Kuma litsako ntirweni wa wena

1-3. a) Xana a vanhu vo tala va ti zwisa kuyini hi ntiro wabye? b) Hi wahi a mawonela lawa a Biblia gi ma kucako xungetano hi ntiro, niku ziwutiso muni lezi hi to wulawula hi zona ka xipimo lexi?

KA VANHU vo tala tikweni legi nyamutlha, a ku tira a va zi woni khwatsi. A va zi ranzi a ku ya tira tihora to tala siku ni siku ka ntiro lowu wu nga va tsakisiko. Xana a vanhu va tshamela lego va nga kuciswa kuyini lezaku va chela kota hi ntiro wabye ni ku kuma litsako mitirweni yabye ke?

² A Biblia gi kuca munhu lezaku ava ni mawonela ma nene xungetano hi ntiro wo ti karata. Gi ngalo a ntiro ni mihanzu ya wona xinyikiwo. Solomoni i lo tsala aku: ‘A munhu ni munhu i fanele kuga ni kunwa, a kuma litsako ntirweni wakwe wontlhe. Xinyikiwo xa Nungungulu.’ (Mutshawuteli 3:13) Jehova, loyi a hi ranzako na a xuva lezaku hi vuneka xontlhe xikhati, i lava lezaku hi kuma litsako ntirweni wa hina hi tlhela hi ti buza hi mihanzu ya kutikarata ka hina. Kasi hi tshama liranzweni lakwe, hi fanele ku ti zwananisa ni mawonela yakwe zinwe ni matshinya yakwe ya milayo xungetano hi ntiro. — Gonza Mutshawuteli 2:24; 5:18.

³ Ka xipimo lexi, hi ta wulawula hi ziwutiso lezi za mune, zaku: Hi nga li kumisa kuyini a litsako ntirweni wa hina? Mitiro muni yi nga faneliko ku mahiwa hi maKristu ya lisine? Xana hi nga ringaniselisa kuyini a ntiro wa kutihanyisa ni mitiro ya moya? Niku, hi wihi a ntiro wa lisima ka yontlhe lowu hi faneleko ku wu maha? Hambulezo, a kuranga a hi wulawuleni hi xikombiso xa vatiri vambiri va hombe ka vontlhe wuakweni gontlhe — Jehova Nungungulu na Jesu Kristu.

A MUTIRI WA HOMBE KA VONTLHE NI XIGOGO XA MITIRO

4, 5. Xana a Biblia gi kombisa kuyini lezaku Jehova mutiri loyi a humesako mihanzu?

⁴ Jehova hi yena Mutiri wa Hombe ka vontlhe. Genesisi 1:1 i ngalo: “A kusanguleni Nungungulu i lo vanga tilo ni misava.” A xikhati lexi Nungungulu a nga mbheta a ntiro wakwe wa ku vanga ni ku longisela misava, i lo wona lezaku zontlhe zi wa “sasekile nguvu.” (Genesisi 1:31) Hi magezu manwani, i wa xalele nguvu hi ntiro wakwe wontlhe wa laha misaveni. Jehova, ‘a Nungungulu wo tsaka,’ handle ko kanakana i lo tsaka nguvu hi ku wona lezaku a ntiro wakwe wa pswala mihanzu. — 1 Timote 1:11, NM.

⁵ A Nungungulu wa hina wa zigingi a nga nyimi ku tira. Anzhako ka xikhati xo leha na misava ya xiviri ni lezi zi nga ka yona zi mbhelile ku vangiwa, Jesu i te ngalo: “Dadani wa ha tira ni lezi.” (Johani 5:17) Xini lexi Dadani a mahako ke? Na a hi kwale wutshanwini gakwe le tilweni, Jehova hakunene i tshama na a khomekile hi ku rangela ni ku hlayisa vanhu. I vangile a “ximahwa xiswa,” ma nga maKristu ma belekilweko hi moya, lawa hi kugumesa ma to fuma zinwe na Jesu le tilweni. (2 Va Le Korinte 5:17) Wa ha tira kala makunu kasi ku kutatisa a kungo gakwe xungetano hi vanhu — ga lezaku lava va mu ranzako va kuma wutomi ga pinzukelwa misaveni yiswa. (Va Le Roma 6:23) Jehova wa tsaka nguvu hi ku wona a mihanzu ya ntiro lowo. A vanhu va timiliyoni va vumela a mahungu ya Mufumo, va kokiwa hi Nungungulu va tlhela va lulamisa a mahanyela yabye kasi va tshama liranzweni lakwe. — Johani 6:44.

6, 7. Wukustumunyu muni gi nga kona ga lezaku Jesu i wa hi mutiri wa zigingi?

⁶ Jesu i na ni wukustumunyu go tala gi tiyisako lezaku mutiri wa zigingi cima ka kale. Na a ga seta laha misaveni kota munhu wa nyama, i tirile kota “xigogo xa mitiro” ya Nungungulu kuvangeni ka zilo zontlhe “le tilweni ni laha misaveni.” (Mavingu 8:22-31; Va Le Kolosi 1:15-17) A xikhati lexi a nga hi misaveni, Jesu i simamile kuva mutiri wa zigingi. Na a ha hi muswa, i lo gonza a ntiro wa kuvatla, laha ka kuza a tiveka kota “muvatli.”a (Marku 6:3) A ntiro lowo wu binzile niku wu lava wumeseri ni wutlhari go tsalangana — nguvunguvu xikhatini lexi ku nga hi hava tikoponi to sahela zigodo zi maha mapulango, zitolo zo xavisa mapulango, ni michini yo tira hi gezi. Wa zi kota ku alakanyela Jesu na a huma a ya ti lavela mapulango — kuzilava hi ku tsemelela tisinya ni ku kokovisela zigodo a zi yisa ni kwihi laha a nga tirela kona? Wa mu wona na a aka tiyindlu — na a vatla a tlhela a tlhatekela a tibaroti ta langwa, a maha tivati, hambu ni ku vatla a zibya za lomu ndlwini ke? Handle ko kanakana, Jesu i ku zwile ha yece a kunanziha ka kuva mutiri wa zigingi ni wo buva.

⁷ Jesu i wa hi mutiri wa zigingi wo tiveka nguvu ntirweni wakwe wa kuxumayela. Hi malembe manharu ni khihlanya, i lo tshama na a khomekile hi ntiro lowu wa lisima a ku hunza yontlhe. Na a lava ku chikelela vanhu vo tala hi laha zi nga koteka ha kona, i lo ti tsitsirita masiku wontlhe, a phinzulela ku vuka a tlhela a tira kala gi phuma. (Luka 21:37, 38; Johani 3:2) I lo fambafamba “mitini ni zimitaneni, na a kanela ni ku tlhatlhambutela ivangeli ya mufumo wa Nungungulu.” (Luka 8:1) Hi lisine, Jesu i fambile mazana ya tikilometro na a enza hi mikonzo maruweni ya lithuri lezaku a yisa mahungu yo saseka ka vanhu.

8, 9. Xana Jesu i li kumisile kuyini litsako ntirweni wakwe?

⁸ Xana Jesu i li kumile litsako hi ku tira hi ku ti karata kuxumayeleni ke? Ina! I lo xwanya a timbewu ta lisine la Mufumo, a siya masimu lawa ma nga buvile kasi ma tshovelwa. Jesu i wa tiyiswa ni ku xuriswa hi ku maha a ntiro wa Nungungulu laha ka kuza a nga cheli kota hi zakuga kasi a wu tatisa. (Johani 4:31-38) Hi nga ehleketa hi litsako leli a vileko nalo kugumeseni ka wutireli gakwe laha misaveni a xikhati lexi a nga bika lezi ka Dadani wakwe hi kutiya aku: “Nzi ku dumisile misaveni, hi ku mbheta a ntiro lowu u nzi nyikileko wona a ku wu tira.” — Johani 17:4.

⁹ Hakunene, Jehova na Jesu hi vona va nga zikombiso za hombe ka zontlhe za lava va kumako litsako ntirweni wabye. A liranzo la hina ha Jehova li hi kuca a ku ‘maha vapimanyisi va Nungungulu.’ (Va Le Efesusi 5:1) A liranzo la hina ha Jesu li hi susumeta a ku “lanzela a nkonzo wakwe.” (1 Pedro 2:21) Makunu, a hi woneni lezi hinawu hi nga li kumisako zona a litsako ntirweni wa hina.

NDLELA YO KUMA LITSAKO NTIRWENI WA HINA

10, 11. Xini xi nga hi vunako a kuva ni mawonela ma nene xungetano hi ntiro wa hina?

¹⁰ A ntiro wa kutihanyisa wu na ni wutshamu wutomini ga maKristu ya lisine. Ha zi lava ku kuma litsako ni kuxalala ko kari ntirweni wa hina, kanilezi zi nga ha karata nguvu loku hi kari hi maha ntiro hi nga wu ranziko. Hi nga zi kotisa kuyini a ku kuma litsako ntirweni wa hina ziyinweni lezo ke?

¹¹ Hi ku ti karatela kuva ni mawonela ma nene. A hi xikhati xontlhe zi kotekako a ku cica a ziyimo za hina, kanilezi hi nga cica a mawonela ya hina. A ku ehleketa hi mawonela ya Nungungulu zi nga hi vuna a kuva ni mawonela ma nene xungetano hi ntiro. Hi xikombiso, loku u hi hloko ya ngango, u nga rivali lezaku a ntiro wa wena, hambu loku wu wonekisa ku khwatsi ngwa nyalidede nguvu, hi wona wu ku vunako a ku hlayisa a ngango wa wena. A ku hlayisa maxaka ya wena a hi mhaka yo hlakana mahlweni ya Nungungulu. A Mhaka yakwe yi ngalo loyi a nga hlayisiko ngango wakwe “i bihile ku hunza loyi a nga kholwiko.” (1 Timote 5:8) A ku tiva lezaku a ntiro wa wena xinwe xa zilo zi ku vunako a ku tatisa a ntiro lowu u nyikilweko hi Nungungulu zi nga ku vuna a ku kuma litsako ni kuxalala ntirweni wa wena lezi kuzilava a vatiri-kuloni va nga hiko nazo.

12. I nchachazelo muni hi wu kumako hi ku tira hi zigingi ni kutsumbeka ntirweni wa hina?

¹² Hi kuva munhu wa zigingi ni kutsumbeka. A ku tira hi zigingi ni ku gonza ku maha khwatsi a ntiro wa hina zi nga hi nehela makatekwa. A vatiri va zigingi ni wo buva va tala ku nyikwa nguvu lisima hi valungu vabye. (Mavingu 12:24; 22:29) Kota maKristu ya lisine, hi fanele ku tsumbeka ntirweni wa hina kambe — hi nga yivi mali, materiali, kutani xikhati ka mulungu wa hina. (Va Le Efesusi 4:28) Kota lezi hi zi wonileko ka xipimo xi hunzileko, a kutsumbeka ku neha nchachazelo. A mutiri loyi a tiviwako kota munhu wo tsumbeka i tala ku tsumbiwa. Niku kani a mulungu wa hina wa xi wona a xikombiso xa hina kota vatiri va zigingi kani a nga xi woni, ha xalala hi ku tiva lezaku hi na ni “livalo li nene” ni lezaku hi tsakisa Nungungulu loyi hi mu ranzako. — Maheberu 13:18; Va Le Kolosi 3:22-24.

13. A xikombiso xa hina xa xi nene lomu hi tirako kona xi nga pswala mihanzu muni ke?

¹³ Hi ku tiva lezaku a mahanyela ya hina ma zi kota ku dzunza Nungungulu. Loku hi simama a ku kombisa mahanyela yo tlakuka ya wuKristu lomu hi tirako kona, a vanwani hakunene va ta zi wona. Na hi bhinzula yini? Hi ku maha lezo, hi ta “bombisa a gonzo ya Nungungulu a Muhanyisi wa hina.” (Titusi 2:9, 10) Ina, a mahanyela ya hina ya ma nene ma nga vuna vanwani lezaku va wona a kusaseka ka wukhozeli ga hina, ma gi maha giva go naveleka nguvu ka vona. Alakanyela ntsena hi lezi u nga wa ta ti zwisa zona loku a mutiri-kuloni o vumela a lisine la Biblia hi ku wona a xikombiso xa wena xa xi nene ntirweni! A xa lisima ka zontlhe hi lexi: A ku na nchachazelo wa hombe wa ku hunza a ku tiva lezaku a mahanyela ya wena ya ma nene ma dzunza Jehova ma tlhela ma tsakisa a mbilu yakwe. — Gonza Mavingu 27:11; 1 Pedro 2:12.

NGHA HIVA NI MAHLO YO WONA KULE A XIKHATI LEXI HI HLAWULAKO NTIRO

14-16. A xikhati lexi hi lavako ku maha ziboho zi yelanako ni ntiro wa kutihanyisa, hi zihi a ziwutiso za lisima lezi hi faneleko ku zi alakanyela?

¹⁴ A Biblia a gi xaxameti mitiro yontlhe ya kutihanyisa yi amukelekako ni yi nga amukelekiko. Lezo a zi wuli lezaku hi to vumela ni wihi ntiro hi wu kumako na hi nga cuwuki ku wu tshamisile kuyini. A Biblia gi nga hi vuna a ku hlawula a ntiro wo bhinzula ni wo dzunzeka na wu xalalisako Nungungulu ni ku potsa a ntiro lowu wu nga mu xalalisiko. (Mavingu 2:6) A xikhati lexi hi lavako ku maha ziboho zi yelanako ni ntiro wa kutihanyisa, ku na ni ziwutiso zimbiri za lisima hi faneleko ku zi alakanyela.

¹⁵ Xana a ku maha ntiro lowu zi ngava ku maha nchumu wu koniwako hi Biblia? A Mhaka ya Nungungulu yi kona hi kudlunyatekileko a ku yiva, ku hemba, ni ku maha zifananiso. (Eksodusi 20:4; Mitiro 15:29; Va Le Efesusi 4:28; Kuvululelwa 21:8) Hi wa nga ta vumela ku maha ni wihi ntiro wu lavako lezaku hi maha zilo lezo. A liranzo la hina ha Jehova cima a li nge hi tsiki hi vumela a ntiro wu patsako ku maha zilo zi hambunyetako a milayo ya Nungungulu. — Gonza 1 Johani 5:3.

¹⁶ Xana a ku maha ntiro lowu zi hi maha hiva vahlengeli kutani vavuvumisi va za kubiha hi kudlunyatekileko? Wona a xikombiso lexi. A ku tira kota muamukeli wa vapfhumba a zi bihangi zona ha zoce. Hambulezo, ahati loku a muKristu o nyikwa a ntiro lowo ka xipitali xa ku bhoxa tinyimba ke? Lisine lezaku a ntiro wakwe wu wa nga ta lava lezaku a vunetela kubhoxeni ka tinyimba hi kukongoma. Hambulezo, xana a kuva a tira lahayani siku ni siku zi wa nga ta seketela a kutira ka xipitali lexo xi mahelweko ku bhoxa tinyimba — ku nga nchumu lowu wu koniwako hi Mhaka ya Nungungulu ke? (Eksodusi 21:22-24) Kota lezi hi nga vanhu va ranzako Jehova, a hi zi lavi ku hlengela zilweni zi koniwako hi Mitsalo.

17. a) Timhaka muni hi faneleko ku ti alakanyela a xikhati lexi hi mahako ziboho xungetano hi ntiro wa kutihanyisa? (Wona a kwadru “Xana nzi fanele ku vumela a ntiro lowu?”) b) Xana a livalo la hina li nga hi vunisa kuyini a ku maha ziboho lezi zi xalalisako Nungungulu?

¹⁷ A ziwutiso zo tala xungetano hi ntiro wa kutihanyisa zi nga hlamuliwa hi ku ehleketa khwatsi hi mihlamulo ya ziwutiso lezi za zimbiri za lisima zi nga ka tinzimana 15 ni 16. Tlhatakumbiri, ku na ni tinwani timhaka hi faneleko ku chela kota ka tona a xikhati lexi hi mahako a ziboho zi yelanako ni ntiro wa kutihanyisa.b A hi nge rinzeli lezaku a nanza gi tsumbekileko gi ta yimisa milayo ni zileletelo xungetano hi ziyimo zontlhe lezi zi nga ha humelelako. Hikwalaho, hi fanele kuva ni mahlo ya ku wona kule. Kota lezi hi zi gonzileko ka Xipimo 2, hi fanele ku gonzisa ni ku toloveta a livalo la hina hi ku gonza ndlela yo tirisa a Mhaka ya Nungungulu wutomini ga hina ga siku ni siku. Loku hi tolovela “a ku tirisa kupima” ka hina, a livalo la hina li nga hi vuna a ku maha ziboho lezi zi xalalisako Nungungulu ni zi hi vunako a ku tshama liranzweni lakwe. — Maheberu 5:14.

NGHA UVA NI MAWONELA YO RINGANISELA XUNGETANO HI NTIRO

18. Hikuyini zi nga hehukiko a ku hlayisa mawonela yo ringanisela zilweni za moya?

¹⁸ A kuva ni kuringanisela hi tlhelo ga moya a zi hehuki ‘masikwini lawa yo gumesa’ yo nonoha ku hanya ka wona. (2 Timote 3:1) A ku kuma ntiro u tlhela u simama ka wona a zi hehuki ne ni kutsongwani. Kota maKristu ya lisine, ha li tiva a lisima la ku tira hi kutikarata kasi ku wundla a ngango wa hina. Kanilezi loku hi nga ti woneli, a kucetelo wa le ntirweni kutani ntungu wa tiko legi wa ku alakanyela titshomba ntsena zi nga tlimba a mitiro ya hina ya moya. (1 Timote 6:9, 10) A hi wulawuleni hi ndlela yo simama ni mawonela yo ringanisela, hi tiva “lezi zi nga zi nene” nguvu. — Va Le Filipi 1:10.

19. Hikuyini Jehova a ringanelwako hi kuva hi mu tsumba hi kumbhelela, niku xana a kutsumba loko ku hi vuna a ku potsa yini?

¹⁹ Tsumba Jehova hi kumbhelela. (Gonza Mavingu 3:5, 6.) Xana a nga ringani a kuva hi mu tsumba ke? Phela hi yena a hi khatalelako. (1 Pedro 5:7) Wa zi tiva lezi hi zi lavako a ku hunza hina venyi, niku a woko gakwe a gi komangi. (Tisimu 37:25) Hikwalaho, hi maha khwatsi hi ku demba ndleve a xikhati lexi a Mhaka yakwe yi hi alakanyisako yiku: “Ngha na mahanyela ya nwina ma ngavi ya ku ranza mali; eneliswani hi lezi mu nga nazo; hakuva Nungungulu i ngalo: Cima nzi nga ta ku tsika, hambu ku ku siya.” (Maheberu 13:5) A malanza yo tala ma nga ntirweni wa xikhati xontlhe ma zi wona hi mahlo lezaku Nungungulu i na ntamu wa ku hlayisa vanhu. Loku hi tsumba hi kumbhelela lezaku Jehova i ta hi hlayisa, hi ta potsa a ku karatekela nguvu za ku wundla a ngango wa hina. (Mateu 6:25-32) Hi nga ta tsika a ntiro wa kutihanyisa wu hi maha hi fularela a mitiro ya moya, yo kota ku xumayela a mahungu yo saseka ni kuva kona mitlhanganweni. — Mateu 24:14; Maheberu 10:24, 25.

20. Zi wula yini a ku hlayisa a tihlo na gi cuwuka hi kutshonometa, niku xana u nga simamisa kuyini xiyinweni lexo?

²⁰ Hlayisa a tihlo ga wena na gi cuwuka hi kutshonometa. (Gonza Mateu 6:22, 23.) A ku hlayisa a tihlo gi cuwukako hi kutshonometa zi wula ku hehukisa a wutomi. A tihlo ga muKristu gi cuwukako hi kutshonometa gi cuwuka a kungo ginwe ntsena — ku nga ku maha a kuranza ka Nungungulu. Loku a tihlo ga hina gi cuwukile hi kufaneleko, hi nga ta karatekela nguvu ku lava a ntiro wu holelako mali yo tala ni wutomi ga chukwana hi tlhelo ga timali. Ge hambu ku kokiwa kupima hi zilo za ziswa lezi a vaxavisi va nga ha zamako ku hi kholwisa vaku hi fanele ku zi xava kasi hi kuma litsako. Xana u nga gi hlayisisa kuyini a tihlo ga wena na gi cuwukile hi kutshonometa? Potsa a ku ti binzisa hi mangava ma nga hiko na xigelo. U nga ti binziseli hi titshomba leti ti ku gelako xikhati xo tala na ti lava lezaku u ti khatalela nguvu. Ingisa a wusungukati ga Biblia ga ku eneliswa hi “zakuga ni kuambala.” (1 Timote 6:8) Lwela ku hehukisa a wutomi ga wena hi laha zi kotekako ha kona.

21. Hikuyini hi faneleko ku tiva lezi hi faneleko ku zi rangisa, niku zini zi faneleko ku ranga wutomini ga hina?

²¹ Rangisa zilo za moya u tlhela u khomelela ka zona. Kota lezi hi nga ni xikhati xi tsongwani wutomini ga hina ga siku ni siku, hi fanele ku tiva lezi hi faneleko ku zi rangisa. Loku hi nga mahi lezo, a zilo zi nga hiko za lisima zi ta hi gela xikhati xa lisima, zi tlhela zi tlimba lezi za lisima nguvu. Xini xi faneleko kuva xo ranga ka zontlhe wutomini ga hina? A votala tikweni va nyika nguvu lisima a ku lanzelela a zigonzo zo tlakuka va fela ku kuma ntiro wu holelako mali yo tala tikweni legi. Kanilezi, Jesu i khongotele valanzeli vakwe lezaku va ‘lava mufumo kuranga.’ (Mateu 6:33) Kunene, kota maKristu ya lisine, hi rangisa a Mufumo wa Nungungulu wutomini ga hina. A mahanyela ya hina — ku nga lezi hi zi hlawulako, a mixuvo leyi hi ti vekelako, ni mitiro leyi hi yi mahako — ​ma fanele ku komba lezaku a Mufumo wa Nungungulu ni kuranza kakwe hi zona zi nga za lisima nguvu ka hina a ku hunza a kukaratekela titshomba ni zilo zinwani za tiko.

TIRA HI KUTIKARATA WUTIRELINI

22, 23. a) Hi wihi a ntiro-tshinya wa maKristu ya lisine, niku xana hi nga zi kombisa kuyini lezaku a ntiro lowo hi wona wa lisima ka hina? (Wona a kwadru “A xiboho xa mina xi nzi tisele litsako ni kuxalala wutomini.”) b) Hi kwihi a kutiyimisela ka wena xungetano hi ntiro wa kutihanyisa?

²² Kota lezi hi zi tivako lezaku hi hanya tichokeni ta masiku yo gumesa, hi tshama na hi vekile kupima ka hina ntirweni-tshinya wa maKristu ya lisine — ku nga ku xumayela ni ku maha vapizani. (Mateu 24:14; 28:19, 20) A ku fana na Jesu, a Xikombiso xa hina, hi lava ku tshama na hi khomekile nguvu hi ntiro lowu wu ponisako wutomi. Hi nga zi kombisa kuyini lezaku a ntiro lowu hi wona wa lisima ka hina ke? A kutala ka vanhu va Nungungulu va ti nyiketela hi mbilu yontlhe ntirweni wa kuxumayela kota vahuweleli va bandla. A vokari va mahile malulamiselo kasi va zi kota ku tira kota maphayona kutani varumiwa. Na va tiva a lisima la ku ti vekela mixuvo ya moya, a vapswali vo tala va kuca a vana vabye lezaku va nghenela ntiro wa xikhati xontlhe. Xana a vahuweleli vo hiseka va Mufumo va li kuma litsako ntirweni wabye wa kuxumayela ke? Hakunene va li kuma! A ku tirela Jehova hi muhefemulo wontlhe hi yona a ndlela ya lisine ya ku hanya wutomi go tala hi litsako, kuxalala, ni makatekwa ya tsanza-vahlayi. — Gonza Mavingu 10:22.

²³ A kutala ka hina hi fanele ku mbheta tihora to tala ntirweni wa kutihanyisa kasi hi kuma zo hlayisa hi zona a mingango ya hina. Alakanya a ku Jehova i lava lezaku hi kuma litsako ntirweni wa hina. Loku hi zwananisa a mawonela ni mitiro ya hina zinwe ni mawonela yakwe ni matshinya yakwe ya milayo, hi ta li kuma litsako ntirweni wa hina. Hambulezo, ngha hi ti yimisela a ku nga tshuki hi tsika a ntiro wa kutihanyisa wu hambukisa a kupima ka hina ntirweni wa hina wa lisima — ku nga ku xumayela mahungu yo saseka ya Mufumo wa Nungungulu. Loku hi rangisa a ntiro lowu wutomini ga hina, hi komba lezaku ha mu ranza Jehova niku hi ku maha loko, hi ta tshama liranzweni lakwe.