Vanhu vanharu va hlotileko lisine ka zana ga malembe ga wu 16 — Zini va zi kumileko?

‘XINI lisine?’ Lexi xi vile xiwutiso lexi Pontiu Pilatu, a hosana ya muRoma ya le Judia ka zana ga malembe go sangula, a mahileko Jesu, loyi a nga hi kulamulweni mahlweni ka hosana. (Johani 18:38) Hi lisine Pilatu i wa nga hloti lisine. Loku ku hi lezaku i wa nga lavi ku tiva lisine, a xiwutiso xakwe xi kombile kukanakana ni kungakhatali kakwe. Zi wonekisa ku khwatsi hi mawonela ya Pilatu a lisine ku wa hi ni xihi lexi a munhu a nga xi hlawula kutani ku gonzisiwa ku kholwa xona; ku wa nga hi na ndlela ya ku tiva a ku xini lisine. A votala inyamutlha, va zi wonisa zalezo.

Lava va ngaya chechini ka zana ga malembe ga wu 16 le Europa va wa kumana ni xikarato xa lezi va nga fanele ku zi kholwa kota lisine. Va wa gonzisilwe ku kholwa lezaku papa hi yena wa hombe ka vontlhe ni ku kholwa a tigonzo tinwani ta chechi, makunu va wa kumana ni maalakanyo maswa lawa ma nga hangalaswa le Europa kontlhe hi lava va nga ala a tigonzo to kari ta chechi ka xikhati lexo. Xana va wa fanele ku kholwa yini? Va wa ta yi tivisa kuyini a lisine?

Xikhatini lexo, xikari ka vanwani votala, ku wa hi ni vavanuna vanharu lava va nga ti yimisele ku hlota lisine.a Zini va mahileko kasi ku tiva lezi zi nga hi lisine ni lezi zi nga hi mawunwa? Niku zini va zi kumileko? A hi zi woneni.

‘NGHA XONTLHE XIKHATI KUVA BIBLIA GI RANGELAKO’

Wolfgang Capito i wa hi jaha gi nga hi ni kukholwa ko eta ka zilo za wukhongeli. I wa gonzile wudokodela, milayo, ni tigonzo ta wukhongeli, a maha paderi hi 1512 a gumesa a ya tira chechini na a tirela bixopo wa le Mainz.

Kusanguleni, Capito i lo zama ku hungula kuhiseka ka lava va nga xumayela mahungu ma lwisanako ni tigonzo ta Katolika leti a vanhu va nga kurumetwa ku ti kholwa. Hambulezo, na ku nga se hunza xikhati xo leha, Capito yenawu i lo sangula ku ala tigonzo ta Katolika. Zini a nga maha? A mutsali wa matimu James M. Kittelson, i tsalile lezi: Laha Capito a nga kumana ni tigonzo ti lwisanako, i wa kholwa lezaku “a ndlela ya yi nene ya ku tiva lisine la lezi va nga zi xumayela ku wa hi ku tirisa Biblia, hakuva hi gona goce gi wulako lisine.” Hi ndlela leyo, Capito i wonile lezaku a tigonzo ta chechi ka transubstanciação (gonzo ya ku a xibaba ni vinya za hunzuka zi maha miri ni nkhata wa Jesu) ni ku khozela a vobasa ti wa nga hi tigonzo ta Biblia. (Wona kwadru “Va lo ‘hlola lezaku a timhaka leti ti wa hinghaho ke.’”) Hi 1523, Capito i lo tsika xikhundla xakwe xa ku tirela bixopo a ya tshama doropeni ga Estrasburgo, ka xikhati lexo ku nga hi tsinza ga lava va nga ala tigonzo to kari ta chechi.

A muti wa Capito le Estrasburgo wu lova wutshamu legi lava va nga ala tigonzo to kari ta chechi va nga tlhangana kona, handle ko kanakana kasi ku bhulisana hi zilo zo tala za wukhongeli ni tigonzo ta Biblia. Hambu lezi a vaProtestante vo kari va nga ha simama va vuvumisa a gonzo ya Vanharu-munwe, lezi Capito a nga tsala “zi wa nga wulawuli hi gonzo ya Vanharu-munwe,” kota kuwula ka bhuku The Radical Reformation. Hikuyini? Capito i wa hlamaliswa hi Michael Servetus, a mugonzi wa zilo za wukhongeli wa muPanyoli, hi lezi a nga tirisisa zona a Biblia kasi ku kaneta a gonzo ya Vanharu-munwe.b

A ku kaneta a gonzo ya Vanharu-munwe zi wa neha wuyelo go biha nguvu, hikwalaho, Capito i wa ti wonela ku wula mawonela yakwe kubaseni. Hambulezo, lezi a zi tsalileko zi komba lezaku i wa kaneta a gonzo ya Vanharu-munwe xihundleni hambu ka xikhati lexi a nga kala a nga se tivana na Servetus. Hi nzhako ka xikhati, a mupristi wo kari wa Katolika i lo tsala lezaku Capito ni vanghana vakwe “va wa bhula xihundleni xungetano hi gonzo leyi ya chechi yo kala ku zwisiseka; va tlhela va ala a gonzo ya Kubasa ko tlakuka ka Vanharu-munwe.” Zana ga malembe nzhako, Capito i lo vekiwa ka xaxamelo wo sangula wa vatsali vo tiveka nguvu lava va nga kaneta a gonzo ya Vanharu-munwe.

Capito i wa kholwa lezaku a Biblia xibuka xa ku tiva lisine. I lo wula lezi: “Ngha a Biblia ni nayo wa Kristu ziva zona zi rangelako wukhongeli xontlhe xikhati.” Hi ku wula ka Dr. Kittelson, Capito “i kombile lezaku lexi xi mahileko a varangeli va nga humeleli ka tigonzo ta wukhongeli ku vile ku nga khatali kabye hi Mitsalo.”

Martin Cellarius (a tiviwako kambe kota Martin Borrhaus), jaha gi nga tshama mutini wa Capito hi 1526, yenawu i wa hi ni ku navela loko ka hombe ka ku lava ku gonza lisine la Mhaka ya Nungungulu.

“WUTIVI GA NUNGUNGULU WA LISINE”

Cellarius, a pswalilweko hi 1499, i wa hi xigonzani xa kutikarata ka zilo za wukhongeli ni za filozofia. I lo vumela xikhundla xa wugonzisi le Wittenberg, Alemanya. Kota lezi le Wittenberg ku nga hi wutshamu ga vaProtestante, zalezo Cellarius i lo tivana na Martin Luther ni vanwani lava va nga lava a ku cica a tigonzo ta chechi. Cellarius i wa ta zi kotisa kuyini a ku hambanyisa maalakanyo ya vanhu ni ya lisine la Biblia?

Hi kuyelana ni bhuku Teaching the Reformation, Cellarius i wa kholwa lezaku a ku zwisisa a lisine i mbhanzu wa “kugonza ka kutikarata ka Biblia, hi kuringanisela Mitsalo hi kukhanzakanya, zinwe ni kukhongela ku patsanako ni kutisola.” Zini lezi Cellarius a nga zi kuma kukambisiseni kakwe a Biblia?

Hi Julho wa 1527, Cellarius i lo tsala lezi a zi kumileko ka bhuku gi nga ni hloko ya mhaka On the Works of God (Mitirweni ya Nungungulu.) I lo tsala lezaku a tinkhozo ta chechi, to kota transubstanciação, ti wa hi xikombiso ntsena. Mayelano ni Mugonzisi wa hombe Robin Barnes, a bhuku ga Cellarius gi tlhelile gi “komba a mitlhamuselo ya ziprofeto za mitsalo yi kombako lezaku a xikhati xa khombo ga misava yontlhe ni kuxaniseka zi wa ta lanzelwa hi kuvuxetwa luswa ka zilo zontlhe ni kutatiseka ka ziprofeto.” — 2 Pedro 3:10-13.

A xa lisima nguvu zilo zitsongwani lezi Cellarius a zi tsalileko xungetano hi lezi Jesu Kristu a nga zona. Hambu lezi a nga kala ku kaneta hi kukongoma a gonzo ya Vanharu-munwe, Cellarius i lo hambanyisa a “Dadani wa le Tilweni” ni “N’wana wakwe Jesu Kristu” a tlhela a tsala lezaku Jesu munwe wa vanungungulu ni vana va Nungungulu nyamintamu. — Johani 10:34, 35.

Lomu ka bhuku gakwe ga Antitrinitarian Biography (1850), Robert Wallace i lo wona ku lezi zi tsalilweko hi Cellarius zi wa nga lanzeli a gonzo yo toloveleka ya Vanharu-munwe leyi yi nga woneka na yi hi ya lisine ka zana ga malembe ga wu 16.c Hikwalaho a titlhari to tala ti chikelele magumo ya lezaku Cellarius za koteka ku ngha a alile a gonzo ya Vanharu-munwe. I tlhamuselwa kota munwe wa zibya za Nungungulu “kugonziseni ka wutivi ga Nungungulu wa lisine na Kristu.”

KUTSUMBA KA KU VUXETWA KA TIGONZO TA KRISTU

Kwalomo ka lembe ga 1527, le Wittenberg ku lo tlhela ku maha muti wa Johannes Campanus a mugonzi wa zilo za wukhongeli, loyi a woniwako kota tlhari ya hombe masikwini yakwe. Hambu lezi a nga hi le tsinza ga wukhongeli ga vaprotestante, Campanus i lo khunguvanyiswa nguvu hi tigonzo ta Martin Luther. Hikuyini?

Campanus i lo ala mawonela ya transubstanciação ni consubstanciação.d Mayelano ni mutsali André Séguenny, Campanus i wa kholwa lezaku “a Xibaba a xi tshuki xi cica, xi simama kota xibaba, kanilezi kota xilalelo, xi fananisa a miri wa Kristu.” Hi 1529 ka mutlhangano wu nga mahelwa ku bhula hi timhaka leti le Marburg, Campanus a nga vumelelwangi ku wula xo kari xungetano hi lezi a nga zi gonzile lomu ka Mitsalo. Anzhako ka lezo, a vaprotestante-kulobye va lo sangula ku ti hambanyisa naye le Wittenberg.

A vaProtestante va wa karateka nguvunguvu hi kukholwa ka Campanus xungetano hi Dadani, N’wana, ni moya wa ku basa. Ka bhuku gakwe ga Restitution ga 1532, Campanus i wa gonzisa lezaku Jesu ni Dadani wakwe vanhu vambiri vo hambana. I lo tlhamusela lezaku a Dadani ni N’wana “munwe,” ntsena kota lezi a nuna ni sati va wuliwako lezaku i “nyama yinwe” — yi tlhanganyisilweko, hambu lezi va simamako na va hi vanhu vambiri. (Johani 10:30; Mateu 19:5) Campanus i lo wona lezaku a Mitsalo yi tirisa a kufananisa ko fana ni loko kasi ku komba lezaku a Dadani ngwa hombe ku hunza N’wana: A “hloko ya wasati hi nuna wakwe, ni hloko ya Kristu hi Nungungulu.” — 1 Va Le Korinte 11:3.

Ahati a moya wa ku basa ke? I lo tlhela aya ka Biblia, a tsala lezi: “A ku na Mutsalo wu seketelako lezaku a Moya wa ku Basa munhu wa wunharu . . . A moya wa Nungungulu wu woniwa kota ntamu wa kuvanga, hi lezi a wu tirisileko kasi ku longisela ni ku maha zilo zontlhe hi ntamu ni ntiro wa moya wakwe.” — Genesisi 1:2.

Luther i lo wona Campanus kota murukateli ni nala wa N’wana wa Nungungulu. A protestante munwani i lo wula lezaku ngha Campanus a dawa. Hambulezo, Campanus i wa tiyimisele ku simama. Maringano ni bhuku The Radical Reformation, “Campanus i wa kholwa hi kumbhelela lezaku a ku luza a mahungu lawa ya vapostoli ni tlhamuselo wa Biblia wa Nungungulu ni munhu hi zona zi wisileko Chechi.”

Campanus a nga tshukangi a lava a ku yimisa a ntlawa wa wukhongeli. I lo hlota lisine mahala. I lo wula lezi: ‘Hi lova xikari ka mitlawa ya wukhongeli ni ka vahluwuki vontlhe.’ Hikwalaho i wa rinzela lezaku a Chechi ya Katolika yi wa ta tlhela ka tigonzo ta lisine ta wuKristu hi ku tirisa a restauração. Hambulezo, hi ku gumesa a varangeli va Katolika va lo khoma Campanus, niku za koteka ku ngha a tshamile a 20 wa malembe ni ku hunza lomu paxweni. A vatsali va matimu va kholwa lezaku i file kwalomo ka va 1575.

“HLOLANI ZONTLHE”

A kugonza ka kutikarata ka Biblia ku vunile Capito, Cellarius, Campanus, ni vanwani lezaku va hambanyisa lisine ka zihoxo. Hambu lezi ku nga hiko wontlhe magumo ma chikelelweko hi vahloti lava va lisine ma zwananako ni Biblia, a vavanuna lava va kutikoramisa va lo kambisisa Mitsalo va tlhela va nyika lisima a lisine leli va nga li tivile.

Mupostoli Paule i lo khongotela maKristu-kulori aku: “Hlolani zontlhe, mu khomisisa lezi za zinene.” (1 Va Le Tesalonika 5:21) Kasi ku ku vuna a ku hlola lisine, a Timboni ta Jehova ti humesile a bhuku gi nga ni hloko ya mhaka yo faneleka khwatsi yi nge, Zini Lezi A Biblia Gi Zi Gonzisako Hakunene?