Ti-paua—Tindzalama Ta Le Lwandle — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Ti-paua—Tindzalama Ta Le Lwandle

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE NEW ZEALAND

Le ndzeni-ndzeni ka lwandle nhlampfi leyi nga ni xiphambati lexikulu yi famba hi ku nonoka yi tsemakanya maribye, yi ri ku dyeni ka swimilana swa le lwandle leswi mileke erigiyagiyeni ra lwandle. Xiphambati xa yona xa muvala lowu dzwihaleke, lexi funengetiweke hi kalaka ni swihadyana leswitsongo swa le lwandle, swi tumbeta mivalavala yo tala ya yona leyi tshamelaka ku cinca-cinca—muvala wa wasi, muvala wa rihlaza wa swilo swa le lwandle ni wa xivunguvungu lowu cincaka wu va wa xilamula na pinki, wu tlhela wu hundzuka wa nsuku na silivhere.

XIVUMBIWA lexi lexo hlamarisa i nhlampfi leyi vuriwaka paua, ku nga tinhlampfi leti nga ni swiphambati swo hlawuleka swo hatima le New Zealand. Yona swin’we ni tinhlampfi tin’wana ta muxaka wa yona ti tshama endzeni-ndzeni ka mati emaribyeni lama nga erigiyagiyeni. Hambileswi yi tekiwaka yi ri ya nkoka hikwalaho ka mivalavala yo hatima ya xiphambati xa yona xa le ndzeni, lexi ku nga endliwaka swin’wetsin’wetsi swo xonga ha xona, vanhu vo tala va teka nyama ya nhlampfi leyi yi ri leyi phomisaka ni marha. Ku engetela kwalaho, tiperela to hatima ti nga endliwa hi xiphambati xa yona.

Nhlampfi leyi vuriwaka paua i yin’wana ya mixaka yo tlula 100 ya tinhlampfi leti nga ni swiphambati leti kumekaka emisaveni hinkwayo. Laha Afrika Dzonga ni le California, eU.S.A., ku ni mixaka leyi kumekaka kona ntsena. Muxaka lowu wa tinhlampfi wu vuriwa awabi le Japani, le Australia wu vuriwa muttonfish, naswona le xihlaleni xa Guernsey wu vitaniwa ormer eka English Channel. Hambiswiritano, mixaka ya ti-paua (Haliotis iris) ta muvala wo hatima swinene ta le New Zealand ti kumeka ntsena ematini yo titimela ya le Pacific Dzonga.

Ku Hlamarisa Ka Swilo Leswi Hanyaka

Endzeni ka xiphambati xa paua, ku cinca-cinca ka tiphrotheyini ni ku akiwa ka khalisiyamu ni mivalavala leyi vangamaka swi fana swinene ni ndlela leyi tindzalama ti endlaka hakona. Kutani ti-paua ti thyiwe vito ra tindzalama ta le lwandle. Loko mahiselo ma ya ehansi elwandle swi endla leswaku tinhlampfi leti ti tumbela kumbe ti ya eku etleleni. Swiphambati swa tona swi teka nkarhi wo leha ku kula. Mukambisisi un’wana wa ti-paua u tshemba leswaku mivalavala ya tona yi vangiwa hi swiaki swa miri leswi nga ematini swin’we ni mivalavala yo hambana-hambana ya swimilana leswi dyiwaka hi tinhlampfi leti nga ni swiphambati.

Ti-paua a ti dyi xin’wana ni xin’wana naswona a ti rhandzi tinhlampfi tin’wana. A ti nge tshami ekusuhi ni swihadyana leswi nga ni swimitwana leswi vuriwaka urchin kumbe kina, hikuva swi dya swimilana swa le lwandle leswi tona ti swi dyaka. Nakambe tinhlampfi-xinyeleti i valala lava nga ni khombo eka tona. Loko ko va ni to hlayanyana ta tona ti nga heta rixaka ra ti-paua. Tinhlampfi-xinyeleti leti tlhariheke ti khoma ti-paua hi laha ti hefemulaka ha kona ivi ti ti tlimba. Kutani loko paua yi kala yi wela ehansi, nhlampfi-xinyeleti yi kota ku yi dya hi ku olova.

Paua Yi Tirhisiwa Hi Tindlela To Tala

Hambileswi muvala wa ntima wa le handle wa ti-paua wu nga tsakisiki, se ku hele malembe-xidzana yo tala vanhu lava vuriwaka Vamaori va le New Zealand va ri karhi va dya ti-paua. Vamaori va tlhele va tirhisa xiphambati xa yona ku phasa tinhlampfi ni ku khavisa ha xona, swin’we ni ku endla swin’wetsin’wetsi ni matihlo ya swilo leswi va swi vatlaka.

Namuntlha ti-paua ti dume ngopfu ku tlula eku sunguleni. Loko munhu a endzele le New Zealand a swi talanga leswaku a vuya a nga xavanga xin’wana xa swin’wetsin’wetsi leswi endliweke hi swiphambati swa ti-paua.

Namuntlha vanhu lava hlambelaka va nyupela—lava nga riki na swilo swo hefemula ha swona—va khomekile hi ntirho wo phasa ti-paua to tala swinene. Ntirho lowu, wu nghenisa mali yo tala ngopfu loko ku xaviseriwa matiko ya le handle. Leswaku ti-paua ti nga heli le New Zealand, mfumo wu pfumelela leswaku vanhu va phasa ti-paua ta nhlayo yo karhi lembe ni lembe. Nyama yo tala ya ti-paua yi hoxiwa endzeni ka swikotela leswaku yi ya xavisiwa le Asia naswona yin’wana ya gwitsirisiwa kutani yi rhumeriwa eSingapore ni le Hong Kong laha nyama ya ti-paua yi rhandziwaka ngopfu. Hakanyingi yi dyiwa yi nga swekiwanga naswona yi endliwe swilayi. Hambileswi ti-paua ti nga lo vuya le New Zealand vanhu vo tala va kwalaho a va si tshama va ti nantswa hikwalaho ka leswi to tala ti rhumeriwaka ematikweni ya le handle.

Leswaku ku enerisiwa xilaveko lexikulu xo kayivela ka ti-paua emisaveni hinkwayo, vaxavisi va tirhisa tindlela ta manguva lawa to fuwa swihadyana swa le matini. Endlelo leri ro andzisa swihadyana leswi, ri humelerile eka mixaka yin’wana ya swihadyana leswi nga ni swiphambati le Australia, Japani ni le United States. Tindlela leti letintshwa ti endla leswaku ti-paua ti phasiwa eka madamu lawa mahiselo ya kona ma lawuriwaka lama nga ekule ni ndhawu ya tona ya ntumbuluko ya le lwandle.

Ti-paua leti fuyiweke ti dya ngopfu ku fana ni leti nga fuyiwangiki. Ti nga dya swakudya leswi tikaka ku ringana ni ntiko wa hafu ya miri wa tona vhiki rin’wana ni rin’wana. Lexi hlamarisaka, ti-paua na tona ta tlanga. Loko ti ganamisiwile, ti kota ku pfuka hi ku hatlisa. Ti-paua leti fuyiweke swa olova ku ti wundla. Mutshila un’wana u vula leswaku “ti-paua i swivumbiwa leswi rhandziwaka ku fuyiwa hikuva ta lawuleka naswona a swi karhati ku ti wundla!”

Tiperela Ta Ti-paua

Hambileswi ti-paua ti nga ni swiphambati swa swin’wetsin’wetsi ti tlhela ti va swakudya swo nandziha, ti nga kota ku humesa tiperela leti vangamaka swinene. A swi talanga leswaku tiperela ta ntumbuluko ti kumeka eka ti-paua ta le lwandle. Kambe ti nga kumiwa hi ku tirhisa endlelo leri tshuburiweke ro sungula hi va-1890 hi Louis Boutan n’wasayense wa Mufurwa. Perela leyi humaka yi va yi ri ni mivalavala leyi fanaka ni ya xiphambati. Hi rihi endlelo ra kona?

Hakanyingi tiperela ta paua ti andzisiwa hi ku pfula xiphambati xa yona ku hoxiwa ndzhope, ximhandzana, rhambu kumbe nsimbi eka tindhawu tinharhu ta yona ematlhelo ka yona ni le ndzhaku ka yona. Hakatsongo-tsongo sweswo swi endla leswaku ku huma swiphambati swo tsindziyela leswi nga ni calcium carbonate ni tiphrotheyini leti endlaka leswaku yi va ni xiphambati xin’wana endzeni. Endzhaku ka tin’hweti ta 18 ku ri ni magidi ya swiphambati ku humesiwa perela leyitsongo. (Vona bokisi leri nga laha hansi.) Swi teka kwalomu ka malembe ya tsevu leswaku ku huma ndzalama leyikulu. Eka ti-paua ta kwalomu ka 50, i paua yin’we leyi nga ta humesa perela leyinene. Perela ya kona yi va yi ri ni xiphambati xo rhetela naswona xi ri ni muvala wo vangama.

Vakambisisi a va si swi kota ku humesa perela ya xirhendzevutana eka paua. Leswi swi va tano hikuva ku hambana ni ti-oyster, ti-paua ti na misiha ekhwirini ra tona leyi endlaka leswaku ti kota ku humesa vuhlalu lebyi kumiwaka emarhumbyini ya tona. Kumbexana siku rin’wana un’wana u ta kuma ndlela yin’wana ya ku humesa perela ya xirhendzevutana leyi swi tikaka ku yi kuma eka paua.

Swa sweswi a hi tiphineni hi swilo leswi humesiwaka hi tinhlampfi leti ta swiphambati, ku nga swin’wetsin’wetsi swo saseka, nyama ya tona leyi nandzihaka ni swiphambati swa tona swa mivala leyi kokaka mahlo. A hi nkhenseni Xikwembu leswi xi hi nyikeke nyiko leyi ya risima swonghasi!—Yakobo 1:17.

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 24, 25]

XIPHAMBATI XA PAUA LEXI TSINDZIYELEKE SWINENE

Xiphambati xa paua xi endliwe hi calcium carbonate. Calcium carbonate yi tlhela yi endla choko yo tsala ha yona. Hambiswiritano, xiphambati xolexo xi tsindziyele ngopfu ku tlula choko.

Lexi endlaka leswaku swiphambati leswi swi tsindziyela i mati ya lwandle. Mati lawa a ma endli leswaku xiphambati xi tsindziyela ntsena kambe ma tlhela ma endla leswaku xi va ni mivalavala yo hambana-hambana xi tlhela xi hatima. Swiphambati leswi swi hlanganisiwa hi glu ya tiphroteyini ni chukela leswi vuriwaka conchiolin. Glu leyi leyi namarhelaka swinene yi tlhela yi endla leswaku xiphambati xi hatima.

Van’wasayense va tsandzekile ku endla glu leyi fanaka na yona kumbe ku endla nchumu lowu tsindziyeleke ku fana ni xiphambati. Xiphambati lexi xi nga pfala tindhawu leti pandzekeke naswona xi ni tindlela ta ntlhanu to sivela leswaku xi nga tshoveki. Hakunene, ti-paua i swivumbiwa swo hlamarisa leswi endliweke hi Xikwembu.

[Xihlovo Xa Kona]

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 23]

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 25]

Silverdale Marine Hatchery, New Zealand