A masochwa ya hosi ya Roma ma nyikwa wukustumunyu

Ku wa hi lembe ga 59 Nguveni ya Hina. A zibochwa zo hlaya zi nghena Roma hi nyangwa ya Porta Capena na zi gadiwa hi masochwa. Xitsungeni xa Palatino ku na ni yindlu ya wuhosi ya Hosi Nero yi gadiwako hi masochwa ma nga ni tisupado ti fihlilweko tinguweni tabye.a Nduna Juliu i khayima zibochwa zakwe zi tsemakanya a “Fórum ya vaRoma” va tlhela va noma Xitsunga xa Viminal. Va hunza a simu ga zitsangi gi nga hi ni maalati yo tala ya vanungungulu va Roma va tlhela va hunza hi ka wutshamu legi a masochwa ya Roma ma nga gonza kona kulwa.

Masochwa ya hosi ya Roma ma alakanyelwako lezaku ma kehlilwe laha ka khokhola ga Klaudiu gi akilweko hi 51 Nguveni ya Hina.

A munwe wa zibochwa lezo ku wa hi mupostoli Paule. Tihwetanyana mahlweni ka lezo, a xikhati lexi a nga kari a ndlengandlengiswa lomu tarwini, a ngelosi ya Nungungulu yi lo byela Paule yiku: “Wena u yimelwe hi ku yima mahlweni ka Kesari.” (Miti. 27:24) Xana lezo zi wo lava ku maheka? A xikhati lexi a wonako tsinza ga Mufumo wa Roma handle ko kanakana Paule i alakanya magezu lawa a nga byeliwa hi Hosi Jesu a xikhati lexi a nga hi ka Khokhola ga Antonia le Jerusalema, yaku: “Tiya hlana; hakuva kota lezi u nga kustumunya ha mina laha Jerusalema, zinghaho u ta nzi kustumunyela ni le Roma.” — Miti. 23:10, 11.

Kuzilava Paule i nyima hi xikhatanyana a cuwukisa a khokhola ga hombe gi mahilweko hi zitini zo pswhuka legi gi nga bhiya muti, gi nga hi ni ziyindlwana za varinzeli hi le hehla ka gona. Lomu nzeni ka khokhola ku wa tshama a masochwa lawa ma nga vikela a Hosi ya Roma ni lawa ma nga tira kota maphoyisa ya doropa. Kota lezi a masochwa ya Hosi ya Roma ma nga avanyiselwe hi 12 wa mitlawa,b ni lezi ku nga hi ni mitlawa yinwani yo hlaya ya masochwa ma nga tirela handle ka doropa, zi wonekisa ku khwatsi lomu khokholeni ku wa hanya makume ya mazana ya masochwa a kupatsa ni lawa ya ku famba hi mahaxi. Hikwalaho, loku munhu a kala a wona a khokhola lego i wa tekela ku alakanya ntamu wa mufumo wa Roma. Kota lezi a masochwa ya Hosi ya Roma ku nga hi wona ma nga gada zibochwa za maprovincia, Juliu i khayima ntlawa wakwe wu nghena hi yinwe ya mune wa tinyangwa leti ta hombe. Anzhako ka tihweti to hlaya na a hi pfhumbeni legi, makunu Juliu i wa chiketile a zibochwa zakwe lomu zi ngaya kona. — Miti. 27:1-3, 43, 44.

A MUPOSTOLI I XUMAYELA NA A NGA ‘TSIMBETELWI HI NCHUMU’

Laha Paule a nga hi lipfhumbeni labye, Nungungulu i lo mu byela hi miwoniso lezaku i hava ni munwe a nga wa ta lova loku a taru gi lova. I lo lumiwa hi nyoka ya wuxungu kanilezi a yi mu vavangi. I lo hanyisa vababyi xihlaleni xa Malta, laha a vanhu va tiko lego va nga sangula ku Paule i nungungulu. Za koteka ku ngha a mahungu lawo ma chikele ka masochwa ya Hosi ya Roma lawa ma nga kholwa ni ku chava wuloyi.

Paule i wa sina a wonile a vamakabye va le Roma lava ‘va nga mu khinga le mutini wa Apiu ni le Mahotela Manharu.’ (Miti. 28:15) Kota lezi a nga hi xibochwa, xana Paule i wa ta zi kotisa kuyini a ku xumayela mahungu yo saseka le Roma ke? (Rom. 1:14, 15) A vokari va alakanya lezaku a zibochwa zi wa nyikelwa ka nduna ya varinzeli. Loku zi hi tano, Paule a ngava a heleketilwe ka Afrânio Burro, a yinwe ya tinduna, loyi kuzilava a nga hi nanza go sangula ga Hosi ya mufumo wontlhe wa Roma.c Kani i nyikelwe ka mani, lexi hi xi tivako hi lezaku Paule i wa nga gadiwi hi mitlawa ya masochwa, kanilezi i wa gadiwa hi sochwa ginwe ntsena ga lawa ya wuhosi. Hi xigelo lexi, i lo vumelelwa ku tshama yece ni ku amukela vapfhumba a tlhela a va xumayela na a nga ‘tsimbetelwi hi nchumu.’ — Miti. 28:16, 30, 31.

Masochwa ya Hosi ya Roma masikwini ya Nero

A xingerengere lexi xi humesilweko ka zana ga malembe go sangula xi kombisa lomu a masochwa ya Roma ma nga gonza kona kulwa

A masochwa ya hosi ma wa mahile xihlambanyo xa ku vikela a hosi ya Roma ni ngango wa yona. Loku maya kulweni ma wa welela mijeke yi nga hi ni xifananiso xa hosi ya Roma, ma tlhela ma welela a zitlhangu zi nga hi ni zifananiso za tihume ni za Tiberiusi Kesari. A masochwa ya Hosi ya Roma, ma wa avelelwe hi mitlawa yi nga rangelwa hi tinduna ti nga vitwa tribuno kutani senturiyawu. A ntiro wabye kambe ku wa hi ku wonelela xidlemo lezaku xi nga mahi gujeguje lomu mihlakanweni ni ku vunetela ka ntiro wa ku timela nzilo. A ku hambana ni masochwa lawa manwani hi kutala ka wona lawa ma nga tira 25 wa malembe, lawa ya hosi ya Roma ma wa tira 16 wa malembe ntsena ma tlhela ma holelwa mali yo ringana miholo yinharu, ma kuma zihiwa zo tala, ni ku holelwa peceni hi mali yo tala nguvu. A masochwa lawa ma wa tiriswa kambe kasi ku tsayisa ni ku daya zibochwa. Za koteka ku ngha Paule a delwe hi masochwa lawa ka khati ga wumbiri legi a nga valelwa paxweni le Roma. — 2 Tim. 4:16, 17.

Courtesy Classical Numismatic Group, Inc./cngcoins.com

PAULE A XUMAYELA KA VATSONGWANI NI KA VAHOMBE

Lezi a makhurisi ya Khokhola ga masochwa ya hosi ya Roma ma nga tshamisa zona nyamutlha

A xikhati lexi a nga kari a maha mitiro yakwe ya wulamuli, kuzilava Burro i bhulisene na mupostoli Paule ndlwini yakwe ya wuhosi kutani wutshanwini legi a masochwa ya wuhosi ma nga gonza kona, na a nga se yisa mhaka ka Nero. Ka khati legi kambe, Paule i lonzowota khwatsi xikhati lezaku a “kustumunya ka vatsongwani ni ka vahombe.” (Miti. 26:19-23) Kani xini lexi Burro a xi kumileko ka mhaka ya Paule, a nga mu valelangi lomu livaleni la masochwa ya Roma.d

A yindlu leyi Paule a nga ti lugarele yi wa hi ya hombe laha ka kuza yi ringana ku amukela “a vahombe va vaJuda” lezaku a va xumayela zinwe ni ku nyika wukustumunyu ka vanhu vanwani vo tala lava va ngata ndlwini yakwe. Laha a nga nyika wukustumunyu go mbhelela ka vaJuda xungetano hi Mufumo na Jesu kusukela “ni mixo ku kala laha gambyeni,” i wa zwiwa kambe hi masochwa ya Hosi ya Roma. — Miti. 28:17, 23.

A xikhati lexi Paule a nga hi makhotsweni, a masochwa ma mu zwile na a ditara mapapilo

A ntlawa wa masochwa lawa ma nga tira ndlwini ya wuhosi wu wa ciciwa siku ni siku anzhako ka ku tira a ntlhanu wa tihora ni tinharu. A sochwa legi gi nga gada Paule gonawu gi wa ciciwa hi kukhanzakanya. Ka malembe wontlhe ya mambiri lawa Paule a nga tshama makhotsweni, a masochwa ma mu zwile na a ditara mapapilo ma ngaya ka maKristu ya le Efesusi, ya le Filipi, ya le Kolosi, ni legi gi ngaya ka Maheberu. Ma mu wonile kambe na a tsala ha yece a papilo legi gi ngaya ka muKristu a nga vitwa Filemoni. A xikhati lexi a nga valelwe, Paule i lo ti karatela ku vuna Onesimusi, a nanza gi nga tsutsumile ka nwinyi wa gona, loyi Paule a ngava raru wakwe na a hi makhotsweni, zonake a mu rumela ka nwinyi wakwe. (Filem. 10) Handle ko kanakana Paule i khatalele a varinzeli vakwe. (1 Kor. 9:22) Za koteka ku ngha Paule a wutisile a sochwa xungetano hi ntiro wa zipanze zo tsalangana za matlhari zonake a lonzowota mahungu lawo kasi ku maha mufananiso wa wu nene nguvu. — Efe. 6:13-17.

VA LO “KANELA A MHAKA YA NUNGUNGULU NA VA NGA CHAVI NCHUMU”

A makhotso ya Paule ma vunile “ku fambisa a ivangeli” xikari ka masochwa ya Hosi ya Roma ni ka vanwani. (Fil. 1:12, 13) Vontlhe lava va nga kari va tshama lomu khokholeni va wa zi kota ku bhula ni vanhu vontlhe va nga hanya Mufunweni wa Roma zinwe ni hosi ni ngango wa yona. A ngango lowo wu wa wumbiwa hi zisumbulwa za wona, malanza, ni tikhumbi, lava a vo kari va kona va hunzukileko vava maKristu. (Fil. 4:22) Hi kota ya lezi Paule a nga tiya hlana a xumayela, a vamakabye le Roma vonawu va lo tiya hlana va “kanela a mhaka ya Nungungulu na va nga chavi nchumu.” — Fil. 1:14.

Ni ka xihi xiyimo hi nga ka xona, hi nga kuma va ku va bhulela mahungu yo saseka xikari ka lava va hi vunako hi mitiro yo kari

A wukustumunyu legi Paule a gi nyikileko le Roma ga hi tiyisa hlana na hinawu lezaku hi xumayela a mhaka zikhatini za zi nene ni zikhatini zo nonoha. (2 Tim. 4:2) A vokari xikari ka hina zibochwa mitini yabye, va bhaxarile zipitali, mitini yo hlayisa vakhosaheleko, kutani ku khotselwa hi kota ya kukholwa kabye. Ni ka xihi xiyimo hi nga ka xona, hi nga kuma va ku va xumayela xikari ka lava va hi enzelako, kuzilava va ta hi vuxela, kutani ku ta hi vuna hi mitiro yo kari. Loku hi tiya hlana hi xumayela ni ka xihi xiyimo hi nga ka xona, hi zi wona ha hoce lezaku “a mhaka ya Nungungulu a yi na ku bohiwa.” — 2 Tim. 2:8, 9.

Sexto Afrânio Burro

Wutshamu ku kehlilweko a vito ga Sexto Afrânio Burro

Zi wonekisa ku khwatsi Burro i belekilwe Vaison-la-Romaine, laha nyamutlha ku nga le dzongeni ka França lomu hi 1884 Nguveni ya Hina ku nga kumiwa wutshamu go kari gi nga kehlilwe a vito gakwe. Hi 51 Nguveni ya Hina i lo yimiswa kota nduna ya masochwa ya Roma hi Agrippina wa Mutsongwani, a sati tlhelo zukulu wa Klaudiu Kesari. Agrippina i lo yimisa Nero, a n’wana wakwe wa nzisana kota hosi ya Roma na a rangelwa hi vagonzisi vambiri. A munwe i wa hi Burro, a sochwa ga hombe legi gi mu nyikileko a gonziselelo ya wusochwa. Loyi munwani i wa hi Sêneca a nga hi mugonzisi wa filozofia, loyi a nga mu vuna ku kula wumunhu gakwe. Hi nzhako ka xikhati, Agrippina i lo daya nuna wakwe hi ku mu chelela venene. Laha a vanhu va nga kala va nga ha wulawuli hi kufa ka Klaudiu, Burro i lo heleketa Nero Khokholeni ga Castra zonake a mu yimisa kota Hosi ya Roma na a vuniwa hi masochwa ya wuhosi, hi ndlela leyo a hubye yi lo kurumeteka ku vumela xiboho xakwe. A xikhati lexi a mamani wa Nero a nga dawa hi 59 Nguveni ya Hina, Burro hi yena a nga sala a vikela Nero. A vatsali va matimu ya Roma, Suetônio, na Cássio, na Dio, va bika lezaku Burro i valelwe paxweni hi Nero hi lembe ga 62 Nguveni ya Hina.

Musée Calvet Avignon

a Wona a kwadru “Masochwa ya Hosi ya Roma masikwini ya Nero.”

b A ntlawa munwe wu wa wumbiwa hi xipimo xa 1.000 wa masochwa.

c Wona kwadru gi nga ni hloko ya mhaka, “Sexto Afrânio Burro.”

d Herodi Agripa i wa valelwe ka wutshamu legi hi Tiberiusi Kesari hi 36 kala 37 Nguveni ya Hina hi ku wula lezaku i wa xuva ku Caligula ava hosi ya mufumo wa Roma. Laha Caligula a nga kuma wuhosi, i lo chachazela Herodi hi ku mu nyika wuhosi. — Miti. 12:1.