Venene ya wukanganyisi ga mufumo

A wukanganyisi nzeni ka mufumo gi tlhamuselwa kota ku tirisa ntamu hi ndlela ya hava hi ku lava ku ti wuyelisa wutsumbu. A matirisela lawo ya hava ya ntamu, ya kale na ma hi kona. Hi xikombiso, a Biblia gi wulawula hi nayo wa ku beletela ku xavelela timhakeni ta ku lamula, lezi zi kombako lezaku a ku xavelela ku wa sina ku tiveka ka xipimo xa 3.500 wa malembe ma hunzileko. (Eksodusi 23:8) Hi lisine, a wukanganyisi gi patsa zo hunza ku vumela ku xavelelwa. Ka zikhati zinwani a vatiri vo kari va wuhosi va yiva zilo, va lonzowota ku mahelwa zilo va kalako va nga hi na fanelo yo mahelwa, hambu ku yiva mali hi kukongoma. Va nga ha tlhela va tirisa a zikhundla zabye kasi ku vuna vanghana ni maxaka yabye hi ndlela yi nga hiko nayweni.

Hambu lezi a wukanganyisi gi nga kona ni ka yihi hlengeletano ya vanhu, a wukanganyisi lomu ka mifumo, gi wonekisa ku khwatsi giya gi biha nguvu. A mubiko wa kucica ka wukanganyisi misaveni yontlhe wu humesilweko hi 2013 hi hlengeletano yi vitwako, Transparência Internacional wu wula lezaku a vanhu misaveni yontlhe va wona lezaku a tihlengeletano ta hombe ta wukanganyisi hi leti: Tipartido ta politika, maphoyisa, vatiri va mufumo, tihubye ta tiko ta ku yimisa milayo, ni tihubye ta kulamula. Wona a mibiko yo kari yi kombako a xikarato lexi.

• AFRIKA: Hi 2013, a vatiri vo kari va mufumo vo ringana a 22.000 wa vona le Djoni va lova ni nanzu wa mitiro yo kari ya wukanganyisi.

• AMERIKA: Hi 2012, 25 wa vanhu va lova ni nanzu wa kuva va tirisile a mali ya mufumo kasi ku xava vanhu lezaku va va seketela zikhundleni zabye, le Brasil. Xikari ka vanhu lavo ku wa hi ni loyi a nga hi hosi ya tiko ka malembe ya 2003-05 — ku nga munhu wa xikhundla xa wumbiri hi kutlakuka lomu tikweni ga Brasil.

• ASIA: Seul, Coréia wa le Dzongeni, xipimo xa 502 wa vanhu va lofa hi kota ya ku khingimuka ka bazari go kari hi 1995. Lava va nga kambisisa a xigelo xa lezo va lo kuma lezaku a tihosana ta doropa ti wa no xaviwa kasi a vaaki lava va tholilweko va tirisa a semende ya kale zonake va hambunyeta nayo wa kuhlayiseka.

• EUROPA: “A kuanza ka xikarato [xa wukanganyisi le Europa] ka hlamalisa,” ku wula Cecilia Malmströma, a hosana yo kari yi wonelelako a zilo zi yelanako ni maphoyisa ya Europa. I lo engeta aku: “Zi wonekisa ku khwatsi a mifumo a yi mahi nchumu wo tiya wu kombako kuva yi ti yimisela ku fuvisa a wukanganyisi.”

Za karata nguvu a kuva a vanhu va fuvisa a wukanganyisi lomu ka mifumo. Mugonzisi Susan Rose-Ackerman, tlhelo tlhari ya ku lwisana ni wukanganyisi i wulile lezaku kasi ku fuvisa a wukanganyisi ku wa ta laveka “kucica ka hombe nguvu ka lezi a mifumo yi mahisako zona a mabhinzu.” Hambu lezi zi wonekisako ku khwatsi a ku na ndlela ya ku mbheta a wukanganyisi, a Biblia gi komba lezaku yi kona niku gi ta mbhela futsi.