Ndzima Ya Vukhume-nharhu

Ku Lwa Ka Tihosi Timbirhi

1, 2. Ha yini hi fanele hi khumbeka hi vuprofeta lebyi tsariweke eka Daniyele ndzima 11?

TIHOSI timbirhi leti lwetanaka ti le nyimpini leyikulu ya ku lava ku fuma. Loko malembe ma hundza, tihosi leti ti fuma hi ku cincana. Minkarhi yin’wana, hosi yin’wana yi fuma hi matimba loko leyin’wanyana yi nga koti ku endla nchumu, naswona ku ni minkarhi leyi nga riki na nyimpi. Kambe ku tlhela ku pfuka nyimpi yin’wana, kutani ku lwetana ku ya emahlweni. Van’wana va lava hlanganyeleke eka xiendlakalo lexi a ku ri Hosi Seleucus wo Sungula wa le Siriya la vuriwaka Nicator, Hosi Ptolemy Lagus wa le Egipta, Hosikati ya le Siriya tlhelo Hosi ya Xisati ya Egipta ku nga Cleopatra wo Sungula, Vafumi va Rhoma Augustus na Tiberius ni Hosi ya Xisati Zenobia wa le Palmyrene. Loko ku lwa ku ri kusuhi ni ku hela, Jarimani ya Vunazi, ntlawa wa matiko ya Vukhomunisi, Mfumo wa Misava wa Anglo-Amerika, Ntwanano wa Matiko, ni Nhlangano wa Matiko na swona swi katsekile. Makumu ya kona i xiendlakalo lexi xi nga voniwangiki ka ha ri emahlweni hi mintlawa leyi ya politiki. Ntsumi ya Yehovha yi vule vuprofeta lebyi byi nyanyulaka eka muprofeta Daniyele emalembeni ya kwalomu ka 2 500 lama hundzeke.—Daniyele ndzima 11.

² Mawaku ndlela leyi Daniyele a faneleke a tsake ha yona loko a twa ntsumi yi n’wi paluxela vuxokoxoko bya ku lwetana exikarhi ka tihosi timbirhi leti taka! Xiendlakalo lexi xa hi tsakisa na hina, hikuva ku lwetana hi ku lava ku fuma exikarhi ka tihosi leti timbirhi ku fika ni le sikwini ra hina. Ku vona ndlela leyi matimu ma kombiseke ha yona leswaku xiendlakalo lexi xo sungula i xa ntiyiso swi ta tiyisa ripfumelo ni ntshembo wa hina wa leswaku xiphemu xo hetelela xa vuprofeta lebyi xi ta hetiseka. Ku nyikela nyingiso eka vuprofeta lebyi swi ta hi nyika langutelo lerinene malunghana ni nkarhi lowu hi hanyaka eka wona. Swi ta tlhela swi tiyisa ku tiyimisela ka hina ku hlayisa vukala-tlhelo eku lweni loku loko hi ku lehisa mbilu hi rindzele Xikwembu leswaku xi endla leswi swi nga ta hi pfuna. (Pisalema 146:3, 5) Kutani, hi tindleve timbirhi, a hi yingiseni loko ntsumi ya Yehovha yi vulavula na Daniyele.

KU LWA NI MFUMO WA GRIKIYA

3. Xana ntsumi a yi seketela mani eka “lembe ro sungula ra Dariyosi lowa Mumeda”?

³ Ntsumi yi te: “Loko ku ri mina, hi lembe ro sungula ra Dariyosi lowa Mumeda [539/538 B.C.E.] ndzi suke ndzi yima ndzi ri mutiyisi ni xisirhelelo eka yena.” (Daniyele 11:1) Dariyosi se a file, kambe ntsumi yi vule leswaku ku fuma ka yena i masungulo ya rungula ra vuprofeta. Hosi leyi hi yona leyi leriseke leswaku Daniyele a humesiwa ekheleni ra tinghala. Dariyosi a a tlhele a lerisa leswaku hinkwavo lava va fumiwaka hi yena va fanele va chava Xikwembu xa Daniyele. (Daniyele 6:21-27) Hambiswiritano, loyi ntsumi yi n’wi seketeleke a ku nga ri Dariyosi lowa Mumeda, kambe a ku ri ntsumi-kulobye Mikayele—hosana ya vanhu va ka va Daniyele. (Ringanisa Daniyele 10:12-14.) Ntsumi ya Xikwembu yi nyike nseketelo lowu loko Mikayele a ri karhi a lwa ni hosana ya vudimona ya Meda-Peresiya.

4, 5. Tihosi ta mune ta Peresiya leti vhumbhiweke a ku ri vamani?

⁴ Ntsumi ya Xikwembu yi ye emahlweni yi ku: “Waswivo! Ka ha ta va ni tihosi tinharhu leti ti nga ta yimela Peresiya, ya vumune yi ta hlengeleta rifuwo lerikulu ku tlula letin’wana hinkwato. Hi ku hatlisa loko yi ve ni matimba hi rifuwo ra yona, yi ta pfuxa hinkwaswo swi lwa ni mfumo wa Grikiya.” (Daniyele 11:2) Tihosi leti ta Peresiya a ku ri vamani?

⁵ Tihosi tinharhu to sungula a ku ri Korexe Lonkulu, Cambyses wa Vumbirhi na Dariyosi wo Sungula (Hystaspes). Tanihi leswi Bardiya (kumbexana loyi a a tiendla hosi leyi vuriwaka Gaumata) a fumeke tin’hweti ta nkombo ntsena, vuprofeta a byi ku khumbanga ku fuma ka yena ko koma. Hi 490 B.C.E., hosi ya vunharhu, ku nga Dariyosi wo Sungula, u ringete ku hlasela Grikiya ra vumbirhi. Hambiswiritano, Vaperesiya va hangalasiwile eMarathon kutani va balekela eAsia Minor. Hambileswi Dariyosi a endleke malunghiselelo ya vukheta ya tsima leri engetelekeke ro lwa na Grikiya, a nga swi kotanga ku ri hetisisa a nga si fa emalembeni ya mune lama landzeleke. Sweswo swi langutane ni n’wana wakwe tlhelo mutlhandlami wakwe, hosi ya “vumune,” Xerxes wo Sungula. A ku ri Hosi Ahasuwerusi la tekeke Estere.—Estere 1:1; 2:15-17.

6, 7. (a) Xana hosi ya vumune yi “pfuxa hinkwaswo swi lwa ni mfumo wa Grikiya” hi ndlela yihi? (b) Xana vuyelo bya tsima ra Xerxes ro lwa na Grikiya byi ve byihi?

⁶ Xerxes wo Sungula hakunene “u pfuxa hinkwaswo swi lwa ni mfumo wa Grikiya,” ku nga miganga leyi yi tilawulaka ya Grikiya yi ri ntlawa. Buku leyi nge The Medes and Persians—Conquerors and Diplomats yi ri: “Hi ku susumetiwa hi tindhuna leti hisekelaka xikhundlha, Xerxes u sungule ku hlasela a ri etikweni ni le lwandle.” N’wamatimu wa Mugriki ku nga Herodotus wa lembe-xidzana ra vuntlhanu B.C.E., u tsala a vula leswaku “ku hava tsima rin’wana leri ri nga ringanaka ni leri.” Rungula rakwe ri vula leswaku vuthu ra le lwandle “hinkwaro ka rona a ri ri vavanuna va 517 610. Nhlayo ya masocha lama nga etikweni a yi ri 1 700 000; kasi ya vagadi va tihanci a yi ri 80 000; laha ku hlanganisiwaka ni Maarabu lawa a ma gada tikamela, ni Valibiya lava a va lwa va ri etigolonyini, lava ndzi ehleketaka leswaku a va ri 20 000. Hikwalaho, nhlayo hinkwayo ya mavuthu ya le tikweni ni ya le lwandle a ku ri vavanuna va 2 317 610.”

⁷ Tanihi leswi a a kunguhata ku hlula hi ku helela, Xerxes wo Sungula u teke vuthu rakwe lerikulu ku ya lwa na Grikiya hi 480 B.C.E. Loko va hlula rhengu ra Magriki ra ku va sivela eThermopylae, Vaperesiya va hlasele Atena. Kambe eSalamis, va hluriwile hi ku helela. Ku hlula kun’wana ka Magriki ku endleke ePlataea, hi 479 B.C.E. Eka tihosi ta nkombo leti tlhandlameke Xerxes exiluvelweni xa Mfumo wa Peresiya emalembeni ya 143 lama landzeleke a yi kona leyi lweke ni tiko ra Grikiya. Kambe ku ve ni hosi ya matimba eGrikiya.

MFUMO LOWUKULU WU AVIWA WU VA SWIPHEMU SWA MUNE

8. Hi yihi “hosi ya matimba” leyi yi yimeke, naswona a “yi fuma hi vulawuri lebyikulu” hi ndlela yihi?

⁸ Ntsumi yi te: “Kunene hosi ya matimba yi ta yima, yi fuma hi vulawuri lebyikulu, yi endla hi ku ya hi ku rhandza ka yona.” (Daniyele 11:3) Alekzanda wa malembe ya 20 hi vukhale ‘u yimile’ a va hosi ya Makedoniya hi 336 B.C.E. Kunene u ve “hosi ya matimba”—Alekzanda Lonkulu. Hi ku susumetiwa hi kungu ra tata wakwe, Philip wa Vumbirhi, u teke swifundzha swa Peresiya eMiddle East. Loko va pela milambu ya Yufrata na Tigris, vavanuna vakwe va 47 000 va hangalase mavuthu ya 250 000 ya Dariyosi wa Vunharhu eGaugamela. Endzhaku ka sweswo, Dariyosi u balekile kutani a dlayiwa, hiloko ku va ku hela ka ntlhandlamano wa vafumi va Peresiya. Kutani Grikiya wu hundzuka mfumo wa misava, naswona Alekzanda ‘u fume hi vulawuri lebyikulu, a endla hi ku ya hi ku rhandza ka yena.’

9, 10. Xana vuprofeta byi swi kombisise ku yini leswaku mfumo wa Alekzanda a wu nga ta hundzela eka rixaka rakwe?

⁹ Ku fuma ka Alekzanda emisaveni a ku nga ta teka nkarhi wo leha, hikuva ntsumi ya Xikwembu yi te: “Loko yi yimile, mfumo wa yona wu ta tshoviwa, wu aviwa ematlhelweni ya timheho ta mune ta matilo, kambe ku nga ri hi ku pfumelelana ni vulawuri bya yona ni hi ku ya hi ku fuma ka yona loku yi fumeke hakona; hikuva mfumo wa yona wu ta simuriwa, wu va wa van’wana handle ka lava.” (Daniyele 11:4) Alekzanda a a nga si hlanganisa malembe ya 33 hi vukhale loko vuvabyi bya xitshuketa byi n’wi dlaya eBabilona hi 323 B.C.E.

¹⁰ Mfumo lowukulu wa Alekzanda a wu hundzelanga eka ‘rixaka ra vulawuri bya yena.’ Makwavo Philip wa Vunharhu Arrhidaeus u fume malembe ya le hansi ka nkombo naswona u dlayiwile hi ku landza xikombelo xa Olympias, mana wa Alekzanda, hi 317 B.C.E. Alekzanda wa Vumune ku nga n’wana wa Alekzanda u fume ku fikela hi 311 B.C.E., loko a dlayiwa hi Cassander, un’wana wa tindhuna ta tata wakwe. Heracles n’wana wa Alekzanda hi nsati un’wana u lave ku fuma hi ku tirhisa vito ra tata wakwe kambe u dlayiwile hi 309 B.C.E. Xisweswo ku hele rixaka ra Alekzanda, “ku fuma ka yena” ku suka endyangwini wakwe.

11. Xana mfumo wa Alekzanda a wu “aviw[e] ematlhelweni ya timheho ta mune ta matilo” hi ndlela yihi?

¹¹ Endzhaku ka rifu ra Alekzanda mfumo wakwe “wu aviw[e] ematlhelweni ya timheho ta mune.” Tindhuna takwe to tala ti holovisanile ti lwela ndhawu. Ndhuna Antigonus wo Sungula la nga ni tihlo rin’we u ringete ku endla leswaku mfumo hinkwawo wa Alekzanda wu lawuriwa hi yena. Kambe u dlayiwile enyimpini ya le Ipsus ePhrygia. Hi lembe ra 301 B.C.E., tindhuna ta mune ta Alekzanda a ti fuma ndhawu leyikulu leyi mukongomisi wa tona a yi kumeke. Cassander a a fuma eMakedoniya ni le Grikiya. Lysimachus a a lawula Asia Minor ni le Thrace. Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator u teke Mesopotamiya na Siriya. Kutani Ptolemy Lagus u teke Egipta na Palestina. Hi ku landza rito ra vuprofeta, mfumo lowukulu wa Alekzanda wu aviwe wu va mimfumo ya mune ya Magriki.

KU HUMELELA KA TIHOSI TIMBIRHI LETI LWETANAKA

12, 13. (a) Xana mimfumo ya mune ya Magriki yi hungutiwe yi va yimbirhi hi ndlela yihi? (b) Hi wihi ntlhandlamano wa vafumi lowu simekiweke hi Seleucus eSiriya?

¹² Malembe ma nga ri mangani endzhaku ka loko a sungule ku fuma, Cassander u file kutani hi 285 B.C.E., Lysimachus a teka ndhawu ya le Yuropa ya Mfumo wa Grikiya. Hi 281 B.C.E., Lysimachus u dlayiwile enyimpini hi Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator, leswi nyikeke Seleucus vulawuri endhawini leyikulu ya Asia. Antigonus wa Vumbirhi la vuriwaka Gonatas, ntukulu wa yin’wana ya tindhuna ta Alekzanda, u tshame exiluvelweni xa le Makedoniya hi 276 B.C.E. Hi ku famba ka nkarhi, Makedoniya ri ve ehansi ka Rhoma kutani ri hetelela ri va xifundzha xa Rhoma hi 146 B.C.E.

¹³ I mimfumo yimbirhi ntsena eka ya mune ya Magriki leyi a yi hlawulekile enkarhini wolowo—wun’wana a wu ri ehansi ka Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator kasi wun’wana a wu ri ehansi ka Ptolemy Lagus. Seleucus u simeke ntlhandlamano wa vafumi wa Seleucus eSiriya. Yin’wana ya miti leyi a yi simekeke a ku ri Antiyoka—ntsindza lowuntshwa wa Siriya—ni hlaluko ra Seleucia. Endzhakunyana muapostola Pawulo u dyondzise eAntiyoka, laha valandzeri va Yesu va sunguleke kona ku vitaniwa leswaku i Vakreste. (Mintirho 11:25, 26; 13:1-4) Seleucus u dlayiwe hi 281 B.C.E., kambe vafumi lava n’wi tlhandlameke va fume ku fikela hi 64 B.C.E. loko Gnaeus Pompey Ndhuna ya Murhoma a endle Siriya wu va xifundzha xa Rhoma.

14. Xana ntlhandlamano wa vafumi wa Ptolemy wu simekiwe rini aEgipta?

¹⁴ Mfumo wa Magriki lowu heteke nkarhi wo leha swinene eka leyin’wana ya mune a wu ri wa Ptolemy Lagus, kumbe Ptolemy wo Sungula, loyi a veke hosi hi 305 B.C.E. Ntlhandlamano wa vafumi wa Ptolemy lowu a wu simekeke wu ye emahlweni wu fuma Egipta kukondza wu hluriwa hi Rhoma hi 30 B.C.E.

15. Hi tihi tihosi timbirhi ta matimba leti humeke eka mimfumo ya mune ya Magriki, naswona ti pfuxe nyimpi yihi?

¹⁵ Xisweswo eka mimfumo ya mune ya Magriki, ku hume tihosi timbirhi ta matimba—Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator a fuma Siriya kutani Ptolemy wo Sungula a fuma Egipta. Eka tihosi leti timbirhi ku sunguriwe ku lwiwa ku ringana nkarhi wo leha exikarhi ka “hosi ya le n’walungwini” ni “hosi ya le dzongeni,” leyi hlamuseriwaka eka Daniyele ndzima 11. Ntsumi ya Yehovha a yi ma boxanga mavito ya tihosi leti, hikuva nhlamuselo ni tiko ra tihosi leti timbirhi a swi ta cinca hi ku famba ka malembe-xidzana. Hi ku siya vuxokoxoko lebyi nga lavekiki, ntsumi yi boxe valawuri ni swiendlakalo leswi khumbaka ku lwa loku ntsena.

KU SUNGULA KA KU LWA

16. (a) Xana tihosi leti timbirhi a ti ri en’walungwini ni le dzongeni wa vamani? (b) Hi tihi tihosi leti rhangeke ti teka xikhundlha xa “hosi ya le n’walungwini” ni “hosi ya le dzongeni”?

¹⁶ Yingisa! Loko yi hlamusela masungulo ya ku lwa loku ko hlamarisa, ntsumi ya Yehovha yi ri: “Hosi ya le dzongeni yi ta va ni matimba, ni yin’wana ya tihosana ta yona [ta Alekzanda]; [hosi ya le n’walungwini] yi ta yi hlula, kunene yi ta fuma hi vulawuri lebyikulu lebyi tlulaka matimba ya hosi leyin’wana ya ku fuma.” (Daniyele 11:5) Marito lama nge “hosi ya le n’walungwini” ni “hosi ya le dzongeni” ma vula tihosi ta le n’walungwini ni ta le dzongeni wa vanhu va ka va Daniyele, lava enkarhini wolowo a va ntshunxiwile evukhumbini bya le Babilona kutani va tlheriseriwa etikweni ra Yuda. “Hosi ya le dzongeni” yo sungula a ku ri Ptolemy wo Sungula wa Egipta. Un’wana wa tindhuna ta Alekzanda, loyi a tekeke xikhundlha xa Ptolemy wo Sungula kutani a fuma “hi vulawuri lebyikulu” a ku ri Hosi ya Siriya ku nga Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator. U teke xikhundlha xa ku va “hosi ya le n’walungwini.”

17. Xana tiko ra Yuda ri vange ku lwa exikarhi ka hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni ehansi ka vulawuri bya mani?

¹⁷ Emasungulweni ya ku lwa loku, tiko ra Yuda a ri lawuriwa hi hosi ya le dzongeni. Ku sukela kwalomu ka 320 B.C.E., Ptolemy wo Sungula u kucetele Vayuda leswaku va nghena ehansi ka Egipta va va tikoloni ta rona. EAleksandriya a ku ri ni koloni ya Vayuda, laha Ptolemy wo Sungula a endleke kona layiburari leyi dumeke. Vayuda va le Yuda va tshame va ri ehansi ka vulawuri bya Egipta lowu nga ehansi ka Ptolemy, hosi ya le dzongeni, ku fikela hi 198 B.C.E.

18, 19. Hi ku famba ka nkarhi, xana tihosi timbirhi leti lwaka ti nghenise ku yini eka “lunghiselelo ra ku endla ntwanano”?

¹⁸ Malunghana ni tihosi letimbirhi, ntsumi yi profetile yi ku: “Eku heleni ka malembe yo karhi va ta hlangana, n’wana wa nhwanyana wa hosi ya le dzongeni u ta ta ehosini ya le n’walungwini a ta endla lunghiselelo ra ku endla ntwanano. Kambe a nge tshami a ri ni matimba ya yena n’wini; a nge yimi, hambi ku ri voko ra yena; u ta nyiketiwa, yena ni lava va n’wi nghenisaka, ni loyi a n’wi velekeke, ni loyi a n’wi nyikaka matimba eminkarhini yoleyo.” (Daniyele 11:6) Xana leswi swi endlekise ku yini?

¹⁹ Vuprofeta a byi n’wi boxanga n’wana wa Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator tlhelo mutlhandlami wakwe, Antiochus wo Sungula, hikuva a nga lwanga nyimpi yo hlula hosi ya le dzongeni. Kambe loyi a n’wi tlhandlameke, ku nga Antiochus wa Vumbirhi, u lwe nyimpi yo leha swinene na Ptolemy wa Vumbirhi, n’wana wa Ptolemy wo Sungula. Antiochus wa Vumbirhi na Ptolemy wa Vumbirhi hi ku tlhandlamana ka vona a va endla hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni. Antiochus wa Vumbirhi a a teke Laodice naswona n’wana wa vona va n’wi thye vito ra Seleucus wa Vumbirhi kasi Ptolemy wa Vumbirhi a a ri ni n’wana wa nhwanyana la vuriwaka Berenice. Hi 250 B.C.E., tihosi leti timbirhi ti nghenele “lunghiselelo ra ku endla ntwanano.” Leswaku a kota ku nghenela ntwanano lowu, Antiochus wa Vumbirhi u dlaye vukati ni nsati wakwe Laodice kutani a teka Berenice, “n’wana wa nhwanyana wa hosi ya le dzongeni.” U ve ni n’wana wa jaha swin’we na Berenice, loyi a veke mudyandzhaka wa xiluvelo xa Siriya ematshan’weni ya vana va majaha va Laodice.

20. (a) Xana “voko” ra Berenice a ri swi kotanga ku yima hi ndlela yihi? (b) Xana Berenice, “lava va n’wi nghenisaka,” ni “loyi a n’wi nyikaka matimba” va hele matimba hi ndlela yihi? (c) Xana i mani loyi a veke hosi ya Siriya endzhaku ka loko Antiochus wa Vumbirhi a lahlekeriwe hi “voko” kumbe matimba yakwe?

²⁰ “Voko” ra Berenice, kumbe matimba lama seketelaka, a ku ri tata wakwe, Ptolemy wa Vumbirhi. Loko a fa hi 246 B.C.E., a nga kalanga a “hlayisa matimba ya voko rakwe” ni nuna wakwe. Antiochus wa Vumbirhi u n’wi arile, a tlhela a tekana na Laodice, kutani va veka n’wana wa vona leswaku a teka xikhundlha xa yena. Hilaha Laodice a kunguhateke hakona, Berenice ni n’wana wakwe wa jaha va dlayiwile. Swi le rivaleni leswaku varindzi lava va tiseke Berenice eSiriya ku suka aEgipta—“lava va n’wi nghenisaka”—va langutane ni rifu hi ndlela leyi fanaka. Laodice u kale a dyisa Antiochus wa Vumbirhi chefu, xisweswo “voko” ra yena kumbe matimba, a swi ‘yimanga.’ Hikwalaho, tata wa Berenice—“loyi a n’wi velekeke”—ni nuna wakwe wa Musiriya—loyi a n’wi “nyikaka matimba” swa nkarhinyana—va file havambirhi ka vona. Leswi swi endle leswaku Seleucus wa Vumbirhi, n’wana wa Laodice, a sala a va hosi ya Siriya. Xana hosi leyi landzelaka ya nxaxamelo wa Ptolemy a yi ta swi teka njhani leswi hinkwaswo?

HOSI YI RIHISELA HIKWALAHO KA RIFU RA MAKWAVO WA XISATI

21. (a) Xana a ku ri mani “loyi a humaka eka hluke” ra “timitsu” ta Berenice, naswona u ‘yimise’ ku yini? (b) Xana Ptolemy wa Vunharhu u “lw[e] ni xisirhelelo xa hosi ya le n’walungwini” ni ku yi hlula hi ndlela yihi?

²¹ Ntsumi yi te: “Kunene loyi a humaka eka hluke ra timitsu ta yena u ta yima exikhundlheni xakwe, u ta nghenela vandla ra nyimpi kutani a lwa ni xisirhelelo xa hosi ya le n’walungwini, kunene u ta teka goza ku lwa na vona, a va hlula.” (Daniyele 11:7) “Loyi a humaka eka hluke” ra vatswari va Berenice, kumbe “timitsu,” a ku ri makwavo wa xinuna. Loko tata wakwe a fa, u ‘yimile’ a va hosi ya le dzongeni, Faro wa le Egipta, Ptolemy wa Vunharhu. Hi ku hatlisa u lunghekele ku rihisela rifu ra makwavo wa xisati. Loko a lwa na Hosi Seleucus wa Vumbirhi wa le Siriya, loyi Laodice a n’wi tirhiseleke ku dlaya Berenice ni n’wana wakwe, u hlangane ni “xisirhelelo xa hosi ya le n’walungwini.” Ptolemy wa Vunharhu u teke ndhawu leyi tiyisiweke ya Antiyoka kutani a dlaya Laodice. Loko a ya etlhelo ra le vuxeni emfun’weni wa hosi ya le n’walungwini, u hlasele Babilona kutani a ya eIndiya.

22. Xana Ptolemy wa Vunharhu u vuyise yini aEgipta, naswona ha yini “ku ringana malembe yo karhi [a] yima ekule ni hosi ya le n’walungwini”?

²² Ku endleke yini endzhaku ka sweswo? Ntsumi ya Xikwembu ya hi byela: “Nakambe u ta ta aEgipta, swin’we ni swikwembu swa vona, ni swifaniso swa vona leswi endliweke hi ku n’okisiwa, ni swilo swa vona leswi navelekaka swa silivhere ni swa nsuku, swin’we ni makhumbi. Ku ringana malembe yo karhi u ta yima ekule ni hosi ya le n’walungwini.” (Daniyele 11:8) Emalembeni yo tlula 200 emahlweni ka sweswo, Hosi Cambyses wa Vumbirhi wa le Peresiya a a hlule Egipta kutani a muka ni swikwembu swa Egipta, “swifaniso swa vona leswi endliweke hi ku n’okisiwa.” Loko a phanga khale ka ntsindza wa vuhosi wa Peresiya ku nga Susa, Ptolemy wa Vunharhu u kume swikwembu leswi kutani a swi endla ‘makhumbi’ aEgipta. U tlhele a vuyisa swilo swo tala “leswi navelekaka swa silivhere ni swa nsuku” leswi phangiweke enyimpini. Hi ku boheka ku muka leswaku a papalata ku lwa, Ptolemy wa Vunharhu ‘u yime ekule ni hosi ya le n’walungwini,’ a nga ha tlhelanga a yi vavisa.

HOSI YA SIRIYA YI RIHISELA

23. Ha yini hosi ya le n’walungwini yi “tlhelela emisaveni [ya yona]” endzhaku ka ku nghena emfun’weni wa hosi ya le dzongeni?

²³ Xana hosi ya le n’walungwini yi titwise ku yini? Daniyele u byeriwe leswi: “Entiyisweni u ta ta emfun’weni wa hosi ya le dzongeni kutani a tlhelela emisaveni yakwe.” (Daniyele 11:9) Hosi ya le n’walungwini—ku nga Hosi Seleucus wa Vumbirhi wa le Siriya—yi tlhele yi hlasela. Yi nghene “emfun’weni,” kumbe eka vulawuri, bya hosi ya le dzongeni ya Egipta kambe yi hluriwile. A ri ni masalela lamatsongo ntsena ya vuthu ra yena, Seleucus wa Vumbirhi ‘u tlhelele emisaveni yakwe,’ a tlhelela entsindza wa Siriya ku nga Antiyoka kwalomu ka 242 B.C.E. Eku feni ka yena, n’wana wakwe ku nga Seleucus wa Vunharhu u teke xikhundlha xakwe.

24. (a) Xana ku endleke yini eka Seleucus wa Vunharhu? (b) Xana Hosi Antiochus wa Vunharhu wa le Siriya ‘u tile, a khukhula naswona a hundza’ njhani eka mfumo wa hosi ya le dzongeni?

²⁴ Xana a ku vhumbhiwe yini malunghana ni vana va Hosi Seleucus wa Vumbirhi wa le Siriya? Ntsumi yi byele Daniyele yi ku: “Loko ku ri vana va yena, va ta tiya matimba kutani va hlengeleta ntshungu lowukulu wa mavandla lamakulu ya nyimpi. Kunene u ta ta, a khukhula, a hundza. Kambe u ta tlhela, u ta tiya matimba ku ya fika exisirhelelweni xakwe.” (Daniyele 11:10) Seleucus wa Vunharhu u dlayiwe a nga si heta ni malembe manharhu emfun’weni wakwe. Makwavo, Antiochus wa Vunharhu, u teke xikhundlha xakwe exiluvelweni xa Siriya. N’wana loyi wa Seleucus wa Vumbirhi u hlengelete mavuthu lamakulu ya ku hlasela hosi ya le dzongeni, leyi enkarhini wolowo a ku ri Ptolemy wa Vumune. Hosi leyintshwa ya le n’walungwini ya Siriya yi hlule Egipta kutani yi teka hlaluko ra Seleucia, xifundzha xa Coele-Syria, miti ya Tiri na Ptolemaïs, ni madoroba ya le kusuhi. U hlule vuthu ra Hosi Ptolemy wa Vumune kutani a teka miti yo tala ya Yuda. Hi ximun’wana xa 217 B.C.E., Antiochus wa Vunharhu u siye Ptolemaïs kutani a ya en’walungwini, “ku ya fika exisirhelelweni xakwe” eSiriya. Kambe ku cinca a ku tshinele.

MUHLOTI WA TINYARHI TI VUYA HI YENA

25. Xana Ptolemy wa Vumune u hlangane kwihi na Antiochus wa Vunharhu enyimpini, naswona i yini leswi swi nga “nyiketiwa evokweni” ra hosi ya le dzongeni ya Egipta?

²⁵ Ku fana na Daniyele, hi yingisa swinene loko ntsumi ya Yehovha yi vhumbha leswi landzelaka: “Hosi ya le dzongeni yi ta titlhontlha kutani yi huma, yi ya lwa na yona, ina, hosi ya le n’walungwini; kunene yi ta yimisa ntshungu lowukulu, ntshungu lowu wu ta nyiketiwa evokweni ra yona.” (Daniyele 11:11) Yi ri ni mavuthu ya 75 000, hosi ya le dzongeni, Ptolemy wa Vumune, yi ye en’walungwini ku ya lwa ni nala. Hosi ya le n’walungwini ya Siriya, Antiochus wa Vunharhu, yi yimise “ntshungu lowukulu” wa vanhu va 68 000 leswaku wu lwa na yena. Kambe “ntshungu” wu “nyiketiwa evokweni” ra hosi ya le dzongeni enyimpini emutini wa le ribuweni wa Raphia, ekusuhi ni ndzilakana wa Egipta.

26. (a) Hi wihi “ntshungu” lowu tekiweke hi hosi ya le dzongeni enyimpini ya le Raphia, naswona hi wihi ntwanano wa ku rhula lowu endliweke kona? (b) Xana Ptolemy wa Vumune ‘a nga xi tirhisanga xikhundlha xa yena’ hi ndlela yihi? (c) I mani loyi a veke hosi leyi tlhandlamaka ya le dzongeni?

²⁶ Vuprofeta byi ya emahlweni byi ku: “Kunene ntshungu lowu wu ta tekiwa. Mbilu ya yona yi ta titlakusa, yi ta wisa makume ya magidi; kambe a yi nge xi tirhisi xikhundlha xa yona xa matimba.” (Daniyele 11:12) Ptolemy wa Vumune, hosi ya le dzongeni, u ‘teke’ masocha lama lwelaka ehansi ya Siriya ya 10 000 ni lama gadaka tihanci ya 300 a ma dlaya kutani ya 4 000 a ma khotsa. Kutani tihosi ti endle ntwanano laha Antiochus wa Vunharhu a hlayiseke hlaluko rakwe ra Seleucia eSiriya kambe a lahlekeriwa hi Fenikiya na Coele-Syria. Hikwalaho ka ku hlula loku, mbilu ya hosi ya le dzongeni ya Egipta ‘yi titlakusile,’ ngopfu-ngopfu ku lwa na Yehovha. Yuda u tshame ehansi ka vulawuri bya Ptolemy wa Vumune. Hambiswiritano, a nga tirhisanga “xikhundlha xa [yena] xa matimba” leswaku a tiyisa ku hlula ka yena hosi ya le n’walungwini ya Siriya. Ematshan’weni ya sweswo Ptolemy wa Vumune u hundzukele evuton’wini bya manyala, kutani n’wana wakwe wa jaha wa malembe ya ntlhanu, Ptolemy wa Vuntlhanu, u ve hosi ya le dzongeni leyi tlhandlamaka emalembeni yo tala, Antiochus wa Vunharhu a nga si fa.

KU VUYA KA MUHLURI

27. Xana hosi ya le n’walungwini yi vuyise ku yini “eku heleni ka minkarhi” leswaku yi teka ndhawu ya yona eka Egipta?

²⁷ Hikwalaho ka ku hlula ka yena hinkwako, Antiochus wa Vunharhu u vitaniwe Antiochus Lonkulu. Malunghana na yena ntsumi yi te: “Hosi ya le n’walungwini yi ta vuya, yi hlengeleta ntshungu lowukulu ku tlula lowo sungula; eku heleni ka minkarhi, emalembeni yo karhi, yi ta ta, yi endla tano hi vandla lerikulu ra nyimpi ni hi nhundzu leyikulu ngopfu.” (Daniyele 11:13) “Minkarhi” leyi a yi ri malembe ya 16 kumbe ku tlula endzhaku ka loko Vaegipta va hlule Vasiriya eRaphia. Loko Ptolemy lontsongo wa Vuntlhanu a va hosi ya le dzongeni, Antiochus wa Vunharhu u hume ni “ntshungu lowukulu ku tlula lowo sungula” leswaku a tlhela a teka tindhawu leti tekiweke hi hosi ya le dzongeni ya Egipta. Leswaku a endla sweswo, u tihlanganise na Hosi Philip wa Vuntlhanu wa le Makedoniya.

28. Hi swihi swiphiqo leswi hosi leyitsongo ya le dzongeni yi veke na swona?

²⁸ Hosi ya le dzongeni a yi ri ni swiphiqo emfun’weni wa yona. Ntsumi yi te: “Eminkarhini yoleyo ku ta va ni vo tala lava va nga ta yima va lwa ni hosi ya le dzongeni.” (Daniyele 11:14a) Vo tala va “yim[e] va lwa ni hosi ya le dzongeni.” Handle ka ku langutana ni mavuthu ya Antiochus wa Vunharhu ni nakulobye wa le Makedoniya, hosi leyitsongo ya le dzongeni yi langutane ni swiphiqo eka rikwavo aEgipta. Leswi murindzi wakwe Agathocles, loyi a fumeke evitweni rakwe, a kayakayiseke Vaegipta, vo tala va xandzukile. Ntsumi yi engeterile yi ku: “Vana va swigevenga va varikwenu, loko ku ri vona, va ta tekiwa va ya ringeta ku endla xivono xi hetiseka; kutani va ta khunguvanyeka.” (Daniyele 11:14b) Hambi ku ri van’wana va vanhu va ka va Daniyele va ve “vana va swigevenga,” kumbe vaxandzuki. Kambe “xivono” xihi ni xihi lexi vavanuna volavo va Vayuda a va ri na xona xa ku herisa vulawuri bya Vamatiko eka tiko ra rikwavo a xi ri xa mavunwa, naswona a va ta tsandzeka, kumbe va “khunguvanyeka.”

29, 30. (a) Xana “mavoko ya le dzongeni” ma hluriwe njhani hi nhlaselo wa le n’walungwini? (b) Xana hosi ya le n’walungwini yi “yim[e] etikweni ro Khavisiwa” hi ndlela yihi?

²⁹ Ntsumi ya Yehovha yi ye emahlweni yi vhumbha yi ku: “Hosi ya le n’walungwini yi ta ta, kutani yi yimisa rirhangu ro anama, yi teka muti lowu nga ni marhangu. Loko ku ri mavoko ya le dzongeni, a ma nge yimi, hambi ku ri vanhu va vahlawuriwa va yona; a ku nge vi na matimba ya ku tshama ku yimiwile. Loyi a taka ku lwa na yona u ta endla hi ku ya hi ku rhandza ka yona, a ku nge vi na munhu la yimaka emahlweni ka yona. Yi ta yima etikweni ro Khavisiwa, evokweni ra yona ku ta va ni ku herisiwa.”—Daniyele 11:15, 16.

³⁰ Mavuthu ya nyimpi lama nga ehansi ka Ptolemy wa Vuntlhanu, kumbe “mavoko ya le dzongeni,” ma hluriwe hi nhlaselo wa le n’walungwini. EPaneas (Khezariya Filipi), Antiochus wa Vunharhu u yise Ndhuna Scopas ya le Egipta ni vavanuna lava hlawuriweke va 10 000, kumbe “vahlawuriwa,” eSidoni, “muti lowu nga ni marhangu.” Kwalaho Antiochus wa Vunharhu ‘u yimise rirhangu ro rhendzela,’ a teka hlaluko ra Fenikiya hi 198 B.C.E. U endle “hi ku ya hi ku rhandza ka y[e]na” hikuva mavuthu ya hosi ya le dzongeni ya Egipta a ma nga swi koti ku yima emahlweni ka yena. Kutani Antiochus wa Vunharhu u hlasele Yerusalema, ntsindza “etikweni ro Khavisiwa,” ku nga Yuda. Hi 198 B.C.E., Yerusalema na Yuda wu sukile eka vulawuri bya hosi ya le dzongeni ya Egipta wu ya eka hosi ya le n’walungwini ya Siriya. Naswona Antiochus wa Vunharhu, hosi ya le n’walungwini, u sungule ku “yima etikweni ro Khavisiwa.” “Evokweni ra yona [a ku ri] ni ku herisiwa” ka Vayuda ni Vaegipta hinkwavo lava kanetaka. Xana hosi leyi ya le n’walungwini a yi ta endla leswi yi swi rhandzaka ku fikela rini?

RHOMA WU SIVELA MUHLASERI

31, 32. Ha yini hosi ya le n’walungwini yi hetelele yi endle “ntwanano wa vululami” wa ku rhula swin’we ni hosi ya le dzongeni?

³¹ Ntsumi ya Yehovha yi hi nyika nhlamulo leyi: “[Hosi ya le n’walungwini] yi ta veka xikandza xa yona leswaku yi ta hi matimba ya mfumo wa yona hinkwawo, ku ta va ni ntwanano wa vululami swin’we na yona; kutani yi ta endla hi ndlela leyi humelelaka. Loko ku ri n’wana wa nhwanyana wa vavasati, u ta nyikiwa matimba yo yi lovisa. A nga ka a nga yimi, a nge hambeti a va wa yona.”—Daniyele 11:17.

³² Hosi ya le n’walungwini, Antiochus wa Vunharhu, yi “vek[e] xikandza xa yona” leswaku yi lawula Egipta “hi matimba ya mfumo wa yona hinkwawo.” Kambe eku heteleleni yi endle “ntwanano wa vululami” wa ku rhula na Ptolemy wa Vuntlhanu, hosi ya le dzongeni. Leswi a swi laviwa hi Rhoma swi endle leswaku Antiochus wa Vunharhu a cinca makungu yakwe. Loko yena na Hosi Philip wa Vuntlhanu wa Makedoniya va endle ntwanano wo lwa ni hosi ya Egipta leyitsongo leswaku va teka ndhawu ya yona, varindzi va Ptolemy wa Vuntlhanu va hundzukele eRhoma leswaku va kuma nsirhelelo. Hi ku tirhisa nkarhi lowu leswaku wu kurisa nkucetelo wa wona, mfumo wa Rhoma wu kombise matimba ya wona.

33. (a) Hi yihi mintwanano ya ku rhula leyi veke kona exikarhi ka Antiochus wa Vunharhu na Ptolemy wa Vuntlhanu? (b) A ku ri xihi xikongomelo xa vukati bya Cleopatra wo Sungula na Ptolemy wa Vuntlhanu, naswona ha yini kungu ra kona ri nga humelelanga?

³³ Hi ku susumetiwa hi Rhoma, Antiochus wa Vunharhu u endle ntwanano wa ku rhula ni hosi ya le dzongeni. Ematshan’weni yo tlherisela miganga leyi a yi tekeke, hilaha mfumo wa Rhoma a wu lava hakona, Antiochus wa Vunharhu u hlele leswaku a yi nyiketa hi ndlela yo hetisisa nawu ntsena hi ku endla leswaku n’wana wakwe Cleopatra wo Sungula—“n’wana wa nhwanyana wa vavasati”—a tekiwa hi Ptolemy wa Vuntlhanu. Swifundzha swo katsa Yuda, “tiko ro Khavisiwa,” a swi ta nyiketiwa swi va ndzhaka ya yena. Hambiswiritano, eka vukati bya kona hi 193 B.C.E., hosi ya le Siriya a yi pfumelanga leswaku swifundzha leswi swi ya eka Ptolemy wa Vuntlhanu. Lebyi a byi ri vukati bya politiki, lebyi endleriweke leswaku Egipta wu va ehansi ka Siriya. Kambe kungu leri ri tsandzekile hikuva Cleopatra wo Sungula a ‘nga hambetanga a va wa yona,’ hikuva endzhaku ka nkarhi u yime ni nuna wakwe. Loko nyimpi yi tlhekeka exikarhi ka Antiochus wa Vunharhu ni Varhoma, Egipta wu yime na Rhoma.

34, 35. (a) Hi tihi ‘timbuwa’ leti hosi ya le n’walungwini yi yiseke xikandza xa yona eka tona? (b) Xana Rhoma wu herise “ndzhukano” wa hosi ya le n’walungwini hi ndlela yihi? (c) Xana Antiochus wa Vunharhu u fe hi ndlela yihi, naswona i mani loyi a veke hosi ya le n’walungwini?

³⁴ Loko yi vulavula hi ku tlhentlha ka hosi ya le n’walungwini, ntsumi yi engeterile yi ku: “[Antiochus wa Vunharhu u] ta tlherisela xikandza xa y[e]na etimbuweni, [a] teka vo tala. Kutani ndhuna [Rhoma] yi ta boheka ku herisa ndzhukano wa yona [Rhoma], leswaku ndzhukano wa yona [lowu humaka eka Antiochus wa Vunharhu] wu nga vi kona. [Rhoma] yi ta wu tlherisela eka yona. [Antiochus wa Vunharhu u] ta tlherisela xikandza xa y[e]na exisirhelelweni xa tiko ra y[e]na, kunene [u] ta khunguvanyeka, [a] wa, [a] nge kumeki.”—Daniyele 11:18, 19.

³⁵ ‘Timbuwa’ a ti ri ta Makedoniya, Grikiya na Asia Minor. Ku tlhekeke nyimpi eGrikiya hi 192 B.C.E., naswona Antiochus wa Vunharhu u kuceteriwe leswaku a ta eGrikiya. Hi ku ka wu nga tsakisiwi hi matshalatshala ya hosi ya Siriya ya ku teka miganga yin’wana kwalaho, Rhoma wu pfuxe nyimpi wu lwa na yona. EThermopylae yi hluriwile hi Varhoma. Kwalomu ka lembe endzhaku ka loko yi hluriwile eMagnesia hi 190 B.C.E., yi boheke ku nyiketa hinkwaswo leswi a swi ri Grikiya, Asia Minor ni tindhawu leti nga evupela-dyambu bya Tintshava ta Taurus. Rhoma wu koxe hakelo leyikulu kutani wu tiyisa vulawuri bya wona ehenhla ka hosi ya le n’walungwini ya Siriya. Leswi a hlongoriweke eGrikiya ni le Asia Minor nileswi a lahlekeriweke hi vunyingi bya swikepe swakwe swa nyimpi, Antiochus wa Vunharhu ‘u tlherisele xikandza xakwe exisirhelelweni xa tiko ra rikwavo,’ Siriya. Varhoma a va ‘tlherisele ndzhukano wakwe eka yena.’ Antiochus wa Vunharhu u fe a ri karhi a ringeta ku phanga tempele aElymaïs, ePeresiya hi 187 B.C.E. Xisweswo u ‘wile’ eku feni kutani a tlhandlamiwa hi n’wana wakwe Seleucus wa Vumune, hosi ya le n’walungwini leyi landzeleke.

KU LWA KU YA EMAHLWENI

36. (a) Xana hosi ya le dzongeni yi ringetise ku yini ku yisa nyimpi emahlweni, kambe ku endleke yini hi yona? (b) Xana Seleucus wa Vumune u we njhani, naswona u tlhandlamiwe hi mani?

³⁶ Tanihi leswi a a ri hosi ya le dzongeni, Ptolemy wa Vuntlhanu u ringete ku tlhela a kuma swifundzha leswi a a fanele a swi kumile tanihi ndzhaka ya Cleopatra, kambe matshalatshala yakwe ma xaxisiwe hi ku cheleriwa chefu. U tlhandlamiwe hi Ptolemy wa Vutsevu. Ku vuriwa yini hi Seleucus wa Vumune? Tanihi leswi a a lava mali yo riha hakelo leyikulu leyi a a yi kolota Rhoma, u rhume mutameri wakwe wa xuma ku nga Heliodorus leswaku a ya teka xuma lexi a ku vuriwa leswaku xi hlayisiwe etempeleni ya le Yerusalema. Hi ku navela xikhundlha, Heliodorus u dlaye Seleucus wa Vumune. Hambiswiritano, Hosi Eumenes wa le Pergamo ni makwavo Attalus va endle leswaku makwavo wa hosi leyi dlayiweke ku nga Antiochus wa Vumune a vekiwa exiluvelweni.

37. (a) Xana Antiochus wa Vumune u ringetise ku yini ku tiendla la nga ni matimba yo tlula ya Yehovha Xikwembu? (b) Xana ku nyamisiwa ka tempele ya le Yerusalema hi Antiochus wa Vumune ku vange yini?

³⁷ Hosi leyintshwa ya le n’walungwini, Antiochus wa Vumune, a yi lava ku tiendla la nga ni matimba yo tlula ya Xikwembu hi ku ringeta ku herisa lunghiselelo ra Yehovha ra vugandzeri. Hi ku delela Yehovha, u nyiketele tempele ya le Yerusalema eka Zeus, kumbe Jupiter. Hi December 167 B.C.E., ku akiwe alitari ya vuhedeni ehenhla ka alitari leyikulu exivaveni xa tempele laha a ku endleriwa kona gandzelo ra siku ni siku eka Yehovha. Endzhaku ka masiku ya khume, ku endliwe xitlhavelo xa Zeus ealitarini ya vuhedeni. Xiendlo lexi xi nyamisaka xi vange leswaku Vayuda va xandzuka ehansi ka Vamaccabee. Antiochus wa Vumune u lwe na vona ku ringana malembe manharhu. Hi 164 B.C.E., loko xiendlo lexi xi nyamisaka xi hlanganisa lembe, Judas Maccabaeus u yi nyiketele hi vuntshwa tempele eka Yehovha kutani nkhuvo wa ku nyiketela—Hanukkah—wu sungula.—Yohane 10:22.

38. Xana ku fuma ka Maccabee ku herise ku yini?

³⁸ Swi nga ha endleka leswaku Vamaccabee va endle ntwanano na Rhoma hi 161 B.C.E. kutani va simeka mfumo hi 104 B.C.E. Kambe nkwetlembetano exikarhi ka vona ni hosi ya le n’walungwini ya Siriya wu ye emahlweni. Eku heteleleni, Rhoma wu komberiwe leswaku wu ta lamula. Ndhuna Gnaeus Pompey wa le Rhoma u teke Yerusalema hi 63 B.C.E., endzhaku ka ku wu rhendzela tin’hweti tinharhu. Hi 39 B.C.E., Huvo ya le Rhoma yi veke Heroda—lowa Muedomu—leswaku a va hosi ya Yudiya. Loko a herise ku fuma ka Maccabee, u teke Yerusalema hi 37 B.C.E.

39. Xana u vuyeriwe njhani hi ku kambisisa Daniyele 11:1-19?

³⁹ Vona ku nyanyula ka swona ku vona xiyenge xo sungula xa vuprofeta bya tihosi timbirhi xi hetiseka hi xitalo! Hakunene, vona ku tsakisa ka swona ku kambisisa matimu ya malembe ya kwalomu ka 500 endzhaku ka loko rungula ra vuprofeta ri nyikiwe Daniyele ni ku tiva vafumi lava a va ri eka swikhundlha sweswo swa hosi ya le n’walungwini ni hosi ya le dzongeni! Hambiswiritano, tinhlamuselo ta tlhelo ra politiki ta tihosi leti timbirhi ta cinca loko nyimpi leyi nga exikarhi ka tona yi ya emahlweni enkarhini lowu Yesu Kreste a a ri emisaveni ni ku ta fika esikwini ra hina. Hi ku ringanisa swiendlakalo swa matimu ni vuxokoxoko lebyi hlamarisaka lebyi paluxiwaka eka vuprofeta lebyi, hi ta swi kota ku tiva tihosi leti timbirhi leti lwaka.

XANA U TWISISE YINI?

• Hi swihi swiyenge swimbirhi swa tihosi ta matimba leswi humaka eka mimfumo ya Magriki, naswona hi kwihi ku lwa loku sunguriweke hi tihosi leti?

• Hilaha ku vhumbhiweke hakona eka Daniyele 11:6, xana tihosi timbirhi ti nghenise ku yini eka “lunghiselelo ra ku endla ntwanano”?

• Xana ku lwa ku ye njhani emahlweni exikarhi ka

Seleucus wa Vumbirhi na Ptolemy wa Vunharhu (Daniyele 11:7-9)?

Antiochus wa Vunharhu na Ptolemy wa Vumune (Daniyele 11:10-12)?

Antiochus wa Vunharhu na Ptolemy wa Vuntlhanu (Daniyele 11:13-16)?

• A xi ri xihi xikongomelo xa vukati bya Cleopatra wo Sungula na Ptolemy wa Vuntlhanu, naswona ha yini kungu leri ri nga humelelanga (Daniyele 11:17-19)?

• Xana u vuyeriwe njhani hi ku nyikela nyingiso eka Daniyele 11:1-19?

[Chati/Swifaniso leswi nga eka tluka 228]

TIHOSI EKA DANIYELE 11:5-19

Daniyele 11:7-9 Seleucus wa Vumbirhi Ptolemy wa Vunharhu

Daniyele 11:10-12 Antiochus wa Vunharhu Ptolemy wa Vumune

[Xifaniso]

Xigwece lexi kombisaka Ptolemy wa Vumbirhi ni nsati wakwe

[Xifaniso]

Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator

[Xifaniso]

Antiochus wa Vunharhu

[Xifaniso]

Ptolemy wa Vutsevu

[Xifaniso]

Ptolemy wa Vunharhu ni vatlhandlami vakwe va ake tempele leyi ya Horus eIdfu, Egipta wa le Henhla

[Mepe/Xifaniso lexi nga eka tluka 216, 217]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Marito lama nge “hosi ya le n’walungwini” ni lama nge “hosi ya le dzongeni” ma vula tihosi ta tlhelo ra le n’walungwini ni ra le dzongeni ra vanhu va ka va Daniyele

MAKEDONIYA

GRIKIYA

ASIA MINOR

ISRAYELE

LIBIYA

EGIPTA

ETIYOPIYA

SIRIYA

Babilona

ARABIYA

[Xifaniso]

Ptolemy wa Vumbirhi

[Xifaniso]

Antiochus Lonkulu

[Xifaniso]

Ribye leri nga ni swileriso swa ximfumo swa Antiochus Lonkulu

[Xifaniso]

Xingwece lexi kombisaka Ptolemy wa Vuntlhanu

[Xifaniso]

Nyangwa ya Ptolemy wa Vunharhu eKarnak, Egipta

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 210]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 215]

Seleucus wo Sungula la vuriwaka Nicator

[Xifaniso lexi nga eka tluka 218]

Ptolemy wo Sungula