Vukala-tlhelo

Nhlamuselo: I xiyimo xa lava nga yimiki kumbe lava nga seketeliki ntlawa wo karhi eka yimbirhi kumbe ku tlula leyi kanetanaka. I ntiyiso wa matimu ya khale ni ya manguva lawa leswaku etikweni rin’wana ni rin’wana ni le hansi ka swiyimo hinkwaswo Vakreste va ntiyiso va lwele ku hlayisa vukala-tlhelo lebyi heleleke eku lwisaneni ka mintlawa ya misava. A va ngheneleli eka leswi van’wana va swi endlaka eminkhubyeni ya ku hisekela tiko, ku tirha evusocheni, ku joyina nhlangano wa politiki, ku lava xikhundlha xa politiki kumbe ku nghenela nhlawulo. Kambe vona hi voxe va gandzela Yehovha ntsena, Xikwembu xa le Bibeleni; vutomi bya vona va byi nyiketele eka yena hi ku helela ni ku seketela Mfumo wa yena hi laha ku heleleke.

Hi wahi matsalwa lama khumbeke langutelo ra Vakreste malunghana ni matimba ya tihulumendhe ta tiko?

Rhom. 13:1, 5-7: “Munhu un’wana ni un’wana a a tiveke ehansi ka tihosi [valawuri va hulumendhe], hikuva a ku na vuhosi lebyi nga humiki eka Xikwembu . . . Hikwalaho swa fanela leswaku munhu a tiveka ehansi ka vuhosi, ku nga ri ntsena hikwalaho ka ku chava ku biwa, kambe ku ri hikwalaho ka ripfalo. . . . Humeselani hinkwavo tifanelo ta vona; loyi a fanelaka ku amukela ndzuvo, n’wi nyikeni; loyi a fanelaka ku luviwa, n’wi luveni; loyi a fanelaka ku chaviwa, n’wi chaveni; loyi a fanelaka ku xiximiwa, n’wi xiximeni.” (Ku hava hulumendhe leyi nga vaka kona handle ka mpfumelelo wa Xikwembu. Ku nga khathariseki leswaku vatirhela-mfumo va tikhoma njhani, Vakreste va ntiyiso va va xixima hikwalaho ka xikhundlha lexi va nga eka xona. Hi xikombiso, ku nga khathariseki ndlela leyi tihulumendhe ti xi tirhisaka ha yona xibalo, vagandzeri va Yehovha va hakela swibalo swa vona hi ku tshembeka hikwalaho ka mintirho leyi un’wana ni un’wana a pfunekaka ha yona.)

Mar. 12:17: “Hiloko Yesu a ku: ‘Nyikani Khezari leswi nga swa Khezari, ni Xikwembu leswi nga swa Xikwembu.’” (Kutani Vakreste nkarhi hinkwawo va xiya leswaku a va fanelanga va ‘hakela’ mali ntsena hi ku humesa swibalo eka hulumendhe wa tiko kambe va fanele va hetisisa ni mindzhwalo leyikulu leyi va nga na yona eka Xikwembu.)

Mint. 5:28, 29: “[Muvulavuleri wa huvo leyi tlakukeke ya Vayuda u te:] ‘Hi mi lerisile [vaapostola] swinene leswaku mi nga tshuki mi dyondzisa hi vito rero [ra Yesu Kreste]; kambe langutani ke, mi tatile Yerusalema hi dyondzo ya n’wina, kutani mi lava ku hi veka nandzu wa rifu ra munhu loyi!’ Kambe Petro ni vaapostola lavan’wana va hlamula, va ku: ‘Hi fanele ku yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.’” (Loko ku va ni ku kanetana exikarhi ka swileriso swa vafumi va vanhu ni swilaveko swa Xikwembu, Vakreste va ntiyiso va tekelela xikombiso xa vaapostola hi ku yingisa Xikwembu ku sungula.)

Hi wahi matsalwa lama khumbeke langutelo ra Vakreste va ntiyiso malunghana ni ku hlanganyela etinyimpini ta misava?

Mt. 26:52: “Yesu a ku ka yena: ‘Tlherisela banga ra wena enkotlotweni wa rona, hikuva hinkwavo lava tirhisaka mabanga, va ta dlawa hi mabanga.’” (Xana swi nga ha endleka leswaku a ku ri ni xivangelo xin’wana xa ku lwa handle ka ku lava ku sirhelela N’wana wa Xikwembu? Kambe, Yesu laha u kombise leswaku vadyondzisiwa volavo a va nga fanelanga va tirhisa matlhari ya nyimpi ya nyama.)

Esa. 2:2-4: “E mikarini ya makumo, ku ta humelela leŝaku nṭhav̌a ya yindlu ya [Yehovha] yi ta v̌ekiwa e nhlohlorini ya tinṭhav̌a . . . [U] ta lamula matiko, [u] ta av̌anyisa matiko la’yo tala ngopfu. Hi mabanga ya v̌ona v̌a ta fula ŝikomu, hi matlhari ya v̌ona v̌a ta fula masikeri; tiko ri nga ka ri nga ha lwi ni riṅwana, kutani a ku nga ha dyonḍisiwi ku lwa.” (Vanhu lava humaka ematikweni hinkwawo va fanele ku tiendlela xiboho leswaku va lava ku teka ndlela yihi. Lava va yingiseke ku avanyisa ka Yehovha va swi kombisa leswaku i Xikwembu xa vona.)

2 Kor. 10:3, 4: “Hi hanya kwala misaveni, kambe nyimpi leyi hi yi lwaka a hi yo lwela swa misava. Hikuva matlhari lawa hi lwaka ha wona, a hi lama tirhisiwaka hi vanhu, kambe hi matimba ya Xikwembu ma ni ntamu wo hirimuxa makhokholo.” (Laha Pawulo u kombisa leswaku a nga kalanga a tshembela eka matlhari ya nyama, tanihi vuxisi, ririmi ro bomba, kumbe matlhari ya nyimpi, leswaku a sirhelela vandlha etidyondzweni ta mavunwa.)

Lk. 6:27, 28: “Eka n’wina lava mi ndzi yingisaka [mina Yesu Kreste] ndzi ri: Rhandzani valala va n’wina, mi endla leswinene eka lava va mi vengaka. Katekisani lava va mi rhukanaka, mi khongelela lava va mi karhataka.”

Xana a hi ntiyiso leswaku Yehovha u pfumelele Vaisrayele va khale leswaku va lwa nyimpi?

Yehovha u byele Vaisrayele va khale leswaku va lwa leswaku va teka tiko leri a ri hlawuleke tanihi ndzhaka ya vona ni ku avanyisa vanhu lava swiendlo swa vona swo biha ni ku delela Xikwembu xa ntiyiso swi endleke Yehovha a va languta tanihi lava nga ha faneriwiki hi vutomi. (Det. 7:1, 2, 5; 9:5; Levh. 18:24, 25) Hambi swi ri tano, Rahava ni Vagibiyoni va kombiwe tintswalo hikuva va kombise ripfumelo eka Yehovha. (Yox. 2:9-13; 9:24-27) Eka ntwanano wa Nawu, Xikwembu xi veke milawu ya nyimpi leyi a xi ta yi pfumelela, xi kombisa leswi a swi nga laveki ni ndlela leyi nyimpi leyi a yi fanele ku lwiwa ha yona. Teto a ku ri tinyimpi to kwetsima ta Yehovha hakunene. Sweswo a swi tano hi tinyimpi leti nga riki ta moya ta tiko rihi na rihi namuntlha.

Loko ku simekiwa vandlha ra Vukreste, ku ve ni xiyimo lexintshwa. Vakreste a va le hansi ka Nawu wa Muxe. Valandzeri va Kreste a va fanele ku endla vanhu va matiko hinkwawo vadyondzisiwa; kutani vagandzeri va Xikwembu xa ntiyiso hi ku famba ka nkarhi a va ta kumeka ematikweni wolawo hinkwawo. Hambi swi ri tano, hi xihi xikongomelo xa matiko wolawo loko ma ya enyimpini? Xana i ku endla ku rhandza ka Muvumbi wa misava hinkwayo kumbe i ku hetisisa swilo swo karhi swa tiko? Loko Vakreste va ntiyiso etikweni ro karhi va lwa ni tiko rin’wana, a va ta va va lwa ni vapfumeri-kulobye, va lwa ni vanhu lava khongelelaka ku pfuniwa hi Xikwembu lexi na vona va khongelaka xona. Hi laha ku faneleke, Kreste u byele valandzeri vakwe leswaku va tshika banga. (Mt. 26:52) Leswi yena a kwetsimisiweke ematilweni, ku sukela enkarhini wolowo a a ta avanyisa lava delelaka Xikwembu xa ntiyiso ni ku rhandza ka xona.—2 Tes. 1:6-8; Nhlav. 19:11-21.

Malunghana ni ku tirha evusocheni, xana matimu ya tiko ma kombisa yini hi langutelo ra Vakreste vo sungula?

“Nkambisiso wa vukheta wa rungula hinkwaro leri kumekaka wu kombisa leswaku, ku fikela enkarhini wa Marcus Aurelius [mufumi wa Rhoma ku sukela hi 161 ku ya ka 180 C.E.], ku hava Mukreste loyi a veke socha; naswona ku hava socha leri endzhaku ka ku va Mukreste, ri yeke emahlweni ni ntirho wa nyimpi.”—The Rise of Christianity (London, 1947), E. W. Barnes, tl. 333.

“Hina lava a hi taleriwe hi moya wa nyimpi, ni ku dlayana, ni vubihi hinkwabyo, hinkwerhu emisaveni hinkwayo hi hundzule matlhari ya hina ya nyimpi,—mabanga ya hina ma va swikomu, matlhari ya hina ma va masikela,—naswona hi hlakulela nsovo, ku lulama, ku hanana, ripfumelo ni ntshembo, leswi hi swi kumaka eka Tatana hi Yexe hi ku tirhisa Loyi a beleriweke.”—Justin Martyr eka leyi nge “Dialogue With Trypho, a Jew” (lembe-xidzana ra vu-2 C.E.), The Ante-Nicene Fathers (Grand Rapids, Mich.; nkandziyiso wa 1885, lowu kandziyisiweke vuntshwa aEdinburgh), yi hleriwe hi A. Roberts na J. Donaldson, Vhol. I, tl. 254.

“Va ale ku hlanganyela etimhakeni ta tiko kumbe evusocheni bya tiko. . . . a swi nga koteki leswaku Vakreste, handle ko landzula ntirho wo kwetsima swinene, va tirha tanihi masocha, valawuri kumbe tihosana.”—History of Christianity (New York, 1891), Edward Gibbon, matl. 162-3.

Hi wahi matsalwa lawa nkarhi hinkwawo a ma khumba langutelo ra Vakreste va ntiyiso eku ngheneleni ka timhaka ni mintirho ya politiki?

Yoh. 17:16: “A hi va misava, tanihi leswi na mina [Yesu] ndzi nga riki wa misava.”

Yoh. 6:15: “Yesu, hi ku tiva leswaku [Vayuda] va lava ku ta va ta n’wi vutla leswaku va n’wi endla Hosi, a tlhelela entshaveni a ri yexe.” Endzhaku, u byele mufumi wa Rhoma a ku: “Mfumo wa mina a hi wa misava leyi; loko a wu ri wa misava leyi, malandza ya mina a ma ta lwa leswaku ndzi nga nyiketiwi eka Vayuda; kambe hilaha swi nga hakona, mfumo wa mina a hi wa laha hansi.”—Yoh. 18:36.

Yak. 4:4: “Vanhu ndzin’wina lava nga tshembekiki, xana a mi swi tivi leswaku ku rhandza swa misava swi vula ku lwa na Xikwembu xana? Hikokwalaho, loyi a tinyiketaka eku rhandzeni ka swa misava, ú tiendla nala wa Xikwembu.” (Ha yini mhaka leyi yi ri ya nkoka swonghasi? Hikuva, hi laha 1 Yohane 5:19 yi vulaka ha kona, “misava hinkwayo yi le hansi ka matimba ya Lowo biha.” Eka Yohane 14:30, Yesu u vulavule hi Sathana a ku i “mufumi wa misava.” Kutani, ku nga khathariseki leswaku munhu u seketela nhlangano wihi wa misava, xana u ta va ehansi ka vulawuri bya mani hakunene?)

Malunghana ni ku katseka etipolitikini, xana vativi va matimu va vika yini hi langutelo ra Vakreste volavo vo sungula?

“Vukreste byo sungula a byi nga twisisiwi naswona a byi nga tsakeriwi hi lava a va fuma misava ya vuhedeni. . . . Vakreste va ale ku endla mintirho yo karhi ya vaaki va le Rhoma. . . . A va nga tirhi eka xikhundlha xa politiki.”—On the Road to Civilization, A World History (Philadelphia, 1937), A. Heckel na J. Sigman, matl. 237-8.

“Vakreste a va fambela ekule naswona a va tihambanisa ni mfumo, tanihi rixaka ra vuprista ni ra moya, naswona Vukreste a byi tikomba byi kota ku kucetela vutomi bya vaaki hi mukhuva wolowo, entiyisweni, lowu tengeke, hi ku lwela ku nghenisa moya wo kwetsima eka vaaki va mfumo.”—The History of the Christian Religion and Church, During the Three First Centuries (New York, 1848), Augustus Neander, yi hundzuluxeriwe yi suka eka Xijarimani hi H. J. Rose, tl. 168.

Hi wahi matsalwa lawa nkarhi hinkwawo a ma khumba langutelo ra Vakreste va ntiyiso eka swiendlakalo leswi khumbaka mijeko ni tinsimu ta rixaka?

1 Kor. 10:14: “Chavani ku phahla swikwembu swa hava.” (Na Eksoda 20:4, 5)

1 Yoh. 5:21: “Vana vanga, fularhelani swikwembu swa hava!”

Lk. 4:8: “Yesu a n’wi hlamula, a ku: ‘Ku tsariwile va te: “U ta nkhinsamela Hosi, Xikwembu xa wena, u gandzela xona ntsena.”’”

Nakambe vona Daniyele 3:1-28.

Xana mimfungho yo tano ya tiko ni minkhuvo hakunene yi ni nkoka hi tlhelo ra vukhongeri?

“[N’wamatimu] Carlton Hayes u swi kombise khale leswaku mukhuva wa ku gandzela mujeko ni ku hlambanya exikolweni xa le Amerika i xiendlo xa vukhongeri. . . . Naswona, leswaku mihivahivana leyi ya siku na siku i ya vukhongeri swi hetelele swi tiyisekisiwe hi Huvo-nkulu endzhaku ka ntlhandlamano wa timhaka.”—The American Character (New York, 1956), D. W. Brogan, matl. 163-4.

“Mijeko yo sungula a yi ri ya vukhongeri hi ku helela. . . . Mujeko wa tiko ra Nghilandhi—xihambano xo tshwuka xa St. George—a swi ri swa vukhongeri hi madzana ya malembe; entiyisweni mpfuno wa vukhongeri swi tikomba onge a wu laveriwa ku kwetsimisa mijeko ya tiko, naswona yo tala ya yona yi sukela eka mijeko yo kwetsima.”—Encyclopædia Britannica (1946), Vhol. 9, tl. 343.

“Enkhubyeni wa mani na mani lowu a wu fambisiwa hi xandla xa muungameri wa Huvo [leyi Tlakukeke ya Nyimpi], hi November 19, ku ndhundhuzeriwe mujeko wa le Brazil. . . . Endzhaku ka loko mujeko wu tlakusiwile, Mufambisi Lonkulu wa Nyimpi, Tristao de Alencar Araripe u phofule mavonelo yakwe hi xiendlakalo lexi a ku: ‘ . . . mijeko yi hundzuke xikwembu xa vukhongeri bya vurhandza-tiko lexi lavaka vugandzeri . . . Mujeko wa xiximiwa ni ku gandzeriwa . . . Mujeko wa gandzeriwa, tanihi leswi Tiko ra vatatana ri gandzeriwaka.’”—Diario da Justiça (Federal Capital, Brazil), February 16, 1956, tl. 1906.

Malunghana ni minkhuvo ya tiko, xana matimu ma ri yini hi langutelo ra Vakreste volavo vo sungula?

“Vakreste a va ala ku . . . endlela mufumi gandzelo—leswi namuntlha swi fanaka ni ku ala ku losa mujeko kumbe ku endla xihlambanyo xa ku tshembela eka yena. . . . A hi vangani Vakreste lava tlheleleke endzhaku, hambi leswi altari leyi pfurhaka ndzilo a yi tshama yi ri kona erivaleni leswaku va yi tirhisa. Leswi mubohiwa a fanele ku swi endla a ku ri ku haxanyana mirhi ya risuna elangavini ntsena, naswona a a nyikiwa Xitifiketi xa Gandzelo ivi a ntshunxiwa. Nakambe a tlhela a hlamuseriwa khwatsi leswaku a a nga gandzeli mufumi; kambe a pfumela vukwembu bya mufumi tanihi nhloko ya mfumo wa Rhoma. Nakambe, ku hava Vakreste lava pfumeleke ku endla sweswo leswaku va ntshunxeka.”—Those About to Die (New York, 1958), D. P. Mannix, matl. 135, 137.

“Xiendlo xa ku gandzela mufumi a xi katsa ku haxanyana mirhi ya risuna kumbe mathonsinyana ya vhinyo ealtarini leyi a yi yime emahlweni ka xifaniso xa mufumi. Kumbexana loko hi languta xiyimo lexi hi ri ekule hi vona swi nga hambananga ni . . . ku tlakusa voko u losa mujeko kumbe u losa mulawuri wo karhi wa tiko, marito yo kombisa ku n’wi tsakela, ya xichavo ni ya ku hisekela tiko. Swi nga ha endleka leswaku vanhu vo tala eka lembe-xidzana ro sungula a va titwa hi ndlela yoleyo kambe a swi nga ri tano hi Vakreste. A va languta mhaka leyi hinkwayo tanihi vugandzeri bya vukhongeri, ku teka mufumi tanihi xikwembu, hinkwaswo swi kombisa ku nga tshembeki eka Xikwembu na Kreste, kutani va arile ku swi endla.”—The Beginnings of the Christian Religion (New Haven, Conn.; 1958), M. F. Eller, matl. 208-9.

Xana vukala-tlhelo bya Vakreste byi vula leswaku a va na mhaka ni vuhlayiseki bya vaakelani?

A swi tano nikatsongo. Va xi tiva kahle xileriso lexi vuriweke hi Yesu naswona va ringeta ku xi tirhisa hi vukheta, lexi nge: “Rhandza munhu-kuloni, kukota loko u tirhandza.” (Mt. 22:39) Swin’we ni ndzayo leyi tsariweke hi muapostola Pawulo: “A hi endleleni vanhu hinkwavo leswinene, ngopfu-ngopfu va ndyangu wa lava pfumeleke.” (Gal. 6:10) Va kholwa swinene leswaku swilo leswinene ngopfu leswi va nga swi endlelaka vaakelani va vona i ku va tivisa mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, lowu nga ta herisa swiphiqo leswi langutaneke ni vanhu ni lowu nyikaka ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki eka lava wu amukelaka.