Lexi Endleke Leswaku Xiarabu Xi Tirhisiwa Hi Vanhu Vo Dyondzeka — Watchtower LAYIBURARI YA LE KA WEB SITE

Lexi Endleke Leswaku Xiarabu Xi Tirhisiwa Hi Vanhu Vo Dyondzeka

KU HELE malembe-xidzana Xiarabu xi tirhisiwa hi vanhu vo dyondzeka. Ku sukela hi lembe-xidzana ra vunhungu C.E., swidyondzi leswi vulavulaka Xiarabu leswi humaka emadorobeni yo hambana-hambana ya le Vuxa-xikarhi, swi hundzuluxele swi tlhela swi lulamisa matsalwa ya sayense ni ya filosofi lama tsariweke eminkarhini ya Ptolemy na Aristotle. Swidyondzi leswi vulavulaka Xiarabu swi hlayise swi tlhela swi antswisa ntirho wa tintlharhi ta khale.

Ku Hlangana Ka Mindhavuko Ya Vanhu Vo Dyondzeka

Hi lembe-xidzana ra vunkombo ni ra vunhungu ra Nguva ya hina leyi Tolovelekeke ku pfuke mimfumo yimbirhi ya le Vuxa-xikarhi, ku nga mfumo wa Umayyad ni wa Abbasid. Leswi vanhu va le matikweni wolawo lava kumekaka eArabiya, Asia Minor, Egipta, Palestina, Peresiya ni le Iraq a va vulavula Xigriki ni Xiindiya, vafumi lava lavantshwa a va ri ni swilo swo tala swo dyondza ha swona. Maabbasid ma ake ntsindza lowuntshwa wa Baghdad naswona hi kona laha swidyondzi a swi hlangana kona. Kwalaho, Maarabu a ma hlangana ni Maarmenia, Maberber, Machayina, Macopt, Magriki, Maindiya, Masogdian, Maturk, Vaperesiya ni Vayuda, lava hinkwavo ka vona a va huma evuxeni bya Nambu wa Oxus, lowu sweswi wu vitaniwaka Amu Dar’ya le vupela-dyambu bya Asiya. Hinkwavo va dyondzile va tlhela va kanetana hi sayense ni ku hlanganisa vutlhari bya vona.

Vafumi va Mabbasid va le Baghdad va khutaze tintlhari leti a ti huma etindhawini to hambana-hambana leswaku ti hoxa xandla eku hluvukisiweni ka mfumo. Ku endliwe matshalatshala leswaku ku hlanganisiwa ku tlhela ku hundzuluxeriwa tibuku ta makume ya magidi ti yisiwa eka Xiarabu leti a ti vulavula hi tinhloko-mhaka to hlaya leti a ti katsa dyondzo ya alchemy, arithmetic, geometry, vutshunguri, vuyimbeleri, filosofi ni sayense.

Caliph al-Manṣūr la fumeke ku suka hi 754 ku ya eka 775 C.E., u rhume vayimeri ehubyeni ya le Byzantine leswaku va ya kuma buku ya tinhlayo ta Xigriki. Caliph al-Ma’mūn (813-833 C.E.) na yena u endle hilaha ku fanaka leswaku ku simekiwa vuhundzuluxeri bya Xigreco-Arabic lebyi heteke malembe-xidzana yo tlula mambirhi. Kambe eku heleni ka lembe-xidzana ra vukhume, tibuku to tala leti vulavulaka hi filosofi ya Magriki ni ta sayense leti a ti ri kona se a ti hundzuluxeriwile hi Xiarabu. Kambe swidyondzi swa Maarabu swi endle swo tala ku tlula ku hundzuluxela, swi tlhele swi hoxa xandla ni hi tindlela tin’wana.

Ndlela Leyi Maarabu Ma Hoxeke Xandla Ha Yona

Vahundzuluxeri vo tala va Xiarabu va hundzuluxele mhaka leyi nga ntiyiso naswona va hatlisile. Kambe van’wamatimu van’wana a va vula leswaku vahundzuluxeri volavo a va ri toloverile rungula leri a va ri hundzuluxela. Ku engetela kwalaho, swidyondzi swo tala swi tirhise tibuku leti hundzuluxeriweke leswaku swi endla ndzavisiso eka tona.

Hi xikombiso, Ḥunayn ibn Isḥāq (808-873 C.E.), dokodela tlhelo muhundzuluxeri wa Muasiriya la nga Mukreste u hoxe xandla eku endleni ka leswaku mhaka leyi yi twisiseka. Maarabu ni vanhu va le Yuropa a va tirhisa matsalwa yakwe lawa a ma katsa ni swifaniso swa tihlo loko va endla vutshunguri bya mahlo. Ibn Sīnā mutivi wa filosofi ni swa vutshunguri loyi a tiviwaka hi vito ra Avicenna eVuxeni (980-1037 C.E.), u tsale tibuku to tala leti a ti ri ni tinhloko-mhaka to hlayanyana, ku katsa ni leti vulavulaka hi mahanyelo, vutshunguri ni filosofi. Buku leyi a yi tsaleke ya Canon of Medicine yi xaxamete rungula leri komba vutshila bya swa vutshunguri lebyi a byi ri kona hi nkarhi wolowo ku katsa ni ku tlangeriwa ka mindhavuko ya tintlhari ta Magriki ku nga Galen na Aristotle. Buku leyi hi yona leyi a yi tirhisiwa eka swa vutshunguri emalembeni ya kwalomu ka 400.

Valavisisi va Maarabu va sungule endlelo rin’wana lerintshwa etimhakeni ta sayense leri pfuneke swinene leswaku sayense yi hluvuka. Leswi swi endle leswaku va tlhela va hlanganisa mpimo wa misava ni ku antswisa vuxokoxoko bya ntivo-misava bya Ptolemy. N’wamatimu Paul Lunde u ri: “Va tlhele va kambisisa ni rungula ra Aristotle.”

Ku dyondzeka ka vona swi vonake eka swilo swo tala leswi endliweke, swo tanihi ku akiwa ka mathangi, mabuloho yo leha ni michini yo pompa mati naswona swin’wana swa swona swa ha ri kona ninamuntlha. Tibuku letintshwa ta vurimi ni ntivo-swimilana ti endle leswaku van’wamapurasi va tiva swimilana leswi faneleke ku byariwa endhawini yo karhi, leswaku va kuma ntshovelo lowunene.

Hi 805 C.E, Caliph Hārūn ar-Rashīd u simeke xibedlhele xo sungula endhawini leyi a a fuma eka yona. Swi nga si ya kwihi, doroba rin’wana ni rin’wana lerikulu ra laha a a fuma kona a ri ri ni xibedlhele.

Tindhawu Letintshwa To Dyondzela Eka Tona

Matiko yo tala ya Maarabu a ma ri ni tilayiburari ni tindhawu to hlawuleka to dyondzela eka tona. Le Baghdad, Caliph al-Ma’mūn u sungule vuhundzuluxeri ni ndhawu yo endla ndzavisiso leyi vuriwaka Bait al-Hikma, leswi vulaka “Yindlu ya Vutlhari.” Vanhu van’wana lava a va tirha kwalaho a ku ri swidyondzi leswi holeriwaka. Ku vuriwa leswaku layiburari leyikulu ya le Cairo a yi ri ni tivholumo ta tibuku to tlula miliyoni. Ku tlula kwalaho, doroba ra Córdoba, leri nga ntsindza wa Umayyad le Spain, a ri ri ni tilayiburari ta 70, leti a ti tirhisiwa hi swidyondzi ni swichudeni swa Maarabu. Ku hundze malembe-xidzana mambirhi doroba ra Córdoba ku ri rona leri vanhu vo dyondzeka a va ri tirhisa.

Le Peresiya, dyondzo ya tinhlayo ya Magriki yi hlanganisiwe ni ya le Indiya, laha vativi va tinhlayo se a va sungule ku hlayela hi ku tirhisa tiziro ni ku landzelelanisa mimfungho. Hi ku tirhisa endlelo rero, tinhlayo leti nga toxe a ti hambana hi ku ya hilaha ti vekiweke kona ni hi ku ya hilaha mfungho wa ziro wu nga kona. Hi xikombiso, nhlayo yo sungula yi nga ha vula n’we, khume, dzana ni swin’wana. Lunde u vule leswaku endlelo leri “a ri ngo olovisa tinhlayo ta mixaka hinkwayo ntsena, kambe ri tlhele ri antswisa algebra.” Swidyondzi swa Maarabu swi endle nhluvuko lowukulu eka geometry, trigonometry ni le ka dyondzo yo tluta.

Loko matiko ya Maarabu ma endla nhluvuko etimhakeni ta sayense ni tinhlayo, matiko laman’wana a ma nga tikarhati etimhakeni toleto. A ku endliwa leswi fanaka eYuropa emalembeni ya le xikarhi, ngopfu-ngopfu etindlwini ta tinghwendza, leswaku ku hlayisiwa leswi swidyondzi swa khale swi swi endleke. Kambe vuyelo bya kona a byi nga ringani ni lebyi a byi ri ematikweni ya Maarabu. Loko ku sungula lembe-xidzana ra vukhume, swilo swi sungule ku cinca loko tibazari ta vuhundzuluxeri bya Xiarabu se ti kumeka ni le Vupela-dyambu. Hi ku famba ka nkarhi, leswi swi ye swi andza naswona swi endle leswaku matiko ya le Yuropa ma sungula endlelo ritshwa etimhakeni ta sayense.

Loko hi languta leswi nga endleka ematin’wini, hi nga swi vona leswaku a ku na tiko kumbe vanhu lava faneleke va dzunisiwa hikwalaho ka nhluvuko lowu nga kona etimhakeni ta sayense ni le ka tidyondzo tin’wana. Namuntlha vanhu lava dyondzekeke va fanele va va xixima swinene vanhu va khale lava simekeke tindhawu to endla ndzavisiso eka tona, va kambisisa leswi swidyondzi swin’wana a swi vula leswaku i ntiyiso ni ku khutaza vanhu leswaku va tirhisa miehleketo ya vona.

[Mepe lowu nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

◼Nkucetelo wa Umayyad

◻Nkucetelo wa Abbasid

SPAIN

Córdoba

BYZANTIUM

Rome

Constantinople

Nambu wa Oxus

PERSIA

Baghdad

Jerusalem

Cairo

ARABIA

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Xifaniso xa tihlo xa Ḥunayn ibn Isḥāq

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Tluka ra buku leyi vuriwaka “Canon of Medicine” leyi tsariweke hi Avicenna

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Swidyondzi swa Maarabu swi ri elayiburari ya le Basra hi 1237 C.E.

[Xihlovo Xa Kona]

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 27]