Xana U Fanele Ku Cakunya Betel-nut?

EDZONGENI wa le Asia u nga hlangana ni munhu loyi a n’wayitelaka exitarateni ivi ku vonaka meno lama nga ni swilo swa ntima ni marha yo tshwuka. Loko munhu yoloye a tshwutela exitarateni, ku sala muvala wo tshwuka. Munhu wo tano u cakunya betel-nut.

Ku suka eAfrika Vuxa, Pakistan, India, eDzonga-vuxa wa Asia ku ya fika ePapua New Guinea ni le Micronesia, nhlayo ya vanhu lava cakunyaka betel-nut yi endla madzana ya timiliyoni, ku nga kwalomu ka 10 wa tiphesente ta vanhu lava nga kona emisaveni hinkwayo. Minkarhi yin’wana vanhu lava xavisaka betel-nut va yi xavisa ni vana va vona, va veka matafula laha vanhu vo tala va xaviselaka kona kumbe va yi xavisa eswitarateni. Vaxavisi van’wana va veka timboni leti tsayitelaka ni vanhwanyana lava ambaleke swiambalo leswi navetisaka rimbewu leswaku va koka rinoko ra vaxavi.

Emisaveni hinkwayo vanhu lava xavisaka betel-nut, va kuma timiliyoni ta tirhandi. Betel-nut i yini? Ha yini vanhu vo tala va yi cakunya? Xana mukhuva lowu wu ri khumba njhani rihanyo ra vona? Hi rihi langutelo ra Bibele hi mukhuva lowu? Naswona lava yi cakunyaka va nga swi kotisa ku yini ku tshika mukhuva lowu?

Betel-nut I Yini?

Nchumu lowu vuriwaka betel-nut i mbhandzu wa murhi lowu vitaniwaka areca palm, (betel palm) ku nga murhi lowu kumekaka etindhawini leti hisaka ta le Pacific ni le Dzonga-vuxa bya Asia. Vito leri nge betel ri huma eka ximilana lexi vuriwaka betel-pepper. Vanhu lava cakunyaka betel-nut va yi phutsela hi tluka ra murhi wa areca ivi va yi pfanganisa ni mati ya mbhandzu lowu fanaka ni swiri. Mbhandzu wolowo lowu fanaka ni swiri wu endla leswaku ku huma khemikhali leyi nga ni khombo. Vanhu van’wana lava cakunyaka betel-nut va yi lunga hi fole kumbe swilo swin’wana swo tsokombela leswaku yi va ni nantswo.

Ku endla tano swi humesa marha yo tala swi tlhela swi endla leswaku ma va ni muvala wo tshwuka ku kota ngati. Hikwalaho ka sweswo, vanhu lava cakunyaka betel-nut va tshamela ku phela marha kun’wana ni kun’wana laha va nga kona, hambi va le movheni kumbe laha ku fambaka vanhu!

Ndlela Leyi Va Ti Vangeleke Maxangu Ha Yona!

Xiviko lexi humaka eka Oral Health xi vika leswaku “betel-nut yi tirhiseriwa ngopfu ku tihungasa, swilo swa mindhavuko ni swa vukhongeri. Hakanyingi vanhu lava yi cakunyaka va yi teka yi nga ri na khombo naswona va vula leswaku yi va endla va titwa va hanye kahle, va tsakile [naswona] va nga ri na swiphiqo . . . Vumbhoni byi kombisa leswaku sweswo a hi ntiyiso.” Njhani?

Vanhu lava pfunaka vanhu leswaku va tshika swidzidziharisi va tshemba leswaku betel-nut yi nga va yi ri ni khemikhali leyi godzombelaka. Kahle-kahle, vanhu van’wana va cakunya ti-betel-nut ta 50 hi siku! Swi nga siya kwihi, meno ya vona ma va ni swipatso naswona va sungula ku va ni vuvabyi bya maxinini. Hi ku ya hi Oral Health, vanhu lava godzomberiweke va nga ha va ni vuvabyi lebyi vuriwaka “chewers mucosa” ku nga swipatso swa buraweni ni swo tshwuka naswona hakanyingi nomu wu va wu tele hi marha. Va nga ha tlhela va khomiwa hi “vuvabyi lebyi nga tshungulekiki ni lebyi chavisaka . . . bya le ndzeni ka nomu,” ku nga vuvabyi lebyi vuriwaka oral submucous fibrosis.

Nakambe ku cakunya betel-nut swi nga vanga vuvabyi bya khensa ya nomu leyi vuriwaka oral squamous cell carcinoma, leyi nga vonakaka ni le ndzhaku ka nkolo. Nhlayo ya vanhu vo tala lavakulu lava khomiwaka hi vuvabyi lebyi le Dzonga-vuxa bya Asia yi kombisa leswaku hi lava cakunyaka betel-nut. Le Taiwan kwalomu ka 85 wa tiphesente ta vanhu lava nga ni khensa ya nomu, i vanhu lava cakunyaka betel-nut. Tlhandlakambirhi, phepha-hungu ra The China Post ri vika leswaku “nhlayo ya vanhu va le Taiwan lava nga ni khensa ya nomu, ku nga vuvabyi lebyi welaka eka bya khume lebyi vangaka rifu—yi engeteleke ku tlula kwalomu ka mune eka malembe ya 40 lama hundzeke.”

Xiyimo lexi xa fana ni le tindhawini tin’wana. Phepha-hungu ra Papua New Guinea Post-Courier ri ri: “PNG Medical Society yi vula leswaku nchumu lowu vanhu va le Papua New Guinea va rhandzaka ku wu cakunya i betel-nut naswona yi dlaya vanhu va kwalomu ka 2 000 hi lembe naswona yi vanga swiphiqo swo tala swa rihanyo.” Dokodela un’wana tlhelo mutsari wa swa vutshunguri u vula leswaku “vuyelo byo cakunya betel-nut bya fana ni lebyi vangiwaka hi ku dzaha” naswona swi katsa vuvabyi lebyi fambisanaka ni mbilu swin’we ni misiha.

Hi Rihi Langutelo Ra Bibele Hi Ku Cakunya Betel-nut?

Bibele a hi buku ya swa vutshunguri naswona a yi vuli nchumu hi ku cakunya betel-nut. Hambiswiritano, yi ni milawu leyi nga hi pfunaka leswaku hi tshama hi basile, hi ri ni rihanyo lerinene naswona hi hanya vutomi byo antswa. Anakanya hi tindzimana leti landzelaka ta Bibele ni swivutiso swa kona.

“Varhandziwa, a hi tibasiseni eka swilo hinkwaswo leswi nyamisaka nyama ni moya, hi hetisekisa vukwetsimi hi ku chava Xikwembu.” (2 Vakorinto 7:1) “Mi nyikela mimiri ya n’wina yi va . . . [yo] kwetsima ni [leyi] amukelekaka eka Xikwembu.” (Varhoma 12:1) Xana munhu a nga va la kwetsimaka kumbe la baseke eka Xikwembu loko hi hala tlhelo a ri karhi a thyakisa mirhi wakwe hi ku cakunya betel-nut?

‘Hikwalaho ka Xikwembu hi ni vutomi.’ (Mintirho 17:28) “Nyiko yin’wana ni yin’wana leyinene ni nyiko yin’wana ni yin’wana leyi hetisekeke yi huma ehenhla.” (Yakobo 1:17) Vutomi i nyiko ya risima leyi humaka eka Xikwembu. Xana munhu la tipetaka eka mikhuva leyi vangaka mavabyi wa yi xixima nyiko yoleyo?

“Ku hava loyi a nga vaka hlonga ra tihosi timbirhi.” (Matewu 6:24) “A xi kona lexi ndzi nga ta pfumela ku lawuriwa hi xona.” (1 Vakorinto 6:12) Xana munhu loyi a lavaka ku tsakisa Xikwembu a nga pfumela ku va hlonga ra ku endla mikhuva leyi nga basangiki, a yi pfumelela leswaku yi lawula vutomi bya yena?

“U fanele u rhandza warikwenu kukota loko u tirhandza.” (Marka 12:31) “Rirhandzu a ri endli leswo biha eka warikwavo.” (Varhoma 13:10) Xana hi ta va hi kombisa rirhandzu ra xiviri eka van’wana loko hi tshwutela marha yo tshuka—lama thyakeke—etindhawini leti vanhu va fambaka eka tona kumbe etindhawini tin’wana?

I ntiyiso leswaku ‘hi tshovela leswi hi swi byalaka.’ (Vagalatiya 6:7, 8) Leswi a hi nge swi balekeli. Hikwalaho, loko hi byala mikhuva yo biha, hi ta tshovela swo biha. Hambiswiritano, loko hi hanya hi ndlela leyi Xikwembu xi lavaka leswaku hi hanya ha yona, leyi katsaka ku va ni mahanyelo lamanene, a hi nge tshoveli leswinene ntsena kambe hi ta kuma ntsako wa xiviri ni lowu nga heriki. Loko u ri ni mukhuva wo cakunya betel-nut kambe u lava ku hanya vutomi byo antswa ni lebyi vuyerisaka hi ku va u endla leswi tsakisaka Xikwembu, u nga wu hlula njhani mukhuva wolowo? Ha yini u nga khongeli kutani u anakanyisisa hi magoza manharhu lama landzelaka?

Magoza Manharhu Yo Hlula Mukhuva Lowu

1. Va na ni xivangelo. Leswaku u kota ku hlula mukhuva wo biha, u fanele u va ni xivangelo lexi twalaka xo lava ku wu tshika ematshan’weni yo tiva leswaku swi nga hoxa rihanyo ra wena ekhombyeni. Phela vanhu vo tala va tshamela ku cakunya betel-nut, va dzaha fole kumbe va tirhisa swidzidziharisi hi ndlela yo biha va ri karhi va swi tiva kahle leswaku mukhuva wolowo wu nga hoxa vutomi bya vona ekhombyeni. Leswaku u hlula mukhuva lowu, dyondza hi Muvumbi wa wena ni ndlela leyi a ku rhandzaka ha yona hi ku va u kambisisa Bibele. Vaheveru 4:12 yi ri: “Rito ra Xikwembu ra hanya naswona ri ni matimba.”

2. Kombela mpfuno eka Xikwembu. Yesu u te: “Hambetani mi kombela, mi ta nyikiwa; hambetani mi lava, mi ta swi kuma; hambetani mi gongondza, mi ta pfuleriwa. Hikuva un’wana ni un’wana la kombelaka wa nyikiwa, naswona un’wana ni un’wana la lavaka wa swi kuma, naswona un’wana ni un’wana la gongondzaka u ta pfuleriwa.” (Luka 11:9, 10) Loko Yehovha Xikwembu xa ntiyiso a twa xikhongelo xa wena naswona u titshega ha yena, a nge ku fularheli. 1 Yohane 4:8 yi ri: “Xikwembu i rirhandzu.” Munhu un’wana loyi a voneke rirhandzu rero i muapostola Pawulo la nga Mukreste. U tsarile: “Eka swilo hinkwaswo ndzi ni ntamu hikwalaho ka loyi a ndzi nyikaka matimba.”—Vafilipiya 4:13.

3. Lava mpfuno eka van’wana. Vanhu lava u dzumbaka na vona va nga va ni nkucetelo lowunene kumbe wo biha eka wena. Swivuriso 13:20 yi ri: “Loyi a fambaka ni vanhu vo tlhariha u ta tlhariha, kambe loyi a tirhisanaka ni lavo hunguka, a swi nge n’wi fambeli kahle.” Hikwalaho, hlawula vanghana va wena hi vutlhari! Exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha ku ni vanhu vo tala lava nga tshama va tirhisa betel-nut. Kambe hikwalaho ko tihlanganisa ni vagandzeri-kulobye ni ku dyondza Bibele, va kume mpfuno lowukulu wo hlula mukhuva wolowo wo biha.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka matluka 24, 25]

VA TSHIKE KU CAKUNYA BETEL-NUT

Xalamuka! yi burisane ni vanhu va ntlhanu lava khale a va cakunya betel-nut kambe sweswi va wu tshikile mukhuva wolowo. Xiya leswi va swi vulaka.

Ha yini u sungule ku cakunya betel-nut?

Pauline: Vatswari va mina va ndzi dyondzise ku cakunya betel-nut loko ndza ha ritsongo. Sweswo a swi tolovelekile swinene eximutanini xa le Papua New Guinea.

Betty: Tatana u ndzi nyike betel-nut loko ndzi ri ni malembe mambirhi. Loko ndza ha ri muntshwa, a ndzi tshama ndzi ri ni ti-betel-nut to tala onge ndzo va murhi wa betel-nut! A ndzi godzomberiwile lerova loko ndzi pfuka mixo wun’wana ni wun’wana a ndzi yi cakunya.

Wen-Chung: Ndzi sungule ku cakunya betel-nut loko ndzi ri ni malembe ya 16. A yi tirhisiwa hi vana va kondlo-a-ndzi-dyi naswona a ndzi lava ku amukeleka.

Jiao-Lian: A ndzi xavisa betel-nut leswaku ndzi kuma mali yo tihanyisa. Ndzi sungule ku ti cakunya leswaku ndzi koka rinoko ra vaxavi. Sweswo swi sungule ku va mukhuva.

Mukhuva lowu wu ri khumbe njhani rihanyo ra wena?

Jiao-Lian: Nomu wa mina ni meno a swi ri ni swipatso swo tshuka juu! Ndzi khomiwa hi tingana loko ndzi languta swifaniso leswi ndzi swi tekeke hi nkarhi wolowo. Ni sweswi ndza ha ri ni swilondza emilon’wini.

Pauline: A ndzi tshamela ku va ni swilondza enon’wini, ndzi hlamba timbilu ndzi tlhela ndzi chuluka.

Betty: A ndzi tika tikhilogiramu ta 35, lowu a ku ri ntiko lowu nga fanelangiki eka munhu lonkulu. Meno ya mina a ma bihile naswona a ndzi tshamela ku ma hlamba ni ku ma hatimisa hi steel wool.

Sam: A ndzi tshamela ku chuluka ni ku khomiwa hi vuvabyi bya maxinini. Sweswi ndzi lo sala ni tino rin’we! Xisweswo, ku hatimisa meno ya mina hi steel wool a swi ndzi pfunanga.

Ha yini u tshike mukhuva wolowo?

Pauline: Ndzi hlaye tsalwa ra 2 Vakorinto 7:1 leri vulaka leswaku Xikwembu xi lava hi “[tibasisa] eka swilo hinkwaswo leswi nyamisaka nyama ni moya.” Ndzi endle xiboho xo tsakisa Muvumbi wa mina.

Sam: A ndzi lava leswaku moya wo kwetsima wa Yehovha Xikwembu wu tirha eka mina, kutani ndzi khongele Yehovha leswaku a ndzi pfuna ndzi hlula ku navela betel-nut. U hlamule swikhongelo swa mina. Ndzi ni malembe ya kwalomu ka 30 ndzi nga yi cakunyi.

Jiao-Lian: Loko ndzi ri karhi ndzi hlaya Bibele ndzi hlangane ni marito lama nge, “Basisani mavoko ya n’wina, n’wina vadyohi.” (Yakobo 4:8) Marito wolawo ma ndzi khumbile. Xana ndzi nga cakunya ndzi tlhela ndzi xavisa betel-nut ndzi ri karhi ndzi tiva makhombo lawa yi ma vangaka? Ku sukela kwalaho, ndzi nambe ndzi ‘basisa mavoko ya mina’ eka mukhuva lowu wo biha lowu onhaka vuxaka lebyinene ni Xikwembu.

Xana u vuyeriwe njhani hi ku tshika mukhuva lowu?

Wen-Chung: Ndzi sungule ku cakunya betel-nut leswaku ndzi ta amukeriwa hi tintangha ta mina. Kambe sweswi ndzi tsakela vuxaka bya risima swinene na Yehovha swin’we ni vamakwerhu evandlheni.

Sam: Sweswi ndzi ni rihanyo lerinene—hi tlhelo ra nyama ni ra moya. Naswona leswi ndzi nga ha tlangisiki mali hi ku endla swilo swo biha, ndza swi kota ku khathalela ndyangu wa mina.

Pauline: Ndzi titwa ndzi ntshunxekile naswona ndzi basile. Meno ya mina ma basile ma tlhela tiya. Naswona ejarateni ni le ndzeni ka yindlu ya mina a ka ha ri na swikamba swa betel-nut hambi ku ri swipatso swo tshuka a swa ha ri kona.

Betty: Ndzi ni ripfalo leri baseke naswona ndzi hanye kahle. Kahle-kahle ndzi mudyondzisi exikolweni naswona ndzi Mukreste la chumayelaka mahungu lamanene nkarhi hinkwawo.

[Swifaniso]

Betty

Pauline

Wen-Chung

Jiao-Lian

Sam

[Dayagramu/Swifaniso leswi nga eka tluka 23]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Ku cakunya betel-nut swi nga vanga mavabyi lama nga ni khombo

Meno lama nga ni swipatso ni maxinini lama nga ni vuvabyi

Vuvabyi bya Oral submucous fibrosis

Vuvabyi bya Oral squamous cell carcinoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 22]

Betel-nut leyi phutseriweke hi tluka ra murhi wa areca