowu: “Kutani endzhaku ka leswi tiko hinkwaro ra Israyele ri ta ponisiwa.” (Xiitaliki i xerhu.) Kambe A Manual Greek Lexicon of the New Testament [Edinburgh, 1937, G. Abbott-Smith, tl. 329] yi hlamusela rito leri nge houʹtos tanihi leri vulaka, “hi ndlela leyi, kutani, xisweswo.”)

Leswaku hi kuma ku twisisa lokunene ka leswi tsariweke eka Varhoma 11:25, 26, hi fanele hi tlhela hi languta marito yo sungula lama nga eka Varhoma: “Ku va Muyuda wa xiviri, a swi tikombi hi le handle ntsena; ni ku yimba ka xiviri, a ku vonaki ehandle, emirini. Kambe Muyuda wa xiviri, hi loyi a nga yena exihundleni xa mbilu, ni ku yimba ka xiviri, i ku yimba ka mbilu, loku endliwaka emoyeni, ku nga ri hi leswi tsariweke swa Nawu.” (2:28, 29) “A hi hinkwavo lava humaka ka Israele lava nga Vaisraele va xiviri.”—9:6.

Xana swi fanerile leswaku Vayuda va pfumela eka Yesu Kreste leswaku va ponisiwa?

Esaya 53:1-12 yi vhumbhe ku fa ka Mesiya ‘a ta rhwala swidyoho swa vo tala ni ku lamulela vadyohi.’ Daniyele 9:24-27 yi hlanganise ku ta ka Mesiya ni ku fa ka yena swin’we ni ‘ku herisa xidyoho ni ku rivalela vuhomboloki.’ (JP) Tindzimana hatimbirhi ti kombisa leswaku Vayuda a va lava ku lamuleriwa ni ku rivaleriwa ko tano. Xana a va ta ala Mesiya ivi va langutela ku amukeriwa hi Loyi a n’wi rhumeke?

Mint. 4:11, 12: “[Malunghana na Yesu Kreste, muapostola Petro u susumetiwe hi moya lowo kwetsima ku byela vafumi va Vayuda ni vakulukumba va Yerusalema a ku:] Hi yena la nga ‘ribye leri n’wina vaaki mi nga ri nyenya, leri kambe ri endliweke ribye lerikulu ra yinhla.’ Kutani ku ponisiwa a ku kumeki eka munhu un’wana, hikuva vanhu a va nyikiwanga vito rin’wana laha misaveni, ehandle ka vito ra Yesu, leri hi fanelaka ku ponisiwa ha rona.” (Hambi leswi tiko ra Israyele wa ntumbuluko ri nga ha riki na ku amukeriwa ko hlawuleka ka Xikwembu, ndlela yi va pfulekerile Vayuda, ku fana ni vanhu va matiko hinkwawo, leswaku va vuyeriwa eku ponisiweni loku endliwaka ku va kona hi Yesu, Mesiya.)

Xana swiendlakalo leswi humelelaka eIsrayele namuntlha swi hetisisa vuprofeta bya Bibele?

Ezek. 37:21, 22: “Hosi Yehova a v̌ulav̌ula ŝeŝo, a ku: Nḍi ta teka v̌ana v̌a Israel e šikari ka matiko lawa v̌a yeke ka wona; nḍi ta v̌a hlengeleta hi matlhelo hikwawo, nḍi v̌a tisa e tikweni ra v̌ona. Nḍi ta endla ha v̌ona e tiko ri ri riṅwe e misav̌eni, e tinṭhav̌eni ta Israel; v̌a ta fumiwa hikwav̌o hi hosi yi ri yiṅwe.” (Vaisrayele namuntlha a va fumiwi hi hosi ya rixaka ra Davhida. Va le hansi ka riphabliki.)

Esa. 2:2-4: “E mikarini ya makumo, ku ta humelela leŝaku nṭhav̌a ya yindlu ya Israel yi ta v̌ekiwa e nhlohlorini ya tinṭhav̌a, yi tlakusiwa henhla ka ŝiṭunga, kutani matiko hikwawo ma ta talela kona. Matiko la’yo tala ma ta ta kona, ma ku: Tanani, hi ta tlhandlukela nṭhav̌eni ya Yehova, e ndlwini ya Šikwembu ša Yakob; ši ta hi dyonḍisa tindlela ta šona, kutani hi ta famba e mitileni ya šona. . . . Hi mabanga ya v̌ona v̌a ta fula ŝikomu, hi matlhari ya v̌ona v̌a ta fula masikeri; tiko ri nga ka ri nga ha lwi ni riṅwana, kutani a ku nga ha dyonḍisiwi ku lwa.” (EYerusalema namuntlha, laha tempele a yi ri kona khale ku hava ‘yindlu ya Xikwembu xa Yakobo,’ kambe, ematshan’weni ya sweswo ku ni ndhumba ya Maislemu. Naswona ku hava goza leri tekiwaka hi Israyele ni vaakelani va rona ra ku ‘fula matlhari ya vona ma va swikomu.’ Leswaku va pona va tshembe ku tshama va hlomele nyimpi.)

Esa. 35:1, 2: “Tiko ra ntlhohe ri ta ṭaka, ni tiko le’ri omeke; makwanḍasi ma ta ṭakisisa, ma rumbuka kukota koṅhwa! Ma ta rumbuka hi ku tlurisa, ma ṭakisisa, ma ṭaka kunene, ma yimbelela tinsimu to ṭaka, ma ta nyikiwa ku v̌onakala ka Lebanon, ni ku nona ka Karmel ni ka Saron; kutani v̌a ta v̌ona ku kwetsima ka Yehova, ni v̌ukulu bya Šikwembu ša hina.” (Ku sasekisiwa lokukulu ka ndhawu ni ku cheleta mirhi swi endliwe hi laha ku humelelaka eIsrayele. Kambe varhangeri va kona a va yi dzunisi Hosi Xikwembu. Khale ka mulawuri, David Ben-Gurion, u te: “Israyele ri tiyimisele . . . ku herisa kwandzasi, ri ri hlukisa hi ntamu wa sayense ni moya wa ku ndlandlamuxa ndhawu, ni ku hundzula tiko ri va khokholo ra mfumo wa vanhu hinkwavo.”)

Zak. 8:23, JP: “Emasikwini wolowo swi ta endleka, leswaku vavanuna va khume va khoma, va huma eka tindzimi hinkwato ta matiko, va ta khoma nguvu ya loyi a nga Muyuda, va ku: Hi ta famba na wena, hikuva hi twile leswaku Xikwembu xi na n’wina.” (Xana hi xihi Xikwembu lexi vuprofeta lebyi byi vulavulaka ha xona? Hi ririmi ra Xiheveru vito ra xona [יהוה, leri hi ntolovelo ri hundzuluxeriwa va ku Yehovha] ri humelela minkarhi yo tlula 130 ebukwini leyi yi ri yoxe ya Matsalwa yo Kwetsima. Namuntlha loko munhu a tirhisa vito rero, xana vanhu va fikelela makumu ya leswaku munhu yoloye u fanele a ri Muyuda? E-e; eka malembe-xidzana yo tala, vukholwa-hava byi vange Vayuda hinkwavo leswaku va tshika ku boxa vito ra Xikwembu hi nomu. Ku andza ka ku tsakela ka vukhongeri eka Israyele wa ntumbuluko namuntlha a ku fambisani ni vuprofeta lebyi.)

Kutani, xana swiendlakalo swa Israyele wa manguva lawa swi fanele ku langutiwa hi ndlela yihi? Swi fanele ku langutiwa ntsena tanihi xiphemu xa swiendlakalo swa misava hinkwayo leswi vhumbhiweke eBibeleni. Leswi swi katsa nyimpi, vuhomboloki, ku hunguteka ka ku rhandza Xikwembu, ni ku rhandza mali.—Mt. 24:7, 12; 2 Tim. 3:1-5.

Xana vuprofeta bya ku vuyeteriwa ka Israyele byi hetiseka eka vamani namuntlha?

Gal. 6:15, 16: “Hambi munhu a yimbile kumbe a nga yimbanga, a swi vuli nchumu. Mhaka leyikulu i ku va xivumbiwa lexintshwa. Ku rhula ni ku tsetseleriwa a swi ve ehenhla ka hinkwavo lava fambaka hi nawu lowu, ni ka [Israyele wa, NW] Xikwembu.” (Kutani ‘Israyele wa Xikwembu’ a nga ha funghiwi hi ku fambisana ni xilaveko lexi a xi nyikiwe Abrahama xa leswaku vavanuna hinkwavo va ndyangu wa yena va yimbisiwa. Ematshan’weni ya sweswo, hi laha swi tsariweke ha kona eka Vagalatiya 3:26-29, lava nga eka Kreste ni lava nga vana va Xikwembu lava tswariweke hi moya “[i] rixaka ra Abrahama.”)

Yer. 31:31-34: “V̌onani, ku v̌ula Yehova, ma ta ta masiku lawa nḍi nga ta endla ha wona ntwanano lo’wuntŝha ni yindlu ya Israel ni yindlu ya Yuda . . . A v̌a nga ha dyonḍisi uṅwana ni uṅwana e nakulobye; a ku na munhu l’a nga ta dyonḍisa warikwav̌o, a ku: Tiv̌a Yehova! hikuv̌a v̌a ta nḍi tiv̌a hikwav̌o, ku sungula hi lo’nṭongo ka v̌ona, e ku yisa ka lo’nkulu, ku v̌ula Yehova.” (Ntwanano wolowo lowuntshwa a wu endliwanga na Israyele wa ntumbuluko, kambe wu endliwe ni valandzeri vo tshembeka va Yesu Kreste lava a va nyikiwe ntshembo wa vutomi bya le tilweni. Loko a sungula Xitsundzuxo xa rifu rakwe, Yesu u va nyike xinwelo xa vhinyo ivi a ku: “Xinwelo lexi i ntwanano lowuntshwa lowu endliwaka hi ngati ya mina.” [1 Kor. 11:25])

Nhlav. 7:4: “Ndzi twa ntsengo wa lava funghiweke: A va ringana 144 000, va huma etinyimbeni hinkwato ta Vaisraele va ri lava funghiweke.” (Kambe etindzimaneni leti tlhandlamaka, ku boxiwa “va ka Levhi” ni “va ka Yosefa.” Lava a va nga katsiwanga enxaxamelweni wa tinxaka ta 12 ta Israyele wa ntumbuluko. Lexi tsakisaka hi leswaku loko ku vuriwa leswaku vanhu va ta ‘funghiwa etinyimbeni hinkwato,’ nyimba ya Dani ni ya Efrayimi a ti boxiwi. [Ringanisa Tinhlayo 1:4-16.] Laha ku fanele ku vulavuriwa hi Israyele wa Xikwembu wa moya, loyi Nhlavutelo 14:1-3 yi kombisaka leswaku u ta fuma na Kreste eMfun’weni wakwe wa le tilweni.)

Hev. 12:22: “Mi tshinelele ntshava ya Siyoni ni muti wa Xikwembu lexi hanyaka, Yerusalema wa le tilweni, ni le ka tintsumi leti nga hlayekiki hi ku tala.” (Xisweswo Vakreste va ntiyiso a va languti eka Yerusalema wa laha misaveni kambe va languta “Yerusalema wa le tilweni” leswaku switshembiso swa Xikwembu swi hetiseka eka yena.)