“Khwati Leri Tshuburiweke” Le Bolivia

HI 1906, presidente wa Vandla ra ku Hluvukisa Mbango ra Mfumo wa Britain u bule na Kolonele Percy Harrison Fawcett malunghana ni nhluvuko wa ikhonomi lowu nga endliwaka eAmerika Dzonga. U kombe Fawcett mepe kutani a ku: “Vona ndhawu leyi! A ku tsariwanga nchumu eka yona hikuva a yi dumanga.” Kutani u nyike kolonele ntirho wo ya kambela ndhawu yoleyo. Fawcett u wu amukerile ntirho wolowo.

Eka swiviko leswi Fawcett a swi tsaleke, u hlamusele tindhawu leti tlhumeke leti nga swiganga leti sweswi ti vitaniwaka Rivala ra Huanchaca ra le Bolivia. U thye ndhawu yoleyo vito leri nge “khwati leri tshuburiweke.”a Vanhu van’wana va vula leswaku swiviko ni swinepe swa Fawcett swi susumetele Nkulukumba Arthur Conan Doyle, mutsari la dumeke wa Munghezi, ku tsala xibukwana lexi nge The Lost World, lexi vulavulaka hi ntsheketo wa vanhu lava fanaka ni timfenhe swin’we ni swiharhi swo chavisa leswi vuriwaka ti-dinosaur leswi vanhu va vulaka leswaku a swi ri kona ni le minkarhini ya hina. Namuntlha, ndhawu leyi leyi nga xiphemu xa Amazonia leyi nga si tshamaka yi thyakisiwa hi vanhu, yi katsa Ntanga wa Swiharhi wo saseka wa le Bolivia lowu vuriwaka Noel Kempff Mercado, lowu hi lembe ra 2000 wu endliweke Ndhawu ya Risima eMisaveni.b

Ntanga lowu lowu nga en’walungu-vuxa wa Bolivia etlhelo ka ndzilakano wa le Brazil, i khwati leri swi nga ha endlekaka leswaku a ri si tshama ri thyakisiwa hi vanhu leri hlanganisaka ndhawu leyi tlulaka 15 000 wa swikwere swa tikhilomitara. Wu ni tindhawu to hambana-hambana ta ntlhanu: tindhawu leti tlakukeke ta makhwati lama tshamaka ma ri ya rihlaza, makhwati lama mirhi ya wona yi dzudzekaka matluka hi xixikana, tindhawu leti tlakukeke leti omeke, tindhawu leti nga nhlangasi ni tindhawu ta makhwati leti nga nhlangasi. Rivala ra Huanchaca i ribye leri pfanganeke ni misava leri kuleke ku ringana swikwere swa tikhilomitara swa 5 180 naswona ri tlakuke timitara ta 550 erivaleni rero nakambe ri lehe tikhilomitara ta 150 ku vemba hi ndzilakano wa ntanga hi tlhelo ra le vuxeni. Milambu yo tala leyi nga erivaleni leri leri nga ntshava ni le rivaleni leri rhendzeleke ndhawu yoleyo hinkwayo yi cheleta maboboma ya kwalomu ka 20, ku katsa ni Maboboma ya Salto Susana, Arco Iris, Federico Ahlfeld, Gemelas ni ya El Encanto.

Hi Sungula Riendzo Ra Hina

Hambileswi ntanga lowu wu sirheleriweke hi ndlela yo karhi hi leswi wu nga exivindzini xa khwati, wu koka mahlo ya vavalangi lava rhandzaka ku vona ni ku sirhelela swiharhi swa nhova ni mbango, lava vunyingi bya vona va taka kwalaho hi swihaha-mpfhuka va huma hi le dorobeni ra Santa Cruz, leri nga exikarhi ka tiko ra Bolivia. Hina hi hlawule ku famba hi movha eka riendzo rero leri nga tikhilomitara ta 700 leswaku hi kota ku vona ndhawu ya le Bolivia. Loko hi ri endhawini yin’wana, hi vone papa ra swilo leswi a swi languteka onge i matluka ya mivalavala swi ri emahlweni ka gondzo swi ri karhi swi haha-haha. Hambiswiritano, loko hi tshinela hi kume leswaku a ku nga ri matluka kambe a ku ri maphaphatani, naswona sweswo a swi voniwanga hi hina ntsena. A ku ri ni minkolombyana yo tala leyi khomiweke hi ndlala leyi a yi ri karhi yi dya maphaphatani wolowo.

Loko hi fika entangeni wolowo wa swiharhi, hi hlangane na Guido, loyi a a ta hi valangisa, la tshamaka eximutanini xa La Florida, lexi nga eribuweni ra Nambu wa Paragua. Guido u fambe na hina hi movha wa hina hi tsemakanya nambu hi xikepe lexi rhwalaka timovha, naswona ku suka kwalaho hi chayele mpfhukanyana hi kongoma ekampeni ya Los Fierros. Loko hi ri endleni hi vone mhungubye ni xinyenyana xo saseka lexi vuriwaka ribyatsane xi ri karhi xi tsemakanya gondzo hi ku hatlisa emahlweni ka hina.

Loko hi pfuka nimixo hi twe pongo ra miloti ya swinyenyana swa mune swo saseka swa muvala wo basa ni wa xitshopana leswi vuriwaka tihokwe, swi tshame enhlohlorhini ya murhi lowu nga ekusuhi ni xiyindlwana xa hina xa mapulanga. Miloti ya swona a yi twala onge swi ri, “Ha mi amukela ekaya ra hina!” Nchumu wolowo lowu hi humeleleke hi siku ra hina ro sungula entangeni lowu wu hi kombe leswaku hi ta ri tsakela swinene riendzo ra hina.

Ntanga Lowu Nga Ni Swiharhi Swo Tala

Ntanga wa Swiharhi wa Noel Kempff Mercado wu ni mixaka ya swinyenyana swo tlula 600, mixaka ya swiharhi swa 139 (ku nga nhlayo leyi tlakukeke ku tlula ya mixaka ya swiharhi hinkwaswo swa le Amerika N’walungu), mixaka ya 74 ya swikokovi ni mixaka ya maphaphatani ya kwalomu ka 3 000—hi nga hlayi switsotswana swin’wana swa ntsandza-vahlayi. Swinyenyana leswi nga kona entangeni lowu swi katsa mixaka yo tlula 20 ya tihokwe, magama lama nga ni nsele, tihunyi ni swijajani. Nick Acheson, la kombaka vanhu swinyenyana tlhelo muhlayisi wa ntumbuluko, u hi byele leswaku “mixaka ya swinyenyana leswi nga tolovelekangiki swo fana ni ti-rufous-sided pygmy-tyrant ni ti-black-and-tawny seedeater hi swona leswi endlaka leswaku vanhu lava rhandzaka ku vona swinyenyana lava humaka ematikweni hinkwawo ya misava va endzela ntanga lowu.”

Swin’wana swa swiharhi swo tala leswi nga kona entangeni lowu i makhwarha lamakulu, mahlolwa lama nga ni voya byo tala enkolweni, tindloti, tinguluve ta nhova, ti-tapir ni timhofu leti tshamaka etindhawini leti nga ni byanyi byo tala. Milambu yo tala leyi rhendzeleke ntanga ni ku wu cheleta, na yona yi tele swilo leswi hanyaka, ku katsa ni mixaka ya 62 ya swiharhi leswi kotaka ku hanya ematini ni le misaveni, mixaka ya 254 ya tinhlampfi swin’we ni tingwenya, tixale, ti-capybaras ni tidolfini to saseka ta muvala wa pinki. Hakunene ntanga lowu i ndhawu leyinene ngopfu eka vanhu lava rhandzaka ntumbuluko!

Leswi ndhawu ya Amazonia yi nga ni swiharhi swa ntlawa wa tinghala, vaendzi vo tala va karhateka ngopfu hi vuhlayiseki bya vona—na hina a hi karhateka. Mufambisi wa kampa ya le Los Fierros u hi byele leswi nga endleka eka vusiku byakwe byo sungula ekampeni yoleyo. U te: “Ndzi pfuke exikarhi ka vusiku ndzi ehleketa leswaku ndzi langutiwile. Ndzi hlometele ehandle hi fasitere leri a ri lo pfariwa hi nete ya tinsuna ntsena ra xiyindlwana xa mina xa mapulanga, hiloko ndzi vona ndloti leyi a yi ndzi langutile! Leswi a ndzi khomiwe hi rhumbyana, ndzi tigogele exihambukelweni kukondza ku va vurhonga.” Mhaka leyi yi hi chuhisile!

Mufambisi yoloye u ye emahlweni a ku: “Endzhakunyana ka sweswo ndzi xiye leswaku ndloti yoleyo ya xisati yi tala ku ta nivusiku naswona yi tekiwa yi nga ri na khombo. Kahle-kahle loko ku hisa tindloti ti tala ku nghena ekampeni kutani ti tshama eswitupini leswi holeke swa swiyindlwana swa mapulanga. Hakunene sweswo swi nga va chavisa vanhu lava ha ku fikaka entangeni lowu! Khale a hi tshama hi khome swibamu, ngopfu-ngopfu loko hi valangisa vanhu nivusiku, kambe sweswi a ha ha swi khomi. Swiharhi a swi cincanga; kambe hi hina hi cinceke ndlela leyi a hi swi languta ha yona.” Nilokoswiritano, u hi lemukise leswaku hi xixima swiharhi hinkwaswo.

Ku Famba eKhwatini Hi Ya Vona Maboboma Ya El Encanto

Vanhu vo tala lava endzelaka ntanga lowu va lava ku vona maboboma yo wona yo tala. Hi suke nimixo na Guido loyi a a hi valangisa, hi kongoma laha ku nga ni Maboboma ya El Encanto, lawa mati ya kona ma khulukaka timitara ta 80 ma ya ehansi ma suka eRivaleni ra Huanchaca. Loko hi ri karhi hi famba mpfhuka lowu endlaka tikhilomitara ta tsevu ekhwatini leri ku tshamaka ku ri karhi ku na mpfula, hi xewetiwe hi tinkawu leti vuriwaka ti-spider monkey ni leti vuriwaka ti-howler monkey ti ri emarhavini. Mavito lawa ti thyiweke wona ma ti fanela hikuva ti-spider monkey ti ni mavoko ni milenge yo leha swinene kasi ti-howler monkey ti kota ku huwelela hi rito leri tlakukeke leri u nga ri twaka u ri ekule hi mpfhuka wa tikhilomitara tinharhu. Le mahlweni, ku hundze nyenyana leyi fanaka ni galankuni leyi vuriwaka piping-guan leyi nga ni nkolo wo tshwuka, yi ri karhi yi lava swakudya. Guido u hi kombe mintila ya swiharhi eribuweni ra xinambyana lexi nga ekusuhi ni kwalaho. Leswi mahlo yakwe ma leteriweke kahle, u kote ku hambanisa mikondzo ya mixaka yimbirhi ya timhofu, ya tapir, ya ndloti ni ya xiharhi lexi fanaka ni nghala lexi vuriwaka puma. A hi twa onge swiharhi swa mixaka yo tala a swi hi langutile swi ri etindhawini to tala leti swi tumbeleke eka tona nileswaku vusiku ni nhlikanhi ku twakala mpfumawulo wa swona endhawini leyi.

Swiharhi leswi nga ni vuxiya-xiya swi kota ku tumbela hi matluka hikuva ntanga lowu wu ni mirhi ya mixaka-xaka. Entiyisweni, ku ringanyetiwa leswaku ku ni mirhi ya mixaka ya 4 000 entangeni lowu, ku katsa ni mixaka ya 100 ya swimilana leswi nga ni swiluva, mirhi yo tala yo hambana-hambana, ti-fern, ti-bromeliads ni mirhi ya vhinya. Hi tsakele ku vona mivala yo hambana-hambana ni ku nun’hwetela nun’hwelo wa mihandzu yo nandziha leyi nga ekusuhi ni ndlela. Yin’wana ya mihandzu yoleyo hi leyi vuriwaka mangaba ni leyi vuriwaka passion.

Eku heteleleni, loko hi ri karhi hi tsemakanya xinambyana hi sungule ku twa mpfumawulo wa maboboma lowu a wu twalela ekule, kambe a wu ya wu twala ngopfu loko hi ya hi tshinela. Hiloko hi nghena endhawini leyi nga riki na mirhi, loko hi te hahlu mahlo, a ku ri ni Maboboma ya El Encanto yo leha ma tlhela ma saseka, naswona hunguva a yi funengete laha ma ehlelaka kona. Swimilana leswi vuriwaka ti-fern ni ti-bromeliads a swi khavise khumbi ra maribye leri rhendzeleke xidziva xa mati wolawo yo basa paa! Guido u te: “Hi masiku lawa dyambu ri vavulaka swinene, tinkawu ti ta ematini lawa leswaku ti ta ti timula.” Na hina hi ti timurile, hi ri karhi hi tsakela ku rhula ka ndhawu leyi yo saseka ni mpfumawulo lowu tsakisaka wa maboboma.

Ku Hlayisiwa Ka Ndzhaka Ya Noel Kempff Mercado

Noel Kempff Mercado, muhlayisi wa ntumbuluko, u fe hi 1986. Kambe ntirho lowu a nga wu sungula wa ku hlayisa xiphemu lexi xa Bolivia wu ye emahlweni. Hi 1996 mfumo wa Bolivia ni wa United States yi twanane hi mhaka yo sirhelela tihekitara ta 880 000 ta makhwati lama ku tshamaka ku ri karhi ku na mpfula ni ku sungula fambiselo ro tirhisa mirhi hi ndlela leyinene leswaku ku hungutiwa ku humesiwa ka tigasi to fana ni khaboni-dayokisayidi exibakabakeni ematikweni man’wana, leswi endlaka leswaku ku hisa swinene emisaveni. Haxawa wa kona, mfumo wa Bolivia ni tikhampani tinharhu letikulu ta gezi ti sungule tsima leri vuriwaka Noel Kempff Climate Action Project, leri swin’wana swa swilo leswi ri swi endleke ku nga ku herisa timfanelo leti vanhu a va nyikiwe tona hi hulumendhe to tsemelela mirhi ekhwatini leri endlaka tihekitara ta 880 000. Khwati rero ri ve xiphemu xa ntanga wolowo, leswi endleke leswaku ndhawu ya wona yi andzisiwa kambirhi.

Ku endzela ndhawu leyi yo saseka swinene swi endle leswaku hi n’wi tlangela swinene Muvumbi hikwalaho ka vuxongi ni mixaka-xaka ya swiharhi ni mirhi leyi a yi tumbuluxeke laha Misaveni. Pisalema 104:24 yi ri: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena.” Hakunene, loko hi ri karhi hi famba-famba “ekhwatini leri tshuburiweke” leri nga thyakisiwangiki hi vanhu, a hi endla swilo hinkwaswo hi vukheta swinene leswaku hi nga onhi nchumu handle ko teka swifaniso swa ndhawini leyi leswaku hi ta yi tsundzuka hi swona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16]

Swiluva swa xivunguvungu ni swo tshwuka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 16, 17]

Maboboma ya Ahlfeld lama nga endzeni ka ntanga wa swiharhi

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Tihokwe

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Maboboma ya El Encanto

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 15]

Aerial: ® 2004 Hermes Justiniano/​BoliviaNature.com

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 17]

Orchid, Ahlfeld Falls, and macaws: ® 2004 Hermes Justiniano/​BoliviaNature.com