Yimpi yi cicileko misava

Zana ga malembe nzhako, a majaha ya timiliyoni ma lo suka mitini yabye maya yimpini. Va fambile na va hi ni manyawunyawu ya hombe ma nga vangiwa hi liranzo labye hi tiko gabye ga mabeleko. A jaha go kari ga Amerika gi ngaya yimpini hi kuziranza hi 1914 gi tsalile lezi: “Nzi tele hi kutsaka ni manyawunyawu ya hombe nguvu hi kota ya masiku yo hlawuleka lawa ma tako.”

Kanilezi, na ku nga se tsuwukelwa hi gambo, a kutsaka kabye ku lo hunzuka ku maha xirilo. A nga kona a nga zi tiva lezaku a mabutho lawo ya hombe ma wa ta mbheta malembe na malwa yimpi le Bélgica ni França. Xikhatini lexo, a vanhu va lo yi vitana ku i “Yimpi ya Hombe.” Inyamutlha hi yi tiva kota yimpi yo sangula ya misava.

A yimpi yo sangula ya misava yi vile ya hombe nguvu hi kota ya makhombo lawa yi ma vangileko. Ku alakanyelwa lezaku yi dele xipimo xa 10 wa timiliyoni ta vanhu yi tlhela yi lamata a xipimo xa 20 wa timiliyoni ta vanhu. Lezi zi vangilwe kambe hi zihoxo za hombe. A tihosi ta le Europa a ti zi kotangi ku valela a mazunga xikari ka matiko lezaku ma nga kuli ma maha yimpi ya misava yontlhe. Kuzilava a xa lisima nguvu hi lezaku a ‘Yimpi leyo ya Hombe’ yi gohetele zilo zo tala. Yi cicile misava hi ndlela yaku ni nyamutlha ha ha khumbeka hi zimaho za yona.

ZIHOXO ZI MBHETILEKO KURULA

A yimpi yo sangula ya misava yi sangulile hi kota ya kupima ka hava. A vafumeli va Europa va wa ku khwatsi “vanhu va nga famba na va khudzehela lava va nga ya ti gumula na va nga zi woni laha ka khombo ximunwini xo rula xa 1914,” ku wula a bhuku The Fall of the Dynasties — The Collapse of the Old Order 1905-1922.

Nzeni ka maviki yo kari, a kudawa ka hosi ya Áustria ku mahile lezaku a mifumo yo tala ya Europa yi nghena ka yimpi va nga kala va nga yi lavi. Masiku matsongwani na yimpi yi sangulile, a mufumeli wa Alemanya i lo wutiswa lezi: “Zi mahekisile kuyini zontlhe lezi ke?” I lo hlamula na a xukuvalile aku: “O, loku a wova kona a zi tivako!”

A vafumeli lava va mahileko a ziboho zo biha lezi zi vuxileko a yimpi va wa nga alakanyeli a wuyelo ga zona. Kanilezi, zalezo a masochwa lawa ma nga hi kulweni ma lo gi wona. Va lo pola lezaku a tihosi tabye, vafundisa vabye, ni tinduna tabye ti wa va khohlisile. Hi ndlela muni?

A tihosi tabye ti wa tsumbisa lezaku a yimpi yi wa ta vulula ndlela yaku a misava yi cica yiva ni matshamela ma nene. A hosi ya Alemanya yi wulile lezi: “Hi lwela kurula, hi lwela tshomba ya vakokwani, hi tlhela hi lwela a wumanziko ga hina.” A murangeli wa Amerika Woodrow Wilson i vunile ku tsamba magezu yo toloveleka ya lezaku a yimpi yi wa ta “siya xiyimo xi nene xa lezaku a vanhu va hlawula a hosi va yi lavako.” Niku le Grã-Bretanya, a vanhu va wa alakanya lezaku leyo yi wa tava “yimpi ya ku mbheta tiyimpi.” Vontlhe va wo ti khohlisa.

A vafundisa va wa seketela yimpi hi kuhiseka. A bhuku The Columbia History of the World (A matimu ya misava ya Colúmbia) gi ngalo: “A vayimeli va mhaka ya Nungungulu hi vona va nga rangela a yimpi. A yimpi ya vanhu vontlhe yi lova kuvengana ka vanhu vontlhe.” Niku wutshanwini ga ku timela nzilo wa livengo, a vafundisa va wo hlanganyetela. A bhuku A History of Christianity (Matimu ya wuKristu) gi bika lawa: “A vafundisa a va zi kotangi ku rangisa kukholwa ka wuKristu mahlweni ka liranzo labye hi tiko, niku a kutala kabye va wa nga zi lavi. A kutala kabye va lo maha lezi va nga zi wona na zi olova ka vona, ku nga ku ecanyisa a wuKristu ni liranzo la tiko. A masochwa ya maKristu ya tichechi tontlhe ma wa kuciwa ku dayana hi vito ga Muhanyisi wabye.”

A tinduna ti wa tsumbisa kuhlula ka xihatla, kanilezi ku lo humelela zo hambana. Na zi nga seya kwihi, a yimpi yi lo hisa laha ka kuza ku nga ha woneki wo hlula. Hi kulanzela, a masochwa ya timiliyoni ma lo kumana ni lezi a mutsali wo kari wa matimu a ngaku “kuzilava hi gona khombo ga hombe ni go tshisa nguvu ka wontlhe lawa a nyama ni moya wa munhu zi ma timiseleko matinwini wontlhe.” Hambu lezi ku ngafa vanhu vo tala nguvu, a tinduna ta yimpi ti lo simama ku hoxela vanhu nzilweni wa zibhamu. A zi hlamalisi lezi a vanhu vo tala va sangulileko ku hluwuka.

Xana a yimpi yo sangula ya misava yi va khumbisile kuyini vanhu? A bhuku go kari ga matimu gi tshaha magezu lawa ya mulwi wa kale wa yimpi: “A yimpi . . . yi onhile a kupima ni mahanyela ya xizukulwana xontlhe.” Kunene, a yimpi leyi yi fuvisile mifumo yo tala. A yimpi leyo yo tshisa yi vile masangulo ya zana ga malembe ga kuhalatiwa ka hombe nguvu ka nkhata ku tivekako vanhwini. A kuvukelwa ka wuhosi ni zitereka zi lo sangula kuva kuga ka siku ni siku.

Hikuyini a yimpi yi djimisileko misava hi hloko ke? Xana hakunene yi vile mhango ya hombe ntsena? Xana a mihlamulo ya ziwutiso lezi ya komba zo kari xungetano hi wumanziko ga hina?