Ndzima Ya Vunharha
U Ringiwile—Kambe U Tshame A Tshembekile Eka Yehovha!
1, 2. Hi swihi swiendlakalo swa nkoka leswi endlekeke emahlweni ka mhaka ya Daniyele?
KU HUMELELA xivono xin’wana ebukwini ya vuprofeta bya Daniyele enkarhini wa ku hundzuka lokukulu eka xiyimo xa misava. Asiriya ra ha ku lahlekeriwa hi ntsindza wa rona, Ninivha. Egipta ri tsongahatiwile ri yisiwa exiyin’weni xa le hansi etlhelweni ra le dzongeni wa tiko ra Yuda. Kutani hi ku hatlisa Babilona a wu va mfumo lowukulu lowu lwelaka ku lawula misava.
2 Hi 625 B.C.E., Faro Neko wa Muegipta u endle matshalatshala yo hetelela yo sivela leswaku Babilona wu nga ndlandlamuki wu ya etlhelo ra le dzongeni. Leswaku a endla sweswo, u yise vuthu rakwe eKarkemixi, lowu nga etimbuweni ta Nambu wa Yufrata wa le henhla. Nyimpi ya Karkemixi hilaha yi vitaniweke hakona, a yi ri xiendlakalo lexikulu, lexi nga rivalekiki. Vuthu ra Babilona, leri a ri rhangeriwa hi Nebukadnetsara loyi a a ta va Mutlhandlami wa Hosi ri hlule mavuthu ya Faro Neko. (Yeremiya 46:2) Hi ku jaha hi matimba hikwalaho ka ku hlula ka yena, Nebukadnetsara u kukule Siriya na Palestina, kahle-kahle u herise vulawuri bya Egipta endhawini leyi. Rifu ra tata wakwe, Nabopolassar, hi rona ntsena leri ri yimiseke tsima rakwe swa nkarhinyana.
3. Xana vuyelo bya tsima ro sungula ra Nebukadnetsara ro lwa na Yerusalema byi ve byihi?
3 Elembeni leri tlhandlameke, Nebukadnetsara—loyi sweswi se a vekiweke ku va hosi ya Babilona—u tlhele a hundzukela eka matsima yakwe ya nyimpi eSiriya ni le Palestina. Hi wona nkarhi lowu a teke ha wona eYerusalema ro sungula. Bibele ya vika: “Emasikwini yakwe, Nebukadnetsara hosi ya Babilona a tlhandluka, kutani Yoyakimi a va nandza wakwe malembe manharhu. Hambiswiritano, a tlhela, a n’wi xandzukela.”—2 Tihosi 24:1.
NEBUKADNETSARA A RI EYERUSALEMA
4. Xana marito lama nge “elembeni ra vunharhu ra vuhosi bya Yoyakimi” ma fanele ma twisisiwa hi ndlela yihi eka Daniyele 1:1?
4 Hi fanele hi ma xiya khwatsi marito lama nge “malembe manharhu” hikuva marito yo rhanga ya buku ya Daniyele ma hlayekisa xileswi: “Elembeni ra vunharhu ra vuhosi bya Yoyakimi hosi ya Yuda, Nebukadnetsara hosi ya Babilona u te eYerusalema, a wu rhendzela.” (Daniyele 1:1) Elembeni ra vunharhu ra vuhosi lebyi heleleke bya Yoyakimi, loyi a fumeke ku sukela hi 628 ku ya eka 618 B.C.E., Nebukadnetsara a a nga si va “hosi ya Babilona” kambe a a lo endliwa hosana. Hi 620 B.C.E., Nebukadnetsara u sindzise Yoyakimi leswaku a titsongahata eka yena. Kambe kwalomu ka malembe manharhu endzhaku ka sweswo, Yoyakimi u xandzukile. Xisweswo, lembe ra 618 B.C.E., kumbe lembe ra vunharhu ra vuhosi bya Yoyakimi loyi a a ri exiyin’weni xa le hansi eBabilona, hi rona leri Hosi Nebukadnetsara a teke ha rona eYerusalema ra vumbirhi, a ta xupula Yoyakimi loyi a xandzukeke.
5. Xana vuyelo bya tsima ra vumbirhi ra Nebukadnetsara ro lwa na Yerusalema byi ve byihi?
5 Vuyelo bya nhlaselo lowu hi leswaku “hi ku famba ka nkarhi Yehovha [u] nyiket[e] Yoyakimi hosi ya Yuda evokweni ra yena ni xiphemu xa swingolongondzwana swa yindlu ya Xikwembu xa ntiyiso.” (Daniyele 1:2) Swi nga ha endleka leswaku Yoyakimi u fe hi ku dlayiwa kumbe a ri karhi a pfukela mfumo, eku sunguleni ka nhlaselo wa kona. (Yeremiya 22:18, 19) Hi 618 B.C.E., n’wana wakwe wa malembe ya 18 hi vukhale, Yoyakini, u n’wi tlhandlamile a va hosi. Kambe ku fuma ka Yoyakini ku teke tinh’weti tinharhu ni masiku ya khume ntsena kutani a tinyiketa hi 617 B.C.E.—Ringanisa 2 Tihosi 24:10-15.
6. Xana Nebukadnetsara u endle yini hi swibye swo kwetsima swa tempele eYerusalema?
6 Nebukadnetsara u phange swingolongondzwana swo kwetsima swa tempele eYerusalema kutani “a swi tisa etikweni ra Xinara endlwini ya xikwembu xa yena; swingolongondzwana leswi u swi tise endlwini ya xuma ya xikwembu xa yena,” Marduk, kumbe Merodaki hi Xiheveru. (Daniyele 1:2; Yeremiya 50:2) Ku kumiwe rungula leri tsariweke ra le Babilona laha ku vuriwaka leswaku Nebukadnetsara u vule leswi landzelaka malunghana ni tempele ya Marduk: “Endzeni ndzi hlayise silivhere ni nsuku ni maribye ya risima . . . kutani ndzi veka kona yindlu ya xuma ya mfumo wa mina.” Hi ta tlhela hi hlaya hi ta swingolongondzwana leswi swo hlawuleka emasikwini ya Hosi Belxatsara.—Daniyele 5:1-4.
NTLAWA WO HLAWULEKA WA VANTSHWA VA LE YERUSALEMA
7, 8. Eka Daniyele 1:3, 4 na 6, i yini leswi hi nga swi kumaka malunghana ni laha Daniyele ni vanakulobye vanharhu va humaka kona?
7 Ku tisiwe swin’wana eBabilona leswi tlulaka xuma xa tempele ya Yehovha. Rungula ri ri: “Kutani hosi yi byela Axipenazi, mutirhi wa yona lonkulu wa le hubyeni, leswaku a tisa vana van’wana va Israyele ni vana va le vuhosini ni vana va lava nga exiyin’weni xa le henhla, ku nga vana lava va nga riki na xivati nikatsongo, kambe va ri vo saseka naswona va ri ni ku twisisa eka vutlhari hinkwabyo, va ri lava toloveleke vutivi, lava twisisaka leswi tiviwaka, lava va nga ni vuswikoti bya ku yima exigodlweni xa hosi.”—Daniyele 1:3, 4.
8 I vamani lava hlawuriweke? Hi byeriwa leswi: “Exikarhi ka vona a ku ri ni vana van’wana va Yuda, Daniyele, Hananiya, Mixayele na Azariya.” (Daniyele 1:6) Leswi swi nyika vuthala bya laha Daniyele ni vanakulobye va humaka kona, tanihi leswi ku nga riki ni mhaka leyi swi boxaka hi ku kongoma. Hi xikombiso, hi xiya leswaku a va ri “vana va . . . Yuda,” nyimba ya vuhosi. Ku nga khathariseki leswaku a va huma erixakeni ra vuhosi kumbe e-e, swi tikomba onge a va huma emindyangwini ya nkoka ni ya ndhuma yo karhi. Tanihi leswi a va hanye kahle emianakanyweni ni le mirini, nakambe a va ri ni ku twisisa, vutlhari, vutivi ni vuxiyaxiya—phela a va ha ri emalembeni lawa a swi fanela ku vula leswaku i “vana,” laha kumbexana a va ha ku nghena eka malembe ya kondlo-a-ndzi-dyi. Swi le rivaleni leswaku Daniyele ni vanakulobye a va hlawulekile—va xiyeka—exikarhi ka vantshwa va le Yerusalema.
9. Ha yini swi vonaka onge Daniyele ni vanakulobye vanharhu a va ri ni vatswari lava chavaka Xikwembu?
9 Rungula leri a ri hi byeli leswaku vatswari va vantshwa lava a ku ri vamani. Hambiswiritano, swi le rivaleni leswaku a va ri vanhu lava chavaka Xikwembu, lava a va teka vutihlamuleri bya vona bya vutswari byi ri bya nkoka. Loko hi anakanya hi ku tsana ka mahanyelo ni ka moya loku a ku hangalakile eYerusalema enkarhini wolowo, ngopfu-ngopfu exikarhi ka ‘vana va le vuhosini ni lava nga exiyin’weni xa le henhla,’ a swi kanakanisi leswaku timfanelo letinene ta Daniyele ni vanakulobye a ti tiendlekelanga ntsena. Handle ko kanakana, vatswari va vona va fanele va tsemeke nhlana loko va vona majaha ya vona ma yisiwa etikweni ra le kule. Loko a va swi tivile leswaku vuyelo byi ta va byihi, kunene a va ta va va tsakile! Vona ndlela leyi swi nga swa nkoka ha yona leswaku vatswari va kurisa vana va vona “hi ku tshinya ni nkongomiso wa mianakanyo wa Yehovha”!—Vaefesa 6:4.
KU KULA TINHLOKO HI KU ANAKANYA
10. Xana majaha ya Vaheveru ma dyondzisiwe yini, naswona xikongomelo xa sweswo a ku ri xihi?
10 Hi ku hatlisa, vantshwa lava va nga evukhumbini va sungule ku kula tinhloko hi ku anakanya. Ku tiyisekisa leswaku vana lava va Vaheveru va kota ku pfumelelana ni fambiselo ra le Babilona, Nebukadnetsara u lerise leswaku tindhuna ta yena ti “va dyondzisa ku tsala, ni ririmi ra Vakalidiya.” (Daniyele 1:4) Leyi a ku nga ri dyondzo leyi tolovelekeke. The International Standard Bible Encyclopedia yi hlamusela leswaku a “yi katsa dyondzo ya Xisumere, Xiakadi, Xiaramu . . . , ni tindzimi tin’wana, swin’we ni tibuku to tala leti tsariweke hi tindzimi teto.” “Tibuku to tala” a ti katsa matimu, tinhlayo, ntivo-tinyeleti ni swin’wana. Hambiswiritano, “matsalwa man’wana lama fambisanaka na tona ya vukhongeri, ya vuvhumbhi ni vungoma bya tinyeleti . . . , a ma hoxa xandla lexikulu.”
11. Hi wahi magoza lama tekiweke yo tiyisekisa leswaku vantshwa va Vaheveru va hanya hi ku landza vutomi bya le vuhosini eBabilona?
11 Leswaku vantshwa lava va Vaheveru va yi amukela hi ku helela mikhuva ni ndhavuko wa vutomi bya le Babilona laha hosi yi tshamaka kona, “siku ni siku hosi a yi va avela xiphemu xa switshongo swa hosi ni vhinyo leyi yi yi nwaka, yi va wundla malembe manharhu, leswaku va yima emahlweni ka hosi eku heleni ka masiku lawa.” (Daniyele 1:5) Ku tlula kwalaho, “mutirhi lonkulu wa le hubyeni a va thya mavito. A thya Daniyele vito ra Beltexatsara; Hananiya ra Xadraka; Mixayele ra Mixaka; Azariya ra Abedinigo.” (Daniyele 1:7) Eminkarhini ya Bibele a swi tolovelekile leswaku munhu a thyiwa vito lerintshwa loko ku endleke nchumu lowukulu evuton’wini byakwe. Hi xikombiso, Yehovha u cince mavito ya Abrama na Sarayi ma va Abrahama na Sara. (Genesa 17:5, 15, 16) Loko munhu a cinca vito ra un’wanyana swi komba khwatsi leswaku u ni matimba kumbe vulawuri byo karhi eka yena. Loko Yosefa a hundzuke mukongomisi wa swakudya aEgipta, Faro u n’wi thye vito ra Zafenati-paneya.—Genesa 41:44, 45; ringanisa 2 Tihosi 23:34; 24:17.
12, 13. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku ku cinca mavito ya vantshwa va Vaheveru a swi endleriwa ku dlaya ripfumelo ra vona?
12 Emhakeni ya Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu va Vaheveru, ku cinciwa ka mavito ya vona a ku ri ka nkoka. Mavito lawa vatswari va vona va va thyeke wona a ma fambisana ni vugandzeri bya Yehovha. “Daniyele” ri vula leswaku “Muavanyisi Wanga I Xikwembu.” Leri nge “Hananiya” ri vula leswaku “Yehovha U Kombise Tintswalo.” Ra “Mixayele” swi nga ha endleka ri vula leswaku “I Mani La Fanaka Ni Xikwembu?” Ra “Azariya” ri vula leswaku “Yehovha U Pfunile.” A swi kanakanisi leswaku vatswari va vona a va ri ni ntshembo lowu tiyeke wa leswaku vana va vona va ta kula hi nkongomiso wa Yehovha Xikwembu va va malandza ya yena yo tshembeka ni ya ntiyiso.
13 Hambiswiritano, mavito lamantshwa lama thyiweke Vaheveru lava va mune a ma fambisana swinene ni ya swikwembu swa mavunwa, lama endlaka swi languteka onge Xikwembu xi hluriwe hi swikwembu sweswo. Kunene a ku ri mano yo ringeta ku dlaya ripfumelo ra vantshwa lava!
14. Xana mavito lamantshwa lama nyikiweke Daniyele ni vanakulobye vanharhu ma vula yini?
14 Vito ra Daniyele ri cinciwe ri va Beltexatsara, leswi vulaka leswaku “Sirhelela Vutomi Bya Hosi.” Swi le rivaleni leswaku lowu a wu ri nkomiso wa xikombelo lexi endliwaka eka Bele, kumbe Marduk, xikwembu lexikulu xa Babilona. Ku nga khathariseki leswaku Nebukadnetsara u hoxe xandla eku hlawuleni ka vito leri thyiweke Daniyele kumbe e-e, hi ku tinyungubyisa u pfumerile leswaku u thyiwe rona, “hi ku ya hi vito ra xikwembu xa [yena].” (Daniyele 4:8) Hananiya u thyiwe vito ra Xadraka, leri tibuku tin’wana ti vulaka leswaku i vito leri katsakanyiweke leri vulaka “Xileriso xa Aku.” Phela, Aku a ku ri vito ra xikwembu xa le Sumer. Mixayele u thyiwe vito ra Mixaka (kumbexana, Mi·sha·aku), leri swi vonakaka onge ku lo soholotiwa nhlamuselo leyi nge “I Mani La Fanaka Ni Xikwembu?” yi va “I Mani Loyi A Nga Leswi Aku A Nga Swona?” Vito ra Azariya ra le Babilona a ku ri Abedinigo, leri kumbexana ri vulaka “Nandza Wa Nego.” Naswona “Nego” i mavizweni wa “Nebo,” ku nga vito ra xikwembu lexi valawuri vo tala va le Babilona va thyiweke rona.
KU TIYIMISELA KU NAMARHELA YEHOVHA HI KU TSHEMBEKA
15, 16. Hi wahi makhombo lawa sweswi a ma langutane na Daniyele ni vanakulobye va yena, naswona va endle yini?
15 Mavito ya le Babilona, nongonoko wo dyondzisiwa ni swakudya swo hlawuleka—hinkwaswo a ku ri matshalatshala yo nghenisa Daniyele ni majaha manharhu ya Vaheveru evuton’wini bya le Babilona ni ku va hambukisa eka Xikwembu xa vona, Yehovha, ni le ka vukhongeri lebyi va leteriweke byona ni ndlela ya vutomi. Leswi a va langutane ni ntshikilelo ni ku ringiwa loku, xana vantshwa lava a va ta endla yini?
16 Rungula leri huhuteriweke ri ri: “Daniyele a a tiyimiserile embilwini yakwe leswaku a a nga ta tinyamisa hi switshongo swa hosi ni hi ku nwa vhinyo ya yona.” (Daniyele 1:8a) Hambileswi ku nga Daniyele ntsena loyi a boxiweke hi vito, swi le rivaleni leswaku vanakulobye vanharhu va n’wi seketerile eka xiboho lexi a xi endleke hi ku landza leswi endlekeke endzhaku ka sweswo. Marito lama nge “a a tiyimiserile embilwini yakwe” ma kombisa leswaku vuleteri lebyi nyikeriweke hi vatswari va Daniyele ni van’wana eka rikwavo a byi yi fikelerile mbilu yakwe. A swi kanakanisi leswaku ku leteriwa loku fanaka ku kongomise Vaheveru lavan’wana vanharhu eku endleni ka swiboho. Leswi swi wu kombisa khwatsi nkoka wa ku dyondzisa vana va hina, hambiloko swi tikomba onge a va nge twisisi hikwalaho ka leswi va nga vatsongo ngopfu.—Swivuriso 22:6; 2 Timotiya 3:14, 15.
17. Ha yini Daniyele ni vanakulobye va ale swakudya swa hosi swa siku ni siku ntsena, ku nga ri malunghiselelo laman’wana?
17 Ha yini vantshwa lava va Vaheveru va ale ku dya switshongo ni ku nwa vhinyo ntsena kambe va nga ma alanga malunghiselelo laman’wana? Marito ya Daniyele ma xi kombisa kahle xivangelo xa kona: “A a nga ta tinyamisa.” Ku dyondza “ku tsala, ni ririmi ra Vakalidiya” ni ku thyiwa vito ra le Babilona, hambileswi swi nga tsakisiki, kahle-kahle a swi nga ta n’wi nyamisa munhu. Anakanya hi xikombiso xa Muxe, emalembeni ya kwalomu ka 1 000 emahlweni ka sweswo. Hambileswi a a “leteriwe hi vutlhari hinkwabyo bya Vaegipta,” u tshame a tshembekile eka Yehovha. Ndlela leyi vatswari vakwe va n’wi kuriseke ha yona yi n’wi vekele xisekelo lexi tiyeke. Xisweswo, “hi ripfumelo Muxe, loko a kurile, u ale ku vuriwa n’wana wa N’wa-Faro, a hlawula ku xaniseka ni vanhu va Xikwembu ku ri ni ku tiphina hi xidyoho swa nkarhinyana.”—Mintirho 7:22; Vaheveru 11:24, 25.
18. Xana swakudya swa hosi a swi ta va nyamisa njhani vantshwa va Vaheveru?
18 Xana swakudya swa hosi ya Babilona a swi ta ma nyamisa njhani majaha lawa? Xo sungula, switshongo swa kona swi nga ha endleka leswaku a swi katsa swakudya leswi Nawu wa Muxe a wu swi yirisa. Hi xikombiso, Vababilona a va dya swiharhi leswi nyameke, leswi a swi yila eka Vaisrayele lava hanyaka hi Nawu. (Levhitika 11:1-31; 20:24-26; Deteronoma 14:3-20) Xa vumbirhi, Vababilona a va nga ri na wona mukhuva wo halata ngati ya swiharhi loko swi dlayiwa, va nga si dya nyama ya swona. Ku dya nyama leyi nga humesiwangiki ngati a swi ta lwisana ni nawu wa Yehovha malunghana ni ngati. (Genesa 9:1, 3, 4; Levhitika 17:10-12; Deteronoma 12:23-25) Xa vunharhu, vagandzeri va swikwembu swa mavunwa hi ntolovelo va nyikela swakudya swa vona eswifanisweni, emahlweni ka ku va va swi dya loko ku dyiwa swakudya swo kwetsima. Malandza ya Yehovha a ma nga hlanganyeli eka sweswo! (Ringanisa 1 Vakorinto 10:20-22.) Xo hetelela, ku dya ngopfu swakudya leswi nga ni mafurha ni swakunwa leswi pyopyaka siku ni siku a hi swinene eka rihanyo ra vanhu hinkwavo, hi nga ha vuli lavatsongo.
19. Hi swihi leswi vantshwa va Vaheveru a va ta va va swi anakanyile, kambe i yini lexi va pfuneke leswaku va endla xiboho lexinene?
19 I swinene ku tiva leswi hi faneleke hi swi endla, kambe i swa nkoka swinene ku va ni xivindzi xa ku swi endla loko hi tshikileriwa kumbe hi ringiwa. Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu a va ta va va anakanye leswaku leswi a va ri ekule ni vatswari ni vanghana va vona, a swi nga ta tiviwa leswi va swi endleke. Nakambe a va ta tibyela leswaku a ku ri xileriso xa hosi, hikwalaho a ku nga ri na ndlela yin’wana. Handle ka sweswo, a swi kanakanisi leswaku vantshwa van’wana va amukele malunghiselelo wolawo hi ku olova naswona va swi teke swi ri lunghelo ku hlanganyela eka wona, a ku nga ri mhaka yo tika eka vona. Kambe mianakanyo yo tano leyi hoxeke yi nga vanga khombo ra xidyoho lexi tumbeleke, lexi phasaka vantshwa vo tala. Vantshwa lava va Vaheveru a va swi tiva leswaku “mahlo ya Yehovha ma le ndhawini yin’wana ni yin’wana” ni leswaku “Xikwembu xa ntiyiso xi ta tisa ntirho wa muxaka wun’wana ni wun’wana eku avanyisiweni malunghana ni nchumu wun’wana ni wun’wana lowu fihliweke, hambi wu ri wunene kumbe wu ri wo biha.” (Swivuriso 15:3; Eklesiasta 12:14) Onge hinkwerhu hi nga dyondza swo karhi eka ndlela leyi tekiweke hi vantshwa lava vo tshembeka.
XIVINDZI NI KU PHIKELELA SWI TISE VUYELO LEBYINENE
20, 21. Xana Daniyele u teke goza rihi, naswona vuyelo byi ve byihi?
20 Tanihi leswi embilwini yakwe a endle xiboho xo papalata nkucetelo lowu onhaka, Daniyele u ye emahlweni a endla hi ku pfumelelana ni xiboho xakwe. “U hambete a kombela mutirhi lonkulu wa le hubyeni leswaku a nga tinyamisi.” (Daniyele 1:8b) “U hambete a kombela”—wolawo i marito ya nkoka. Hakanyingi, ku laveka leswaku hi phikelela hi endla matshalatshala leswaku hi humelela loko hi lwisana ni miringo kumbe ku hlula ku tsana ko karhi.—Vagalatiya 6:9.
21 Ku phikelela ku ve ni vuyelo lebyinene eka Daniyele. “Hikwalaho Xikwembu xa ntiyiso xi nyika Daniyele musa wa rirhandzu ni tintswalo emahlweni ka mutirhi lonkulu wa le hubyeni.” (Daniyele 1:9) Leswi Daniyele ni vanakulobye eku heteleleni swi va fambeleke kahle a swi vangiwanga hi leswi a va ri vanhu vanene ni leswi a va tlharihile. Kambe, swi vangiwe hi ku katekisiwa hi Yehovha. A swi kanakanisi leswaku Daniyele u xi tsundzukile xivuriso xa Xiheveru lexi nge: “Tshemba Yehovha hi mbilu ya wena hinkwayo naswona u nga titshegi hi ku twisisa ka wena n’wini. N’wi tivise tindlela ta wena hinkwato, kutani yena u ta lulamisa tindlela ta wena.” (Swivuriso 3:5, 6) Ku landzela ndzayo yoleyo swi tise vuyelo lebyinene hakunene.
22. Xana mutirhi wa le hubyeni u ale xikombelo hi xivangelo xihi lexi twalaka?
22 Mutirhi lonkulu wa le hubyeni u rhange hi ku ala a ku: “Ndzi chava hosi yanga leyi nga mufumi, leyi yi vekeke swakudya swa n’wina ni swakunwa swa n’wina. Kutani, ha yini yi fanele yi vona swikandza swa n’wina swi ri ni gome loko swi ringanisiwa ni vana lava va nga tintangha ta n’wina, ha yini mi fanele mi endla nhloko ya mina yi va ni nandzu ehosini?” (Daniyele 1:10) Ku ala loku ni ku chava a swi ri ni xivangelo. Hosi Nebukadnetsara a a nga ri munhu wo kanetiwa, naswona mutirhi loyi u swi lemukile leswaku “nhloko” yakwe a yi ta va ekhombyeni loko o hambuka eswilerisweni swa hosi. Xana Daniyele a a ta endla yini?
23. Xana Daniyele u ku kombisise ku yini ku twisisa ni vutlhari, hi ndlela leyi a yi tekeke?
23 Hi kona laha ku twisisa ni vutlhari swi tirheke kona. Swi nga ha endleka leswaku Daniyele lontsongo u tsundzuke xivuriso lexi nge: “Loko nhlamulo yi olova, yi tlherisa vukarhi, kambe rito leri tlhavaka ri pfuxa ku hlundzuka.” (Swivuriso 15:1) Ematshan’weni yo sihalala a sindzisa leswaku a nyikiwa leswi a swi kombelaka, kumbexana ni ku tlhontlha van’wana leswaku va n’wi dlayela ripfumelo rakwe, Daniyele u pfale nomu. Hi nkarhi lowunene, u ye eka “murindzi,” loyi kumbexana a kombiseke nsovo hikwalaho ka leswi a a nga tirhisani ni hosi hi ku kongoma.—Daniyele 1:11.
KU HLERIWA KA NDZINGO WA MASIKU YA KHUME
24. Hi xihi xiringanyeto lexi Daniyele a xi endleke?
24 Daniyele u endle xiringanyeto, a byela murindzi a ku: “Ndzi kombela u ringa malandza ya wena ku ringana masiku ya khume, u va pfumelela va hi nyika matsavu leswaku hi dya ni mati leswaku hi nwa; naswona nghohe ya hina ni nghohe ya vana lava va dyaka switshongo swa hosi a yi vonake emahlweni ka wena, kutani u endla eka malandza ya wena hi ku ya hi leswi u swi vonaka.”—Daniyele 1:12, 13.
25. I yini leswi kumbexana a swi katseka eka “matsavu” lawa a ma phameriwa Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu?
25 Ku heta masiku ya khume va dya ‘matsavu ni ku nwa mati’—xana a va ta va ni ‘swikandza leswi nga ni gome’ loko va ringanisiwa ni lavan’wana? “Matsavu” i rito leri hundzuluxeriweke ku suka eka rito ra Xiheveru leri kahle-kahle ri vulaka “tindzoho.” Vuhundzuluxeri byin’wana bya Bibele byi ri i “tindzoho leti dyiwaka,” leti hlamuseriwaka ti ri “tindzoho leti dyiwaka ta swimilana swo hambana-hambana (swo fana ni swinyawana kumbe tinyawa).” Swidyondzi swin’wana swi anakanya leswaku mongo wu katsa ni swakudya swin’wana handle ka tindzoho leti dyiwaka. Buku yin’wana ya tinhlamuselo yi ri: “Leswi Daniyele ni vanakulobye a va swi kombela a ku ri swakudya leswi tolovelekeke swa vanhu hinkwavo ematshan’weni ya swakudya leswi nga ni mafurha, ni nyama, leswi dyiwaka hi tihosi.” Hikwalaho, swi nga ha endleka leswaku matsavu lawa a ma katsa swakudya swo nandziha leswi hlanganisiweke ni tinyawa, marhakarhaka, swinyalana, swimbowana, swinyawana, makhalavatla ni tinyala ni xinkwa lexi endliweke hi tindzoho to hambana-hambana. Kunene a nga kona munhu loyi a a ta vula leswaku sweswo a ku ri ku titsona swakudya. Swi le rivaleni leswaku murindzi a a yi vonile mhaka leyi. “Eku heteleleni a va yingisa emhakeni leyi kutani a va ringa ku ringana masiku ya khume.” (Daniyele 1:14) Vuyelo byi ve byihi?
26. Xana vuyelo bya ndzingo wa masiku ya khume byi ve byihi, naswona ha yini timhaka ti fambise xisweswo?
26 “Eku heleni ka masiku ya khume, nghohe ya vona a yi vonaka yi saseke ngopfu naswona nyama ya vona a yi nyuherile ku tlula vana hinkwavo lava a va dya switshongo swa hosi.” (Daniyele 1:15) Leswi a swi vuli leswaku munhu loyi a dyaka matsavu u tlula loyi a dyaka swa mafurha ni nyama. Masiku ya khume ma kome ngopfu leswaku swakudya swi cinca ku languteka ka munhu, kambe a ma komanga ngopfu leswaku Yehovha a kota ku hetisisa xikongomelo xakwe. Rito ra yena ri ri: “Nkateko wa Yehovha—hi wona lowu fuwisaka, naswona a nga engeteli ku vaviseka eka wona.” (Swivuriso 10:22) Majaha manharhu ya Vaheveru a ma veke ripfumelo ni ntshembo wa wona eka Yehovha, naswona a nga ma tshikanga. Endzhaku ka malembe-xidzana yo tala, Yesu Kreste u hete masiku ya 40 a nga dyi nchumu. Emhakeni leyi, u tshahe marito lama kumekaka eka Deteronoma 8:3, lama nge: “Munhu a nga ka a nga hanyi hi xinkwa ntsena, kambe munhu u hanya hi marito hinkwawo lama humaka enon’wini wa Yehovha.” Ntokoto wa Daniyele ni vanghana vakwe i xikombiso lexinene xa sweswo.
KU TWISISA NI VUTLHARI EMATSHAN’WENI YA SWITSHONGO NI VHINYO
27, 28. Ndlela yo dya swakudya leyi Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu va yi landzeleke, yi va pfunise ku yini leswaku va lunghekela swilo leswikulu leswi a swi ta humelela?
27 Masiku lawa ya khume a ma ri ya ndzingo ntsena, kambe vuyelo bya kona a byi enerisa swinene. “Hiloko murindzi a ya emahlweni a susa switshongo swa vona ni vhinyo ya vona yo nwa a va nyika matsavu.” (Daniyele 1:16) A swi nonon’hwi ku vona leswi vantshwa lavan’wana lava a va leteriwa a va swi anakanya hi Daniyele ni vanakulobye. Swi le rivaleni leswaku eka vona a ku ri vuphukuphuku ku ala ku dya switshongo swa hosi va hlawula ku dya matsavu siku ni siku. Kambe miringo ni ku nonon’hweriwa lokukulu a ka ha ta, naswona kona a ku ta lava leswaku vantshwa lava va Vaheveru va xalamuka ni ku xiyaxiya swinene. Ku tlula hinkwaswo, leswi a swi ta va pfuna leswaku va kota ku langutana ni miringo ya vona a ku ri ripfumelo ni ku tshemba ka vona Yehovha.—Ringanisa Yoxuwa 1:7.
28 Vumbhoni bya leswaku Yehovha a a pfuna majaha lawa byi tikomba eka leswi vuriwaka laha: “Vana lava va mune, Xikwembu xa ntiyiso xi va nyike vutivi ni ku twisisa ka matsalwa hinkwawo ni vutlhari; Daniyele a a twisisa mixaka hinkwayo ya swivono ni milorho.” (Daniyele 1:17) Leswaku va kota ku langutana ni minkarhi yo nonon’hwa leyi a yi ta, a va nga fanelanga va va ni matimba emirini swin’we ni rihanyo lerinene ntsena. “Loko vutlhari byi nghena embilwini ya wena ni vutivi byi tsakisa moya-xiviri wa wena, vuswikoti byo ehleketa byi ta ku rindza, ku twisisa ku ta ku hlayisa, ku ku kutsula endleleni yo biha, eka munhu la vulavulaka swilo leswi humeke endleleni.” (Swivuriso 2:10-12) Sweswo hi leswi Yehovha a swi nyikeke vantshwa lava va mune vo tshembeka leswaku va kota ku langutana ni leswi a swi ta humelela.
29. Ha yini Daniyele a swi kotile ‘ku twisisa swivono ni milorho ya mixaka hinkwayo’?
29 Ku vuriwa leswaku Daniyele “a a twisisa mixaka hinkwayo ya swivono ni milorho.” Sweswo a swi vuli leswaku a a hundzuke muhlahluvi wa mianakanyo. Lexi hlamarisaka, hambileswi Daniyele a a tekiwa a ri un’wana wa vaprofeta lavakulu va Vaheveru, a nga kalanga a huhuteriwa ku vula marito yo fana ni lama nge “Yehovha, Hosi leyi Lawulaka u te” kumbe “Yehovha wa mavuthu u te.” (Esaya 28:16; Yeremiya 6:9) Kambe, Daniyele u kote ku twisisa ni ku hlamusela swivono ni milorho leswi a swi paluxa xikongomelo xa Yehovha hi ku kongomisiwa hi moya lowo kwetsima wa Xikwembu ntsena.
NDZINGO LOWUKULU EKU HETELELENI
30, 31. Xana ndlela leyi hlawuriweke hi Daniyele ni vanakulobye yi va pfunise ku yini?
30 Malembe manharhu ya ku dyondzisiwa ni ku leteriwa ma herile. Kutani ku landzela ndzingo lowukulu—ku vulavurisana ni hosi hi ku kongoma. “Eku heleni ka masiku lawa hosi a yi vule leswaku va tisiwa ha wona, mutirhi lonkulu wa le hubyeni u va tise ni le mahlweni ka Nebukadnetsara.” (Daniyele 1:18) A wu ri nkarhi wa leswaku vantshwa lava va mune va tihlamulela. Xana ku namarhela milawu ya Yehovha ematshan’weni yo yingisa tindlela ta le Babilona a swi ta va vuyerisa?
31 “Hosi yi sungula ku vulavula na vona, eka vona hinkwavo a ku kumekanga munhu loyi a a fana na Daniyele, Hananiya, Mixayele na Azariya; va yima emahlweni ka hosi.” (Daniyele 1:19) Vona ku lweriwa loku heleleke ka ndlela leyi va yi tekeke eka malembe manharhu lawa a ma ha ku hundza! A swi vuli leswaku a vo penga leswi va aleke ku dya switshongo hi ku landza ripfumelo ni ripfalo ra vona. Daniyele ni vanghana vakwe va katekisiwe hi swilo leswikulu swinene, hikwalaho ka leswi va tshembekeke eka swilo leswi a swi tikomba swi ri switsongo. Lunghelo ra ku “yima emahlweni ka hosi” a ku ri mhaka leyi a yi laviwa hi vantshwa hinkwavo lava a va ri karhi va leteriwa. Bibele a yi boxi leswaku a ku ri ni van’wana lava hlawuriweke handle ka vantshwa lava mune va Vaheveru. Kambe, ndlela ya vona ya vutshembeki yi va tisele “hakelo leyikulu” hakunene.—Pisalema 19:11.
32. Ha yini ku nga vuriwaka leswaku Daniyele, Hananiya, Mixayele na Azariya a va ri ni malunghelo lamakulu ku tlula ya lava a va ri ehubyeni ya hosi?
32 Matsalwa ma ri: “Xana u n’wi vonile munhu la nga ni vuswikoti entirhweni wakwe? U ta yima emahlweni ka tihosi.” (Swivuriso 22:29) Xisweswo, Daniyele, Hananiya, Mixayele na Azariya va hlawuriwe hi Nebukadnetsara leswaku va yima emahlweni ka hosi, leswaku va va van’wana va huvo ya hosi. Eka leswi hinkwaswo, hi kota ku vona voko ra Yehovha ri ri karhi ri kongomisa swilo, leswaku hi ku tirhisa majaha lawa—ngopfu-ngopfu hi ku tirhisa Daniyele—swiyenge swa nkoka swa xikongomelo xa Xikwembu a swi ta twarisiwa. Hambileswi a ku ri lunghelo ra risima ku hlawuleriwa ku va ehubyeni ya Nebukadnetsara ya vuhosi, a ku ri lunghelo ra risima ku tlurisa ku tirhisiwa hi ndlela yoleyo hi Yehovha, Hosi ya Vuako Hinkwabyo.
33, 34. (a) Ha yini hosi yi hlamarisiwe hi vantshwa lava va Vaheveru? (b) Hi yihi dyondzo leyi hi nga yi kumaka eka ntokoto wa Vaheveru va mune?
33 Ku nga ri khale, Nebukadnetsara u kume leswaku vutlhari ni ku twisisa loku Yehovha a ku nyikeke vantshwa lava va mune va Vaheveru a swi ri swikulu swinene ku tlula swa vatsundzuxi ni vavanuna vo tlhariha va huvo yakwe. “Emhakeni yin’wana ni yin’wana leyi lavaka vutlhari ni ku twisisa leyi hosi yi va vutiseke yona, yi va kume va tlula vaprista hinkwavo lava va endlaka masalamusi ni vangoma lava a va ri endhawini hinkwayo leyi yi fumaka eka yona, hilaha ku andzisiweke ka khume.” (Daniyele 1:20) Xana a hi ta rindzela yini swin’wana? “Vaprista lava va endlaka masalamusi” ni “vangoma” a va titshege hi dyondzo ya le Babilona ya misava ni ya vukholwa-hava, kasi Daniyele ni vanghana vakwe a va tshembe vutlhari lebyi humaka ehenhla. Kunene a va nga ta ringanisiwa—a va nga fani na munhu!
34 Kahle-kahle swilo a swi cincanga ngopfu ku sukela emalembeni ya khale. Eka lembe-xidzana ro sungula C.E., enkarhini lowu filosofi ya Magriki ni nawu wa le Rhoma a swi hangalake ha wona, muapostola Pawulo u huhuteriwe ku tsala a ku: “Vutlhari bya misava leyi i vuphukuphuku eka Xikwembu; hikuva ku tsariwile: ‘Xi khoma lavo tlhariha eku kanganyiseni ka vona vini.’ Nakambe: ‘Yehovha wa swi tiva leswaku ku anakanya ka vanhu vo tlhariha i vuhava.’ Hikwalaho ku nga vi ni loyi a tibumaka hi vanhu.” (1 Vakorinto 3:19-21) Namuntlha, hi fanele hi khomelela eka leswi Yehovha a hi dyondziseke swona naswona hi nga tshuki hi kendlukisiwa hi ku olova hi vuxongi ni ku koka mahlo ka misava leyi.—1 Yohane 2:15-17.
KU TSHEMBEKA KU YA FIKA EMAKUMU
35. Xana i rungula ro fikela kwihi leri hi ri kumaka malunghana na Daniyele ni vanakulobye vanharhu?
35 Ripfumelo leri tiyeke ra Hananiya, Mixayele na Azariya ri hlamuseriwa khwatsi eka Daniyele ndzima 3, malunghana na xifaniso xa nsuku xa Nebukadnetsara erivaleni ra Dura ni ndzingo wa khele ra ndzilo lowu pfurhaka. A swi kanakanisi leswaku Vaheveru lava va chavaka Xikwembu va tshame va tshembekile eka Yehovha ku fikela eku feni. Leswi hi swi tiva kahle hikuva muapostola Pawulo handle ko kanakana a a vula vona loko a tsala malunghana ni “lava hi ripfumelo . . . va tim[eke] matimba ya ndzilo.” (Vaheveru 11:33, 34) I swikombiso leswi xiyekaka eka malandza ya Yehovha, lamakulu ni lamatsongo.
36. Hi wihi ntirho-vutomi wo hlawuleka lowu Daniyele a a ri na wona?
36 Loko ku ri Daniyele, ndzimana yo hetelela ya ndzima 1 yi ri: “Daniyele a ya emahlweni ku fikela elembeni ro sungula ra hosi Korexe.” Matimu ma kombisa leswaku Korexe u hlule Babilona hi vusiku byin’we, hi 539 B.C.E. Entiyisweni, hikwalaho ka vito rakwe lerinene ni xiyimo xakwe, Daniyele u ye emahlweni a tirha ehubyeni ya Korexe. Kahle-kahle, Daniyele 10:1 yi hi byela leswaku “hi lembe ra vunharhu ra Korexe lowa hosi wa le Peresiya” Yehovha u paluxe mhaka leyi xiyekaka eka Daniyele. Loko ku ri leswaku a a ri n’wana wa kondlo-a-ndzi-dyi loko a tisiwa eBabilona hi 617 B.C.E., swi vula leswaku a ri kwalomu ka malembe ya 100 hi vukhale loko a kuma xivono xexo xo hetelela. Mawaku ntirho-vutomi wa nkarhi wo leha, wa ku katekisiwa ni ku tirhela Yehovha hi ku tshembeka!
37. Hi tihi tidyondzo leti hi nga ti kumaka hi ku kambisisa Daniyele ndzima 1?
37 Ndzima yo rhanga ya buku ya Daniyele a yi hi runguleli hi vantshwa va mune ntsena vo tshembeka, lava koteke ku langutana ni miringo ya ripfumelo. Yi hi komba ndlela leyi Yehovha a nga n’wi tirhisaka ha yona un’wana ni un’wana leswaku a hetisisa xikongomelo xakwe. Mhaka leyi yi kombisa leswaku leswi swi nga ha tikombaka swi ri ni khombo eka hina, swi nga hetisisa xikongomelo lexinene loko Yehovha a swi pfumelela. Naswona yi hi byela leswaku ku tshembeka eka swilo leswitsongo swi tisa vuyelo lebyikulu.
XANA U TWISISE YINI?
• Ku nga vuriwa yini hi lomu Daniyele ni vanghana vakwe vanharhu lavatsongo a va huma kona?
• Xana ku kurisiwa hi ndlela leyinene ka vantshwa va mune va Vaheveru ku ringiwe hi ndlela yihi eBabilona?
• Xana Yehovha u va nyike hakelo yihi Vaheveru va mune hikwalaho ka xivindzi xa vona?
• Xana malandza ya Yehovha ya namuntlha ma nga dyondza yini eka Daniyele ni vanakulobye?
[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 30]