Moya-xiviri
Nhlamuselo: EBibeleni, rito “moya-xiviri” ri hundzuluxeriwa ri huma eka rito neʹphesh ra Xiheveru na psy·kheʹ ra Xigriki. Matirhiselo ya rona eBibeleni ma kombisa leswaku moya-xiviri i munhu kumbe xiharhi kumbe vutomi lebyi munhu kumbe xiharhi xi nga na byona. Kambe, eka vanhu vo tala, “moya-xiviri” ri vula xiphemu xo karhi xa munhu lexi nga vonakiki kumbe xa moya, lexi ponaka loko miri lowu vonakaka wu fa. Van’wana va vula leswaku i xisekelo xa vutomi. Kambe mianakanyo leyi yo hetelela a hi tidyondzo leti humaka eBibeleni.
I yini leswi Bibele yi swi vulaka, leswi swi hi pfunaka ku twisisa leswi moya-xiviri wu nga swona?
Gen. 2:7: “Yehova Šikwembu a v̌umba munhu hi nṭhuri wa misav̌a, a huhutela e tinhompfini ta yena e ku hefemula ka v̌utomi, ka v̌a loko munhu a endliwe [moya-xiviri lowu, NW] hanyaka.” (Xiya leswaku leswi a swi vuli swona leswaku munhu u nyikiwe moya-xiviri kambe swi vula leswaku munhu u ve moya-xiviri, munhu la hanyaka.) (Xiyenge xa rito ra Xiheveru leri laha ri hundzuluxeriweke va ku “moya-xiviri” i neʹphesh. KJ, AS, na Dy ti pfumelelana na kona ku hundzuluxela loku. RS, JB, NAB ti ri i “xihanyi.” NE yi ri “xivumbiwa.” Kx yi ri “munhu.”)
1 Kor. 15:45: “Hikokwalaho ku tsariwile, va ku: ‘Munhu lowo rhanga Adamu, ú endliwile [moya-xiviri lowu, NW] hanyaka.’ Kambe Adamu lowo hetelela ú endliwile moya lowu hanyisaka.” (Xisweswo, Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma pfumelelana ni Matsalwa ya Xiheveru emhakeni ya leswi moya-xiviri wu nga swona.) (Rito ra Xigriki leri laha ri hundzuluxeriweke va ku “moya-xiviri” ri huma eka rito psy·kheʹ. KJ, AS, Dy, JB, NAB, na Kx na tona ti ri “moya-xiviri.” RS, NE, na TEV ti ri “xihanyi.”)
1 Pet. 3:20, NW: “Emasikwini ya Nowa . . . vanhu va nga ri vangani, hi leswaku, mimoya-xiviri ya nhungu, va hlayisiwe va hanya ematini.” (Rito ra Xigriki leri laha ri hundzuluxeriweke va ku “mimoya-xiviri” i psy·khaiʹ, vunyingi bya psy·kheʹ. KJ, AS, Dy, na Kx na tona ti ri “mimoya-xiviri.” JB, TEV, RS, NE, na NAB ti ri “vanhu.”)
Gen. 9:5: “Nḍi ta rihisela e ngati ya ṅwina, byi nga v̌utomi [kumbe, “moya-xiviri”; hi Xiheveru, ri huma eka neʹphesh] bya ṅwina.” (Laha moya-xiviri ku vuriwa leswaku wu ni ngati.)
Yox. 11:11: “Kutani v̌a dlaya hi tlhari hikwaŝo le’ŝi hanyaka [hi Xiheveru, neʹphesh] leŝi ngi ŝi ri ka wona.” (Laha, moya-xiviri wu kombisiwa wu ri nchumu wo karhi lowu nga khumbiwaka hi tlhari, xisweswo, mimoya-xiviri leyi swi le rivaleni leswaku a ku nga ri yona mimoya.)
Hi kwihi laha Bibele yi vulaka kona leswaku swiharhi i mimoya-xiviri?
Gen. 1:20, 21, 24, 25: “Kutani Šikwembu ši ku: E mati a ma tale hi v̌unyingi bya le’ŝi hanyaka* . . . Šikwembu ši endla ŝihari le’ŝikulu ŝa mati, ni le’ŝi hanyaka hikwaŝo le’ŝi fambaka le’ŝi talaka e matini, hi tinšaka ta ŝona, ni le’ŝi hahaka hikwaŝo hi tinšaka ta ŝona. . . . Kutani Šikwembu ši ku: Misav̌a a yi humese le’ŝo hanya hi tinšaka ta ŝona . . . Šikwembu ši endla ŝihari ŝa misav̌a hi tinšaka ta ŝona, ni ŝifuwo hi tinšaka ta ŝona, ni le’ŝi kokov̌aka e misav̌eni hi tinšaka ta ŝona.” (*Hi Xiheveru rito leri tirhisiweke laha i neʹphesh. Ro yi ri “moya-xiviri.” Vuhundzuluxeri byin’wana byi tirhisa rito “swivumbiwa.”)
Levh. 24:17, 18: “L’a baka munhu [hi Xiheveru, neʹphesh], hambi a ri mani na mani, kutani a fa, o ta dlawa. L’a baka šifuwo [hi Xiheveru, neʹphesh], kutani ši fa, o ta humesa šifuwo šiṅwana e maṭhaṅweni ya šona: e v̌utomi byi rihisiwa hi v̌utomi.” (Xiya leswaku rito leri fanaka ra Xiheveru leri vulaka moya-xiviri ri tirhisiwa eka munhu ni le ka xiharhi.)
Nhlav. 16:3: “Ri hundzuka ri fana ni ngati ya munhu loyi a feke; kutani hinkwaswo leswi hanyaka* elwandle swi fa.” (Xisweswo, ni Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ma vula leswaku swiharhi i mimoya-xiviri.) (*Hi Xigriki rito leri tirhisiweke i psy·kheʹ. KJ, AS, na Dy ti tirhisa “moya-xiviri.” Vahundzuluxeri van’wana va tirhisa rito “xivumbiwa” kumbe “nchumu.”)
Xana swidyondzi swin’wana leswi nga riki Timbhoni ta Yehovha swa pfumela leswaku leswi hi swona leswi Bibele yi swi hlamuselaka hi moya-xiviri?
“Miri ni moya-xiviri a swi hambanisiwi eka [Testamente ya Khale]. Muisrayele a a swi teka swi ri nchumu wun’we, swi hlanganile, xisweswo a teka vanhu va ri vanhu, va nga ri swilo leswi hlanganeke. Rito nepeš [neʹphesh], hambi leswi ri hundzuluxeriwaka hi rito ra hina leri nge moya-xiviri, a ri vuli swona leswaku moya-xiviri wu hambanile ni miri kumbe ni munhu hi yexe. . . . Rito [psy·kheʹ] i ra [Testamente Leyintshwa] leri fanaka na nepeš. Ri nga ha vula xisekelo xa vutomi, vutomi hi byoxe, kumbe xihanyi.”—New Catholic Encyclopedia (1967), Vhol. XIII, matl. 449-50.
“Rito ra Xiheveru leri vulaka ‘moya-xiviri’ (nefesh, lexi xi hefemulaka) Muxe u ri tirhisile . . . , a vula ‘nchumu lowu hanyaka’ naswona ri tirha hi laha ku fanaka ni le ka swihanyi leswi nga riki vanhu. . . . Ndlela leyi Testamente Leyintshwa yi tirhisaka psychē (‘moya-xiviri’) ha yona, ya fana ni leyi rito nefesh ri tirhisiwaka ha yona.”—The New Encyclopædia Britannica (1976), Macropædia, Vhol. 15, tl. 152.
“Dyondzo ya leswaku moya-xiviri wu ya emahlweni wu hanya endzhaku ka ku bola ka miri, a hi mhaka ya ripfumelo, i vuyelo bya nkambisiso wa filosofi ni wa vukhongeri, naswona a ku kona laha yi dyondzisiwaka kona eMatsalweni yo Kwetsima.”—The Jewish Encyclopedia (1910), Vhol. VI, tl. 564.
Xana moya-xiviri wa munhu wu nga fa?
Ezek. 18:4, NW: “Vonani! Mimoya-xiviri hinkwayo—i ya mina. Moya-xiviri wa tatana ni moya-xiviri wa n’wana—i ya mina. Moya-xiviri* lowu dyohaka—hi wona lowu nga ta fa.” (*Xiheveru xi ri “neʹphesh.” KJ, AS, RS, NE, na Dy ti ri “moya-xiviri.” Vuhundzuluxeri byin’wana byi ri “munhu.”)
Mt. 10:28, ringanisa NW: “Mi nga tshuki mi chava lava dlayaka miri, va ri hava matimba yo dlaya [moya-xiviri, kumbe, “vutomi”]; kambe chavani loyi a nga ni matimba yo lovisa [moya-xiviri]* ni miri wa munhu [eGehena].” (*Xigriki xi tirhisa rito leri humaka eka psy·kheʹ. KJ, AS, RS, NE, TEV, Dy, JB, na NAB ti hundzuluxela ti ku “moya-xiviri.”)
Mint. 3:23, NW: “Hakunene, moya-xiviri [hi Xigriki, psy·kheʹ] wun’wana ni wun’wana lowu nga yingisiki Muprofeta yoloye wu ta lovisiwa hi ku helela exikarhi ka vanhu.”
Xana swa koteka leswaku mimoya-xiviri leyi nga vanhu (vanhu) yi hanya hi laha ku nga heriki?
Vona matluka 388-93, ehansi ka xihloko lexi nge “Vutomi.”
Xana moya-xiviri wa fana ni moya (spirit)?
Ekl. 12:7: “Nṭhuri wu nga si tlhelela e misav̌eni laha wu humeke kona, ni moya [kumbe, matimba ya vutomi; Xiheveru, ruʹach] wu nga si tlhelela e ka Šikwembu le’ši nyikeke wona.” (Xiya leswaku rito ra Xiheveru ra moya i ruʹach; kambe rito leri hundzuluxeriweke va ku moya-xiviri i neʹphesh. Ndzimana leyi a yi vuli swona leswaku hi nkarhi wa rifu moya wu pandza mpfhuka wu ya laha Xikwembu xi nga kona; kambe, swi vula leswaku ntshembo wihi na wihi wa leswaku munhu yoloye a tlhela a hanya, wu titshege hi Xikwembu. Eka matirhiselo lama fanaka, hi nga ha vula leswaku, loko muxavi wa ndhawu yo karhi a nga yi hakeli mali leyi lavekaka, ndhawu yoleyo yi “tlhelela” eka n’wini wa yona.) (KJ, AS, RS, NE, na Dy hinkwato ti hundzuluxela ruʹach ti ku “moya.” NAB yi ri “ku hefemula ka vutomi.”)
Ekl. 3:19: “Khombo le’ri humelelaka v̌ana v̌a v̌anhu, ri humelela ni ŝihari; ha v̌ambiri v̌a humeleriwa hi khombo riṅwe. Mukhuv̌a lowu munhu a faka ha wona, na šona šihari ši fa ŝeŝo; moya [hi Xiheveru, ruʹach] wa hikwav̌o i wuṅwe.” (Xisweswo munhu ni xiharhi swi kombisiwa swi ri ni ruʹach, kumbe moya lowu fanaka. Leswaku u kuma tinhlamuselo ta ndzimana 20 na 21, vona tluka 158.)
Hev. 4:12: “Rito ra Xikwembu ra hanya, naswona ra tirha, ri kariha ku tlula tlhari rin’wana ni rin’wana leri lotiweke matlhelo mambirhi, ri tlhava ku ya fika emahlanganeni ya hika [hi Xigriki, psy·khesʹ; “vutomi,” NE] ni moya [hi Xigriki, pneuʹma·tos], ni ya marhambu ni mongo, ri kota ku hlaya mianakanyo ni makungu ya mbilu.” (Xiya leswaku rito ra Xigriki leri vulaka “moya” a ri fani ni rito leri vulaka “moya-xiviri.”)
Xana munhu u ya emahlweni a hanya endzhaku ka loko moya wu humile emirini?
Ps. 146:4: “Ku hefemula [hi Xiheveru, ri huma eka ruʹach] ka v̌ona loko ku hela, v̌a tlhelela e nṭhurini; kutani hi siku rolero makungu ya v̌ona ma ta hela.” (NAB, Ro, Yg, na Dy [145:4] laha ti hundzuluxela ruʹach ti ku “moya.” Vuhundzuluxeri byin’wana byi ri “ku hefemula.”) (Na Pisalema 104:29)
Xana dyondzo ya Vujagana ya leswaku moya-xiviri a wu vonaki naswona a wu fi, yi huma kwihi?
“Dyondzo ya Vukreste ya leswaku moya-xiviri wa moya lowu vumbiweke hi Xikwembu wu nghenisiwa emirini loko munhu a velekiwa, leswaku a ta va la hanyaka i mihandzu ya filosofi ya khale ya Vukreste. I Origen [la feke hi c. 254 C.E.] le Vuxeni na St. Augustine [la feke hi 430 C.E.] le Vupela-dyambu ntsena, lava endleke leswaku moya-xiviri wu tekiwa tanihi nchumu wa moya ivi ku vumbiwa dyondzo ya filosofi hi wona. . . . Dyondzo ya yena [Augustine] . . . yi sekeriwe swinene (ku katsa ni swihoxo swo karhi) eka Vuneoplato.”—New Catholic Encyclopedia (1967), Vhol. XIII, matl. 452, 454.
“Dyondzo ya ku nga fi ka moya yi huma eka mianakanyo ya Magriki, kasi ntshembo wa ku pfuxiwa ka vafi i wa mianakanyo ya Vayuda. . . . Endzhaku ka ku hlula ka Alexander, Vuyuda byi ye byi tswonga tidyondzo ta Magriki.”—Dictionnaire Encyclopédique de la Bible (Valence, Furwa; 1935), yi hleriwe hi Alexandre Westphal, Vhol. 2, tl. 557.
“Ku nga fi ka moya-xiviri i dyondzo ya Magriki leyi kumiweke eka mintsheketo ya vugandzeri bya khale ivi yi ndlandlamuxiwa hi Plato, mutivi wa filosofi.”—Presbyterian Life, May 1, 1970, tl. 35.
“Xana ha pfumela leswaku ku ni nchumu lowu va nge i rifu? . . . Xana a hi ku hambanisiwa ka moya-xiviri ni miri? Ku fa i ku hetiseka ka leswi; loko moya-xiviri se wu tihanyela wu ri woxe, wu ntshunxiwile emirini, naswona miri se wu ntshunxiwile eka moya-xiviri, xana leswi a hi rifu ke? . . . Xana moya-xiviri wa fa? Doo. Moya-xiviri a wu fi? Ina.”—“Phaedo” ya Plato, Swiy. 64, 105, hi laha yi kandziyisiweke ha kona eka buku leyi nge Great Books of the Western World (1952), leyi hleriweke hi R. M. Hutchins, Vhol. 7, matl. 223, 245-6.
“Hi laha se hi voneke ha kona, xiphiqo xa ku nga fi ka moya-xiviri xi yisa nyingiso swinene eka vafundhisi va Babilona. . . . Vanhu ni varhangeri va vukhongeri a va si tshama va anakanya leswaku nchumu lowu tshameke wu hanya wu nga fa hi ku helela. Rifu a ku ri ku hundzela eka vutomi byin’wana.”—The Religion of Babylonia and Assyria (Boston, 1898), M. Jastrow, Jr., tl. 556.
Nakambe vona matluka 224-6, ehansi ka xihloko lexi nge “Rifu.”