Xiphemu 2—Asiriya Wa Tihanyi—Mfumo Wa Vumbirhi Lowukulu Wa Misava

Leswi pfukuriweke hi vayimburi va marhumbi etindlwini ta vuhosi ta tihosi ta Asiriya wa khale swi nga engetela ku tiyiseka ka wena hi ku pakanisa ka matimu ya Bibele. Xana swipfukuriwa leswi swi kombisa yini mayelana ni matimu ya Bibele, naswona swi fanele ku vula yini eka wena?

VAASIRIYA a va ri vanhu va vukarhi ni lava rhandzaka nyimpi. Va ve mfumo lowukulu, wa tihanyi lowu naveke wu suka etiko-xikaya ra vona emakun’wini ya le n’walungwini ya rivala ra Mesopotamiya. Ku vulavuriwa hi vona hi minkarhi yo tala eBibeleni, va ri valala va Yuda na Israyele.

Ku tiva swo tala hi vanhu lava va khale swi ta hi pfuna swinene ku twisisa swilo leswi Bibele yi swi vulaka. Hambi ti ri tirhekhodo ta Asiriya hi roxe ti tiyisa ntiyiso wa matimu ni vuprofeta bya Bibele. Kambe Vaasiriya va sungule kwihi?

Vanhu lava va matimba, lava tifaniseke ni tinxiyi ni malepfu layo tika, va huma eka Asur, ntukulu wa Nowa. Entiyisweni, rito leri fanaka ra Xiheveru ri vula “Asur” na “(mu-)Asiriya.” Nimrod, loyi eBibeleni a tiviwaka tanihi “šihloti ša matimba e mahlweni ka Yehova,” u sungule muti wa Ninivha ni wa Kalak. Miti leyi mimbirhi, kun’we na Asur na Khorsabad, endzhaku yi ve mintsindza ya Asiriya.—Genesa 10:8-12, 22.

Buku ya Nahum yi sungula hi marito lawa: “Hlav̌utelo e henhla ka Niniva,” ntsindza wa Asiriya. Ha yini? Hikuva, hi laha muprofeta Nahum a hlamuselaka ha kona endzhakunyana, Ninivha a wu ri “muti wa ngati . . . wu tele ku šisa ni ku dlaya.” (Nahum 1:1; 3:1) Xana a a swi hundzeleta ke? Doo!

Vaasiriya a va tiveka swinene hi tihanyi. Swikhaviso swa le miakweni leyikulu ya vona vini ya vuhosi swi va kombise va ri karhi va onhetela, va hisa ni ku herisa eka tiko rin’wana ku ya eka rin’wana. Hosi ya vona Ashurnasirpal u tinyungubyisa hi ku ambexa mhandzi hi madzovo ya valala va yena. U ri: “Mahlonga yo tala exikarhi ka vona ndzi ma hisile hi ndzilo . . . Eka man’wana ndzi tseme tinhompfu ta wona, tindleve ta wona ni tintiho ta wona, yo tala ndzi ma xokole mahlo. Ndzi endle mhandze yin’we hi lava hanyaka ni yin’wana hi tinhloko.”

Nsusumeto Wa Vukhongeri

Hambi swi ri tano, vanhu lava a va voyamele evukhongerini swinene. Ku vuriwe leswi malunghana ni Vaasiriya va khale: “Ku lwa a ku ri ntirho wa tiko, naswona vaprista a va ri vahlohleteri-nkulu va nyimpi. A va seketeriwa swinene hi rifuwo leri va ri kumaka loko va hlurile . . . Rixaka leri ra vaphangi a ri ri ra vukhongeri hi mpimo wa le henhla.”—Ancient Cities, W. B. Wright, tluka 25.

Vaasiriya va kume vukhongeri bya vona tanihi ndzhaka eBabilona. The Illustrated Bible Dictionary yi ri: “Etimhakeni to tala vukhongeri bya Asiriya a byi hambana katsongo ni lebyiya bya Babilona, laha byi humaka kona.” Xifaniso xa Asiriya, lexi sweswi xi kombisiweke eMuziyama ya le Britain eLondon, xi kombisa Asur, xikwembu xa vona xa tiko xi ri na tinhloko tinharhu. Ripfumelo ra vunharhu bya swikwembu a ri tolovelekile evugandzerini bya vona. Kutani ke, hi tirhekhodo ta vona ta tihanyi ni vukarhi, a swi hlamarisi loko muprofeta wa Bibele Nahum a tsale leswaku Xikwembu xin’we xa ntiyiso, Yehova, “wa rihisela, o tele v̌ukari” eka Vaasiriya.—Nahum 1:2.

Loko Ninivha wu wile, ku onhiwa ka wona a ku ri lokukulu lerova hambi ku ri ndhawu ya wona a yi rivariwile hi malembe xidzana yo tala. Vaxopaxopi van’wana va swihoxo va kaneta Bibele, va vula leswaku muti lowu a wu kalanga wu va kona. Kambe a wu ri kona! Wu tlhele wu kumiwa, naswona leswi vayimburi va swi kumeke kona a swi nyanyula hakunene.

Tiyindlu Letikulu Ta Vuhosi Leti Kumekeke

Hi 1843 muyimeri wa tiko ra French Paul-Émile Botta u cele eKhorsabad, hi ntshembo wa leswaku ku ta va ku ri Ninivha wa khale. Kambe, u kume yindlu yo saseka swinene ya “Sargon, hosi ya Asur,” loyi a vitaniweke hi vito eBibeleni eka Esaya 20:1. Vaxopaxopi va swihoxo va vule leswaku Bibele yi hoxile hikuva a ku ri yona ntsena buku leyi tiviwaka ya khale leyi vulavulaka hi hosi leyi. Kambe Sargon a a ri kona, hikuva vayimburi va pfukule yindlu ya yena ya vuhosi ya makamara ya 200, kun’we ni rifuwo leri hlamarisaka ra matsalwa ni swilo swin’wana. Leswi swi katsa ni matimu ya Sargon lama hi tlhelo ra Asiriya ma tiyisaka swiendlakalo leswi vuriwaka eBibeleni. Ku sukela exikarhi ka lembe xidzana ra vu-19, Sargon hi yena a a tiviwa swinene eka tihosi ta Asiriya, hambi leswi vuxokoxoko byo tala malunghana na yena byi nga si helelaka.

Kutani ke, hi 1847, Austin Henry Layard u tshubule yindlu ya vuhosi ya Sankerib eNinivha, kwalomu ka 19 wa tikhilomitara edzonga-vupela-dyambu bya Khorsabad. Loyi hi yena Sankerib loyi hi vukarhi a kanetaneke na Yerusalema naswona u vitaniwa hi vito ka 13 eBibeleni. Layard u kambisise makamara ya 71 ya yindlu leyi. A ma khavisiwile hi vusopfa hi swifaniso swa nyimpi, swa ku hlula ni swa minkhuvo ya vukhongeri.

Lexi hlamarisaka ngopfu, vayimburi va kume vurunguri bya Sankerib hi yexe—swiviko swa swiendlakalo swa lembe na lembe, leswi rhekhodiweke eka swibya swa vumba, kumbe eka swibya swa nghilazi. Xin’wana xi hlayisiwe eka Oriental Institute of the University of Chicago, kasi xin’wana, Taylor Prism, yi le Muziyama ya le Britain.

Swipfukuriwa leswi a swi kombisa yini? Leswaku leswi Bibele yi swi vulaka hi vanhu lava ni swiendlakalo leswi a va katseka eka swona i ntiyiso hakunene—hambi ku ri emavitweni ya vafumi va Asiriya!

Tihosi Ta Asiriya

Mavito ya tihosi leti ta khale ma nga ha twala ma nga tolovelekangi eka wena, kambe i swinene ku tolovelana na nkombo wa tona, tanihi leswi ti katsekaka swinene eka swiendlakalo leswi hlamuseriwaka eBibeleni.

Shalmaneser III u landzele tata wakwe Ashurnasirpal exiluvelweni. Phuphu yakwe leyi tivekaka swinene leyi vitaniwaka Black Obelisk, leyi kumekaka eNimrud (Kalak) naswona yi kombisiwe eka Muziyama ya Britain, yi na xifaniso lexi kombisaka Hosi Yehu wa Israyele a ri karhi a hakela ndzuvo eka yena, kumbexana hi ku tirhisa murhumiwa.—Ringanisa swiyimo leswi vuriweke eka 2 Tihosi 10:31-33.

Endzhakunyana hi lembe xidzana leri fanaka, kwalomu ka lembe ra 844 B.C.E., muprofeta Yonasi a a rhumiwe ku ya tsundzuxa Ninivha hi ta ndzoviso lowu taka.a Muti wu hundzukile kutani wu hlayisiwa. Hambi leswi hi nga swi tiveki leswaku a a ri mani hosi ya Ninivha loko leswi swi humelela, swa tsakisa ku tiva leswaku nkarhi lowu a wu ri wa ku ehla ka vukarhi bya Asiriya.

Tiglath-pileser III (nakambe a vitaniwaka Pul) i hosi yo sungula ya Asiriya leyi vitaniweke hi vito eBibeleni. U tlulele eka mfumo wa le n’walungwini wa Israyele enkarhini wa ku fuma ka Menahem (791-780 B.C.E.). Bibele yi ri Menahem u n’wi hakele titalenta ta gidi ta silvere leswaku a tlhela.—2 Tihosi 15:19, 20.

Evurungurwini byakwe, lebyi kumekeke eKalak, Tiqlath-pileser u tiyisa mhaka leyi ya Bibele, a ku: “Ndzi amukele ndzuvo wo huma eka . . . Menahem wa Samariya.”

Samariya Wu Wa

Hambi swi ri tano, Samariya ni mfumo wa le n’walungwini wa tinxaka ta khume ta Israyele a wu ri ekhombyeni hayi ra Vaasiriya ntsena kambe ni Mutumbuluxi wa tilo ni misava, Yehova Xikwembu. Va fularhele vugandzeri bya yena va ya eka vugandzeri bya mpfilumpfilu, bya vudakwa bya Baal. (Hosea 2:13) Hambi loko va amukele switsundzuxo swo tala eka vaprofeta va Yehova, va arile ku tlhela. Kutani muprofeta Hosea u huhuteriwe ku tsala a ku: “Ku hele Samaria; hosi ya kona yi kotisa mav̌atlo la’ma yaka henhla ka mati!” (Hosea 10:7; 2 Tihosi 17:7, 12-18) Bibele yi vula leswaku Vaasiriya va swi endlile leswi eka Israyele—naswona swi tano hi tirhekhodo ta Vaasiriya, hi laha hi nga ta vona ha kona.

Shalmaneser V, loyi a landzeleke Tiqlath-pileser, u hlasele mfumo wa le n’walungwini wa tinxaka ta khume wa Israyele kutani a rhendzela Samariya ntsindza wa wona wo tiya. Endzhaku ka ku rhendzeriwa hi malembe manharhu, Samariya wu wa (hi 740 B.C.E.), hi laha vaprofeta va Yehova va vuleke leswaku swi ta humelela ha kona.—Mikea 1:1, 6; 2 Tihosi 17:5.

Sargon II u landzele Shalmaneser naswona a nga ha va a hetise ku hluriwa ka Samariya, tanihi leswi ku vuriwaka leswaku ku sungula ka ku fuma ka yena ku kotlane ni lembe ra ku wa ka muti lowu. Bibele yi ri endzhaku ka loko Samariya wu wile, hosi ya Asiriya “yi fambisa v̌a-Israel e tikweni ra Asur.” (2 Tihosi 17:6) Tsalwa ra le Asiriya, leri kumiweke eKhorsabad, ri tiyisa leswi. Eka rona Sargon u ri: “Ndzi rhendzele Samariya ndzi wu hlula, ndzi tshube vaaki va wona va 27 290.”

Bibele yi ya emahlweni yi vula leswaku endzhaku ka loko Vaisrayele va humesiwile, hosi ya Asiriya yi tise vanhu vo huma etindhawini tin’wana “yi v̌a akisa e mitini ya Samaria maṭhaṅweni ya v̌ana v̌a Israel; kutani v̌a fuma tiko ra Samaria, v̌a aka mitini ya rona.”—2 Tihosi 17:24.

Xana leswi naswona swa tiyisiwa hi tirhekhodo ta Asiriya? Ee, vurunguri bya Sargon, lebyi rhekhodiweke eka ribye ra Nimrud Prism, byi ri: “Ndzi pfuxe muti wa Samariya . . . Ndzi tise vanhu vo huma ematikweni lama hluriweke hi mavoko ya mina eka wona.”—Illustrations of Old Testament History, R. D. Barnett, tluka 52.

Yerusalema U Ponisiwile

Sankerib, n’wana Sargon ni mulandzeri wa yena, u tiviwa swinene hi swichudeni swa Bibele. Hi 732 B.C.E. hosi leyi yo rhandza nyimpi yi tise muchini wa matimba wa nyimpi ku ta lwisana ni mfumo wa le dzongeni wa Yuda.

Bibele yi vula leswaku “Sankerib, hosi ya Asur, a tlhandluka ku ya hlasela miti hikwayo ya makhokholo ya Yuda, kutani a yi teka.” Ezekiyasi hosi ya Yerusalema, a chavisiwe hi nxungeto lowu, “a ruma ka hosi ya Asur e Lakiš” kutani a n’wi tshembisa ku n’wi hakela hi ndzuvo lowukulu.—2 Tihosi 18:13, 14.

Xana Sankerib wa tiyisa leswaku a a ri eLachish? Ina! U kombise xifaniso xa nhlaselo lowu eka swiphepherhele leswikulu endlwini ya yena leyikulu ya vuhosi leyi vayimburi va yi kambisiseke eNinivha. Swiphepherhele leswi swi nga ni vuxokoxoko eMuziyama ya le Britain swi kombisa Lachish wu ri eku hlaseriweni. Vaaki va longoloka leswaku va tinyiketa. Mahlonga ma byisiwa. Van’wana va beleriwa etimhandzini. Van’wana va hakela ndzuvo eka Sankerib hi yexe, munhu loyi ku vulavuriwaka ha yena emhakeni ya Bibele. Mhaka leyi tsariweke hi tinhlanga ta xivumbeko xo tontswa yi ri: “Sankerib, hosi ya misava, hosi ya Asiriya, loyi a tshameke ehenhla ka xiluvelo xa nímedu ivi a valanga leswi phangiweke (leswi tekiweke) eLachish.”

Bibele yi vula leswaku Ezekiyasi u hakele ndzuvo “wa titalenta ta silver ta madzana manharu ni titalenta ta nsuku ta makume manharu.” (2 Tihosi 18:14, 15) Ku hakela loku ku tiyisiwa evurungurwini bya Sankerib, hambi leswi a vulaka leswaku u amukele “800 wa titalenta ta silver.”

Hambi ku ri na ndzuvo lowu, vavulavuleri va hosi ya Asiriya va yime ehandle ka makhumbi ya Yerusalema, va rhukana Yehova Xikwembu naswona va xungeta muti wa yena lowo kwetsima. Hi ku tirhisa Esaya, loyi a a ri endzeni ka Yerusalema, Yehova u vule leswi hi Sankerib: “A nga ka a nga ngheni mutini lowu; a nga ka a nga tšopi misev̌e kona; a nga ka a nga humeleli ka wona hi šitlhangu; a nga ka a nga wu tšyeleli murinḍi. O ta tlhela hi ndlela leyi a teke ha yona, a nga ka a nga ngheni mutini lowu.”—2 Tihosi 18:17–19:8, 32, 33.

Xana Yehova u n’wi yimisile Sankerib, hi laha a tshembiseke ha kona? Evusikwini byebyo Vaasiriya va 185 000 va dlayiwile hi ntsumi ya Xikwembu! Sankerib u sukile a tlhelela eNinivha, endzhakunyana a dlayiwa hi vana va yena vambirhi loko a ri karhi a nkhinsamela xikwembu xa yena Nisrok.—2 Tihosi 19:35-37.

Kavula, Sankerib wa manyunyu a a nga ta languteriwa leswaku a tikukumuxa hi ku lahlekeriwa loku hi masocha ya yena. Kambe leswi a swi vulaka swa tsakisa. Matimu ya yena, lama tsariweke eka Oriental Institute Prism ni le ka Taylor Prism, ma ri: “Ezekiyasi, wa Muyuda, a nga titsongahatelanga joko ra mina, ndzi hlasele miti ya yena leyo tiya ya 46, makhokholo lama biyeleriweke hi rirhangu ni swimitana swa ntsandza-vahlayi endhawini ya vona kutani ndzi (va) hlula . . . Yena ndzi n’wi endle xibochwa eYerusalema, yindlu ya yena ya vuhosi, ku fana ni nyanyana exihlengeleni.” Sankerib u vula leswaku “vuxongi lebyi xiximekaka bya vuhosi bya mina” byi funengete Ezekiyasi. Hambi swi ri tano, a nga vuli leswaku u khotse Ezekiyasi kumbe ku hlula Yerusalema, hi laha a vuleke ha kona mayelana ni “miti leyo tiya” ni “swimitana.” Ha yini a nga vuli? Hi laha Bibele yi kombisaka ha kona, lava a va tshembeke eka mavuthu lama Sankerib a ma rhumeke ku ya endla sweswo va herisiwile!

Esar-Hadon, n’wana lontsongo ni mulandzeri wa Sankerib, u boxiwa kanharhu eBibeleni—eka Tihosi ta Vumbirhi, Ezra na Esaya. Bibele yi vula leswaku Vaasiriya va khome Manase hosi ya Yuda. Vayimburi va marhumbi va kume nxaxamelo wa Asiriya lowu katsaka “Manase hosi ya Yuda” exikarhi ka lava hakeleke ndzuvo eka Esar-Hadon.—2 Tikronika 33:11.

Ashurbanipal, n’wana Esar-Hadon, ku ehleketiwa leswaku i “Osnapar lo’nkulu” loyi a boxiweke eka Ezra 4:10. U kurise mfumo wa Asiriya wu va lowukulu swinene.

Makumu Ya Mfumo Wa Misava

Hikwalaho ka vubihi bya Asiriya, ku herisiwa ka wona ku lunghiseleriwile. Nahum muprofeta wa Yehova u tsale leswaku ntsindza wa wona Ninivha a wu ta onhiwa ‘etinyangweni ta milambu . . . naswona yindlu ya vuhosi hi yoxe [a yi] ta mbundzumuxiwa.’ Ku ta va ni ku phangiwa ka silver ni nsuku, muti wu ta onhiwa kutani vanhu va ta ku: “Niniva u onhiwile! L’a nga ṅwi rilelaka i mani?”—Nahum 2:6-10; 3:7.

Xana leswi na swona swi humelerile? Lava hluleke Ninivha a va hlamule. Hi 632 B.C.E. Vababilona ni Vamede va endle ku tirihisela lokukulu entsindza wa Asiriya. Matimu ya Babilona ma vika: “Rifuwo ro tala ra muti ni tempele va ri tekile kutani [va hundzula] muti wu va marhumbi.”

Tinhulu timbirhi sweswi ti fungha ndhawu ya khale ka ntsindza wa manyunyu. I vumbhoni lebyinene bya leswaku ku hava tiko—hambi ku ri Asiriya wa manyunyu ni wa vukarhi—ri nga hinganyetaka ku hetiseka loku tiyeke ka vuprofeta bya Yehova.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 24

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

ASSYRIAN EMPIRE

Nineveh

Babylon

Damascus

Samaria

Lachish

Jerusalem

ARABIA

EGYPT

Great Sea

[Xihlovo Xa Kona]

Xi seketeriwe eka mepe lowu nyikeriweke hi Pictorial Archive (Near Eastern History) Est. and Survery of Israel

[Xifaniso lexi nga eka tluka 25]

Hosi Ashurbanipal u chela gandzelo ra vhinyo ehenhla ka tinghala leti dlayiweke. Xana leswi swi ku tsundzuxa Nimrod?

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the British Museum, London

[Swifaniso leswi nga eka tluka 26]

Xifaniso xa Asiriya lexi kombisaka ku hlaseriwa hi muchini wa nyimpi ka muti wa khokholo leri tiyisiweke wa Yudiya wa Lachish

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the British Museum, London

Tell Lachish. Vuthu leri ra nkoka ra vuhlayiseki edzonga-vupela-dyambu ri rindze tiko ra swintshabyana ra Yudiya ku kondza Asiriya wu hlasela Lachish ni ku wu hlula

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Xifaniso xa Sargon II (eximatsini) loyi a langutaneke na mutirhela-mfumo wa Asiriya loyi a nga ha vaka a ri Sankerib Hosana leyi nga ni Harhi ya vuhosi

[Xihlovo Xa Kona]

Courtesy of the British Museum, London