Doroba Ro Saseka Leri Endliweke Hi Mabokisi
U NGA ha tivutisa leswaku ‘i doroba ra muxaka muni leri akiweke hi mabokisi?’ Leri a hi doroba ra xiviri, ri lo endliwa. Vito ra doroba leri i Prague, leri ku nga ntsindza wa Czech Republic, naswona mpfampfarhuto wa rona wu hlayisiwe eMuziyamu ya Masipala wa le Prague. Ri akiwe hi Antonín Langweil, loyi a heteke malembe ya 11 a ri eku ri akeni. U sungule ku ri aka hi 1826 a ya hi ri heta hi 1837, ku nga lembe leri a feke ha rona. I yini lexi n’wi susumeteleke ku endla ntirho lowu a wu nga olovi?
Langweil u velekiwe hi 1791 edorobeni ra Postoloprty, leri sweswi ri vuriwaka Czech Republic. Endzhaku ko dyondzela dyondzo leyi vuriwaka lithography eYunivhesiti ya Vumpfampfarhuti edorobeni ra Vienna le Austria, u pfule ndhawu yo sungula le Prague leyi a ku kandziyiseriwa eka yona. Hambileswi a a wu tiva kahle ntirho wakwe, bindzu rakwe a ri tlhaveriwanga hi dyambu. Hi 1826, loko a ye eka nkombiso wa le Prague, u vone xifaniso xa doroba ra Paris ra le France, leri endliweke hi mabokisi. Leswi Langweil a swi voneke swi endle leswaku a aka doroba ra Prague hi ku tirhisa mabokisi ni swipulangana.
Langweil u hete malembe yo tala a ri karhi a hlengeleta vuxokoxoko bya doroba ra Prague hi vurhon’wana. U rhendzeleke ni switarata swa rona hinkwaro, a mpfampfarhuta ni ku xiya ndlela leyi miako yi nga xiswona, laha ku nga ni tiphaka leti nga ni mabence, laha ku nga ni tiguxete ni mirhi. U tlhele a katsa ni minkorotwana leyi a yi ri ehansi, mafasitere lama fayekeke, xitepisi lexi nga ekhumbini ni mapulanga lama pakelaneke! Endzhaku ka sweswo u sungule ku ri aka, a tirhisa mpimo wa 1:480. Leswaku a kuma mali leyi engetelekeke, a a endlela vanhu lava fumeke swifaniso swa tiyindlu ta vona.
Hi 1837, Langweil u khomiwe hi vuvabyi bya rifuva kutani a fa hi June hi lembe rero naswona u fe a siya nsati ni vana va ntlhanu va vanhwanyana. Endzhaku ka malembe manharhu, doroba leri a ri akeke ri yisiwe ePatriotic Muziyamu, leyi sweswi yi vuriwaka Muziyamu ya Tiko. Ri fikise ku yini? Hi 1840, nsati wa Langweil u xavisele Mufumi Ferdinand wo Sungula xifaniso xexo, hiloko a ya nyikela ha xona laha sweswi ku nga muziyamu ya tiko ya Czech Republic. Xi yisiwe emuziyamu hi mabokisi ya kaye yo rhwala swilo [crates]. Hi ku famba ka nkarhi, muvulavuleri wa Muziyamu leyi nga eDorobeni ra Prague u te: “Hi lembe-xidzana ra vu-19, mpfampfarhuto wa Langweil a wu pfa wu kombisiwa. Hi 1891, a ku ri wun’wana wa mimpfampfarhuto leyi yisiweke eka Nkombiso wa Xifundzha wa Yubili. Leswaku wu ta yisiwa eka xiendlakalo xexo, ku tirhisiwe timali leswaku wu lunghisiwa . . . Ku sukela hi 1905, mpfampfarhuto lowu wu vekiwe eMuziyamu ya Tiko ya le Lapidarium.”
Vumpfampfarhuti Lebyi Kokeke Rinoko Ra Van’wamatimu
Xifaniso xa Langweil lexi endliweke hi mabokisi xi dumile swinene. Hambileswi xi nga leha timitara ta 5,76 xi tlhela xi anama timitara ta 3,24 xi vekiwe eka nghilazi leri vonakaka xi tlhela xi vekeriwa mavoni lamatsongo. Doroba ra kona ri languteka ri ri ra xiviri lerova u kala u rivala ni leswaku u langute xifaniso! Swi le rivaleni leswaku Langweil u yi mpfampfarhute kahle miako leyitsongo ya doroba rero leyi tlulaka magidi mambirhi.
Hi xikombiso, Langweil u vekele nomboro ya xitandi eka muako wun’wana ni wun’wana. U tlhele a kombisa ni mavoni ya le switarateni, magadasi ni switarata leswi endliweke hi maribye. A a mpfampfarhuta ni miako ya tikereke yi ri ni mafasitere yo ka ma nga vonaki kahle—ku katsa ni lama nga riki kona kumbe lama fayekeke. U tlhele a katsa ni Nambu wa Vltava lowu hundzaka hi le dorobeni ra Prague.
Namuntlha leswi Langweil a nga swi endla a hi vumpfampfarhuti lebyi tsakisaka ntsena bya le muziyamu, kambe i vumpfampfarhuti lebyi kokeke rinoko ra van’wamatimu lava a va lava ku vona ndlela leyi doroba ra Prague ri nga cinca ha yona. Swiphemu swin’wana swa doroba leri a swi languteka swi cincile hikwalaho ka miako leyi engeteriweke kumbe leyi pfuxetiweke, ngopfu-ngopfu muako wa Vayuda ni xiphemu xa Prague lexi vuriwaka Doroba ra Khale. Hikwalaho ka thekinoloji ya manguva-lawa, vumpfampfarhuti bya Langweil lebyi kombaka doroba ra Prague ra 1837 byi hoxiwe eka khompyuta naswona leswi swi pfuna vaendzi leswaku va kota ku ri vona.
Hi April 1837, Langweil loyi a a vabya u kombele leswaku vumpfampfarhuti byakwe byi vekiwa emuziyamu leyi hi nkarhi wolowo a yi vuriwa Patriotic Muziyamu, kambe vini va yona va arile. Leswi swi fanele swi n’wi hete matimba! Ehleketa ndlela leyi a a ta titwa ha yona loko o endzela muziyamu yoleyo namuntlha kumbe a vona doroba ra khale ra Prague eka khompyuta. A swi kanakanisi leswaku a a ta swi vona leswaku matshalatshala yakwe a ma nga ri ya hava.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
Antonín Langweil
[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]
Vumpfampfarhuti bya Langweil bya doroba ra Prague
[Xifaniso lexi nga eka matluka 10, 11]
Vumpfampfarhuti bya Langweil byi vonaka ekusuhi
[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 10]
Page 10, Langweil: S laskavým svolením Národního muzea v Praze; pages 10 and 11, model photos: S laskavým svolením Muzea hlavního mesta Prahy