Maboboma Ya Murchison—Xiphemu Xo Hlawuleka Xa Nambu Wa Nayili Wa Le Uganda

“Leri a ku ri boboma lerikulu ra nambu wa Nayili.”—Muvalangi wa Munghezi, Nkulukumba Samuel White Baker.

MINKARHI hinkwayo loko vanhu va vona maboboma va tsaka. Loko va twa mpfumawulo wa mati lama himaka maribye ni hunguva yo xonga leyi vonakaka eka wona, sweswo swi endla leswaku vaendzi va navela ku heta tiawara to tala va dzumbe kwalaho.

Swi tano ni hi maboboma ya le Uganda lama vuriwaka Maboboma ya Murchison.a Nambu wa Nayili wu lehe tikhilomitara to tlula 6 400 naswona van’wana va vula leswaku maboboma ya wona ma hlamarisa. I ntiyiso leswaku maboboma ya kona a ma lehanga ku fana ni Maboboma ya Angel lama nga eAmerika Dzonga kumbe ku fana ni ya Victoria leyi nga eAfrika kumbe ya Niagara lama nga eAmerika N’walungu. Kambe vuxongi ni matimba ya Maboboma ya Murchison swi tshama swi ri emiehleketweni ya vanhu.

Matimu Ya Maboboma Ya Murchison

Laha ku nga ni Maboboma ya Murchison ku ni ndhawu yo hlawuleka leyi nga swikwere-khilomitara swa 3 841 leyi ku nga Ntanga wa Swiharhi. Ntanga wolowo lowu nga en’walungu vupela-dyambu bya Uganda wu ve kona hi 1952. Baker u endzele maboboma ya wona eku sunguleni ka va-1860. Ebukwini yakwe leyi nge, The Albert N’yanza u hlamusele leswi a swi voneke hi maboboma wolawo loko a ma vona ro sungula.

U tsale a ku: “Loko hi fika kwalaho, hi xitshuketa mati ya boboma ma hi tsakamisile. . . . A ma base ku fana ni gamboko naswona ku vandzamana ka wona ni rigiyagiya, mirhi ya ncindzu ni swimilana leswi a swi ri kwalaho a swi endla leswaku ri saseka ngopfu. Leri a ku ri boboma lerikulu enambyeni wa Nayili.” Eku sunguleni Baker u thye maboboma wolawo a ku i Maboboma ya Murchison leswaku a xixima presidente wa Vandla ra ku Hluvukisa Mbango ra Mfumo.

Tindlela To Ma Vona Kahle

Maboboma lawa ma vonaka kahle loko munhu a famba hi byatso. Riendzo ra kona ri sungula eParaa naswona ma pfuna vaendzi leswaku va wu vona kahle nambu wa Nayili, loko hi hala tlhelo va ri karhi va vona ni swiharhi leswi nga ekule na vona. Timpfuvu hi tona leti vonakaka hi ku hatlisa naswona swi tano ni hi tindlopfu letikulu ta le Afrika, tingwenya ni tinyarhi. Swiharhi leswi nga entangeni wa Nayili swi nga rivata muvalangi lerova a rivala nileswaku u tele ku ta vona maboboma. Kambe loko a tshinela ekusuhi na wona, u twa pongo ra wona loko ma hima maribye hi matimba, a swi hlamarisi leswi Baker ma n’wi tsakiseke swinene.

Hambileswi vaendzi vo tala va tiphinaka hi ku vona maboboma loko va ri ebyatsweni, ku ma vona u yime ehenhla ka xiganga na swona swa tsakisa. Van’wana va vula leswaku yoleyo i ndlela leyinene ngopfu yo ma vona. Loko munhu a yime kwalaho a nga vona nambu wa Nayili lowu anameke timitara ta 49, lowu nga kwalomu ka timitara ta tsevu naswona maboboma ya wona ma lehe timitara ta 40. Ma hlamuseriwa tanihi “man’wana ya maboboma lama nga ni matimba swinenene emisaveni hinkwayo.” Minkarhi yin’wana vavalangi va khomiwa hi rhumbyana loko ma ba maribye ku suka ehenhla.

Baker u hi hlamusela ndlela leyi a titweke ha yona loko a nga si vona maboboma wolawo. U vula leswaku u twe mpfumawulo lowukulu loko a ri karhi a rhendzeleka nimixo. A a ehleketa leswaku mpfumawulo wolowo wu huma ekule swinene, kambe u hlamarile loko a xiya leswaku a wu vangiwa hi maboboma.

Ku fana na Baker, lembe ni lembe ndhawu leyi yo saseka yi tsakisa magidi ya vanhu. Ku vona maboboma loko ma ri karhi ma ba maribye a swi rivaleki hi ku hatlisa. Maboboma ya Murchison hi wona lama endlaka leswaku nambu wa Nayili wu hlawuleka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ntanga Wa Swiharhi Lowu Nga Ni Maboboma Ya Murchison

Loko ku hlayiwa swiharhi hi 1969 entangeni lowu, ku kumiwe leswaku ku ni timpfuvu ta 14 000, tindlopfu ta 14 500 ni tinyarhi ta 26 500. Eka makume ya malembe lama landzeleke swiharhi sweswo swi hungutekile. Leswi sweswi swi hlayisiwaka, swi ya swi andza. Sweswi ntanga lowu wu tele hi swiharhi swo tanihi tichimpanzi ni timfenhe naswona wu endla leswaku tinhutlwa ni timhala [Jackson’s hartebeests] ti kuma madyelo ya rihlaza. Entiyisweni, ntanga lowu wu ni mixaka ya swiharhi yo tlula 70 ni swinyenyana swo hambana-hambana swo tlula 450.

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 16]

All photos pages 16 and 17: Courtesy of the Uganda Wildlife Authority