Jehova, a Nungungulu a wulawulako ni malanza yakwe

1-3. a) Hikuyini a lirimi la Nungungulu ni mawulawulela yakwe ma tlakukileko ku hunza ya vanhu? b) Hi ta kambisisa yini ka nzima leyi?

NUNGUNGULU wa pinzukelwa i mahile zivangwa zo tlhariha kasi ku hanya nazo ni ku tsaka nazo. (Tis. 36:9) Mupostoli Johani i wulawulile hi mupangalati wo sangula wa Nungungulu kota “Gezu” ni “masangulo ya kuvanga ka Nungungulu.” (Joh. 1:1; Kuv. 3:14) Jehova Nungungulu i wa bhulela N’wana loye wa matewula a maalakanyo yakwe ni lezi a ti zwisako zona. (Joh. 1:14, 17; Kol. 1:15) Mupostoli Paule i kumbukile ‘tirimi ta tingelosi,’ ku nga ndlela ya ku bhulisana ya le tilweni yi tlakukileko ku hunza tirimi ta vanhu.— 1 Kor. 13:1.

² Jehova i na ni wutivi go eta ga tibiliyoni ta zivangwa zo tlhariha za laha misaveni ni za le tilweni. Ni ka xihi xikhati, a vanhu va tsanza-vahlayi va zi kota ku khongela ka yena hi tirimi to hambanahambana. A nga ingisi mikhongelo leyo ntsena, kanilezi ka xikhati xalexi xa xinwe i kongomisa a tlhela a wulawula ni zivangwa za le tilweni kambe. Kasi ku maha lezo, zi lava ku ngha a hi ni maalakanyo, ni lirimi, ni tindlela ta ku wulawula to tlakuka nguvu ku hunza le’ta vanhu. (Gonza Isaya 55:8, 9.) Zi te dlunya lezaku loku a wulawula ni vanhu, Jehova i wula maalakanyo yakwe hi ndlela yo olova kasi hi ma zwisisa.

³ Zalezi hi ta kambisisa lezi a Nungungulu loyi wa wutlhari gontlhe a zi mahako kasi ku wulawula ni vanhu hi ndlela yo dlunyateka matinwini wontlhe. Hi ta tlhela hi wona lezi a cicacicisako zona a tindlela leti a wulawulako navo hi tona hi kuya hi zilaveko ni ziyimo.

MHAKA YA NUNGUNGULU KA VANHU

4. a) Lirimi muni leli Jehova a li tirisileko kasi ku wulawula na Mosi, Samueli, na Davida? b) Mahungu muni lawa a Biblia gi nga nawo?

⁴ Jehova i bhulile na Adamu le sinwini ga Edeni, na a tirisa lirimi la vanhu. Kuzilava i mahile lezo na a tirisa xiHeberu xo kari xa kale. Hi kufamba ka xikhati, i lo tivisa maalakanyo yakwe ka vatsali va Biblia va nga wulawula xiHeberu, vo kota Mosi, Samueli, na Davida, niku va tlhamusele maalakanyo lawo hi magezu yabye wutsumbu. Ahandle ko tsala magezu ma wulilweko hi Nungungulu hi kukongoma, va tlhelile va hlawutela a kutirisana kakwe ni vanhu, ku patsa ni matimu ya kukholwa kabye ni liranzo zinwe ni lawa ma nga komba a zihoxo zabye ni kungakholwi. Wontlhe a mahungu lawo ya lisima nguvu inyamutlha. — Rom. 15:4.

5. Xana Jehova i kurumetile vanhu vakwe lezaku va tirisa xiHeberu basi? Tlhamusela.

⁵ Laha a ziyimo zi nga cica, Nungungulu a nga womangi ni ku tirisa xiHeberu ntsena kasi ku wulawula ni vanhu. Anzhako ka wukhumbi ga le Babuloni, a xiAramaiko xi lo maha lirimi la siku ni siku la vokari xikari ka vanhu va Nungungulu. Kuzilava na a lava ku komba lezi zi nga hata, Jehova i lo pimisela muprofeti Danieli na Jeremia zinwe na mupristi Ezra lezaku va tsala zipanze zo kari za Biblia hi xiAramaiko.a

6. Zi kotekisile kuyini lezaku a Mhaka ya Nungungulu yi kumeka hi tirimi tinwani ahandle ka xiHeberu?

⁶ Hi kufamba ka xikhati, Alexandro wa Hombe i lo khozisa a xipanze xa hombe xa tiko ga kale, zonake a xiGreki xo toloveleka, kutani xa Koine xi maha lirimi la matiko manyingi. A vaJuda vo tala va lo sangula ku wulawula lirimi lelo, lezi zi nga maha lezaku ku hunzuluselwa a Mitsalo ya xiHeberu yiya ka xiGreki. A wuhunzuluseli lego, ku alakanyelwako lezaku gi mahilwe hi 72 wa vahunzuluseli, gi lo tiviwa kota Septuaginta. Gi vile wuhunzuluseli go sangula ga Biblia niku give gona ga lisima nguvu.b A ntiro wa vahunzuluseli lavo vo tala wu lo maha lezaku ku tiriswa mahunzuluselela yo hambanahambana — ku hunzulusela hi gezu ni gezu ni ku hunzulusela mongo ntsena. Hambulezo, a Septuaginta gi wa woniwa kota Mhaka ya Nungungulu hi vaJuda lava va nga wulawula xiGreki gi tlhela gi ta woniswa zalezo hi maKristu kambe.

7. Lirimi muni leli kuzilava Jesu a li tirisileko kasi ku gonzisa a vapizani vakwe?

⁷ A xikhati lexi a N’wana wa matewula wa Nungungulu a ngata misaveni, kuzilava i wa wulawula ni ku gonzisa hi lirimi leli a Biblia gi nge xiHeberu. (Joh.19:20; 20:16; Miti. 26:14) Zi wonekisa ku khwatsi a xiHeberu xa zana ga malembe go sangula xi wa patselwa ni xiAramaiko, hikwalaho Jesu kuzilava i tirisile magezu yo kari ya xiAramaiko. Hambulezo, i wa xi tiva kambe a xiHeberu xa kale ka Mosi ni vaprofeti, lexi xi nga leriwa viki ni viki lomu masinagogeni. (Luka 4:17-19; 24:44, 45; Miti. 15:21) Tlhatakumbiri, le Israeli ku wa wulawuliwa xiGreki ni xiLatini kambe. A Mitsalo a yi wuli nchumu hi ku ngha Jesu a wulawulile a tirimi leto.

8, 9. Laha a wuKristu gi nga hangalaka, hikuyini a xiGreki xi nga maha lirimi lo ranga xikari ka vanhu va Nungungulu, niku lezo zi komba yini hi Jehova?

⁸ A valanzeli vo sangula va Jesu va wa tiva xiHeberu, kanilezi anzhako ka kufa kakwe, kuve ni vapizani vakwe va nga wulawula tirimi tinwani. (Gonza Mitiro 6:1.) Laha a wuKristu gi ngaya gi hangalaka, ku lo tira nguvu a xiGreki xikari ka maKristu. Kunene, a Ivangeli ya Mateu, ya Marku, ya Luka, ni ya Johani, leti ti hlawutelako lezi Jesu a gonzisileko ni ku maha, ti wa tiviwa nguvu hi xiGreki. Hikwalaho, a lirimi la vapizani vo tala li wa hi xiGreki, wutshanwini ga xiHeberu.c A mapapilo ya mupostoli Paule ni mabhuku manwani ma pimisilweko wonawu ma wa hangalakile hi xiGreki.

⁹ U ta wona lezaku loku a vatsali va Mitsalo ya xiGreki ya wuKristu va tshaha Mitsalo ya xiHeberu, va wa tolovela ku yi teka ka Septuaginta. A magezu lawo, ma nga tshuka ma wuliwa hi ndlela yo hambanahambana ni lezi ma tisako zona laha ka xiHeberu, zalezi ma maha xipanze xa Mitsalo yi pimisilweko. Hikwalaho, a ntiro wa vahunzuluseli va nga mbhelelangiko wu mahile xipanze xa Mhaka yi pimisilweko ya Nungungulu, Loyi a nga woniko mudawuko wunwe kutani lirimi lo kari kota la chukwana ku hunza linwani. — Gonza Mitiro 10:34.

10. Hi gonza yini ka ndlela leyi Jehova a chiketako hi yona a Mhaka yakwe ka vanhu?

¹⁰ A ku kambisisa kutsongwani lezi Nungungulu a wulawulisako zona ni vanhu zi hi gonzisa lezaku Jehova i wulawula ni vanhu hi kuya hi xilaveko ni ziyimo. A nga hi sinzisi ku gonza lirimi lo kari kasi ku mu tiva zinwe ni ku tiva a makungo yakwe. (Gonza Zakaria 8:23; Kuvululelwa 7:9, 10.) Jehova i pimisile a Biblia, kanilezi i vumelele vatsali va gona lezaku va tirisa mawulawulela yo hambanahambana.

KUPONISWA KA MAHUNGU YA NUNGUNGULU

11. Hikuyini a kuhambanahambana ka tirimi ku nga valeliko Nungungulu a ku wulawula ni vanhu?

¹¹ Xana Nungungulu wa tsanzeka ku wulawula ni vanhu hi kota ya kutala ka tirimi ni kuhambana ka mawulawulela ma tiriswako ka wuhunzuluseli ke?? Ahihi. Hi xikombiso, kuzilava hi tiva magezu ma tsongwani ntsena ya lirimi leli Jesu a nga wulawula. (Mat. 27:46; Mar. 5:41; 7:34; 14:36) Hambulezo, Jehova i mahile zontlhe kasi a mahungu ya Jesu ma hunzuluselwa hi xiGreki, ma tlhela hi kufamba ka xikhati ma hunzuluselwa hi tirimi tinwani. Hi nzhako ka xikhati, a maphepha ya Biblia ma lo kopiyariwa hi kuphindaphinda hi vaJuda ni maKristu, zi maha lezaku a mitsalo leyo yo basa yi nga fuvi. A mahungu lawo ma lo hunzuluselwa hi tirimi tinwani to tala. John Chrysostom wa zana ga malembe ga wumune ni ga wuntlhanu Nguveni ya Hina i wulile lezaku masikwini yakwe, a tigonzo ta Jesu ti wa hunzuluselwe hi tirimi ta vaSiria, vaGipite, vaIndia, vaPersia, vaEtiopia, ni vanhu vanwani vo tala.

12. A Biblia gi vukelwe hi ndlela muni?

¹² A ku humesa Biblia hi tirimi to tala zi lo hlula a mizamo ya vavanuna vo kota Hosi ya Roma Diocleciano, loyi hi 303 Nguveni ya Hina a nga laya lezaku a maphepha wontlhe ya Mitsalo ma hisiwa. A Mhaka ya Nungungulu ni lava va nga yi hunzulusela ni ku yi hangalasa va vukelwa makhati yo tala nguvu. Ka zana ga malembe ga wu 16, William Tyndale i lo sangula ku hunzulusela ka xiHeberu ni xiGreki gita ka xiNgiza, a byela wanuna wo kari a gonzileko aku: “Loku Nungungulu a hlayisa wutomi ga mina, na ku nga se hunza malembe yo tala nzi ta maha lezaku a mufana loyi a khomako xikomu a tiva nguvu Mitsalo a ku hunza wena.” Tyndale i lo kurumeteka ku tsutsuma Inglaterra aya Europa kasi ku ya hunzulusela ni ku gandla Biblia gakwe. Hambu lezi a vafundisa va nga maha tsima ga ku hisa maBiblia wontlhe va nga ma kuma, a wuhunzuluseli ga Tyndale gi lo sangula ku hangalaka hi xitalo. Hi magumo, Tyndale i lo tokometwa, a dawa a tlhela a hisiwa laha mhanzeni, kanilezi a wuhunzuluseli gakwe ga Biblia gi lo pona. Gi kambisisilwe nguvu kulongiselweni ka wuhunzuluseli ga Biblia ga King James. — Gonza 2 Timote 2:9.

13. Zini lezi a zigonzo za maphepha ya kale ya Mitsalo zi kombako?

¹³ Lisine lezaku a maBiblia yo kari ya kale ma na ni zihoxo zitsongwani ni zipanze zi lwisanako. Hambulezo, a titlhari ta Biblia ti ecanyisile ti tlhela ti gonza hi wukheta a makume ya mazana ya zipanze ni maphepha ya mitsalo, ni wuhunzuluseli ga kale. A zigonzo lezo zi lo tiyisa a zipanze zo tala za Biblia. A mavesi ma tsongwani lawa ma siyako kukanakana kutsongwani a ma cici a mongo wa Biblia gontlhe. A zigonzo za maphepha ya kale ya Biblia zi kholwisa zigonzani za Biblia za timbilu ti nene lezaku hakunene va nawo a mahungu yo sangula lawa Jehova a pimiseleko vatsali va Biblia lezaku va ma tsala.— Isa. 40:8.d

14. A mahungu ya Biblia ma hangalakile kala kwihi?

¹⁴ Hambu lezi a valala va vukeleko a Biblia hi ndlela ya tihanyi, Jehova i gi mahile giva gona bhuku gi hunzuluselweko nguvu ka wontlhe matinwini ya vanhu. Hambu ka xikhati lexi a votala va kholwako kutsongwani kutani ku nga kholwi ka Nungungulu, a Biblia gi simama gi xavisiwa nguvu, ku ngava gontlhe kutani hi zipanze, hi xipimo xa 2.800 wa tirimi ni kuhunza. A ku na bhuku ginwani gi hangalakileko nguvu laha ka kuza gi lavetela ku ringana ni Biblia. A hi wontlhe ma hunzuluselweko hi ndlela yo dlunyateka ni yo tsumbeka khwatsi. Hambulezo, za koteka ku gonza mahungu-tshinya ya Mitsalo ni ka gihi Biblia, hi kutala ka wona.

XILAVEKO XA WUHUNZULUSELI GISWA GA BIBLIA

15. a) A xikarato xa kuvakona ka tirimi to tala nyamutlha xi hluliswa kuyini? b) Hikuyini a xiNgiza xi nga lirimi li nene la ku humesa hi lona zakuga za moya?

¹⁵ A xikhati lexi a ntlawa wutsongwani wa zigonzani zo hiseka za Biblia wu nga yimisiwa kota “nanza gi tsumbekileko ni go tlhariha” ka zana ga malembe legi ga ha hi ku hunzako, ku wa tiriswa nguvu xiNgiza kasi ku wulawula ni “malanza.” (Mat. 24:45) A “nanza” lego gi lo maha mizamo ya hombe kasi ku humesa zakuga za moya hi tirimi tinwani; zalezi a tirimi leto ta hunza 700. A ku fana ni xiGreki xa Koine ka zana ga malembe go sangula, a xiNgiza i tshinya gi nene ga wuhunzuluseli hakuva xa tiriswa matikweni yo tala kota lirimi la mabhinzu kutani li gonziswako xikoleni.

16, 17. a) Xilaveko muni xi wonilweko hi vanhu va Nungungulu? b) Xi tatisisilwe kuyini a xilaveko lexo? c) Kutsumba muni ku kombisilweko hi 1950 xungetano hi Tradução do Novo Mundo?

¹⁶ A Biblia hi gona tshinya ga zakuga za moya. Nzeni ka zana ga malembe ga wu 20, a Biblia ga King James ga 1611 hi gona gi nga tirisiwa nguvu hi xiNgiza. Hambulezo, a mawulawulela ya gona ma wa hunzelwe nguvu. A vito ga Nungungulu kambe gi wo kumeka zikhati zitsongwani ntsena ka Biblia lego kuveni lomu ka maphepha ya kale ya Biblia, a vito ga Nungungulu gi kumeka makume ya mazana ya zikhati. A wuhunzuluseli lego gi wa hi ni zihoxo zo kari niku gi wa hi ni mavesi ya mawunwa. A maBiblia lawa manwani ma nga hi kona hi xiNgiza wonawu ma wa hi ni zihoxo.

¹⁷ Ku wa hi ni xilaveko xa Biblia gi nga wa ta nyika mahungu ya lisine ya mitsalo yo sangula, na gi tirisa mawulawulela ya xinyanwaka. Ku lo wumbiwa a Kometi ya Wuhunzuluseli ga Misava Yiswa ga Biblia, niku nzeni ka khume ga malembe kusukela 1950 kala 1960, va lo humesa a wuhunzuluseli gabye hi 6 wa tivolume. Laha ku nga humesiwa a volume yo sangula hi 2 ka Agosto wa 1950, Makabye Nathan H. Knorr i lo byela a vaingiseli laha gotsovanyanweni aku: “Kuya ku woneka xilaveko xa hunzuluseli gi nga ni mawulawulela ya masiku ya hina, na gi zwanana ni lisine leli li tivekako, gi tlhela gi nyika xiseketelo xa ku kuma lisine lo engeteleka hi ku nyika a mongo wa mitsalo yo sangula hi kutsumbeka; a wuhunzuluseli go zwisiseka ka vagonzi va nguva leyi khwatsi hi lezi a mitsalo ya vapizani va Kristu yi nga zwisiseka ka vagonzi vo toloveleka, ni va nyalidede masikwini yabye.” I lo kombisa kutsumba ka lezaku a wuhunzuluseli lego gi wa ta vuna timiliyoni ta vanhu hi tlhelo ga moya.

18. Ziboho muni zi tsutsumisako a kuhunzuluselwa ka Biblia?

¹⁸ A kutsumba loko ku lo tatiseka hi ndlela yo hlamalisa hi 1963, a xikhati lexi a Tradução do Novo Mundo das Escrituras Gregas Cristãs gi nga humesiwa hi tirimi tinwani ta ntlhanu ni linwe — xiHolanda, xiFrança, xiAlemanha, xiItalia, xiPutukezi, ni xiPanyoli. Hi 1989, a Hubye yi Fumako ya Timboni ta Jehova yi lo yimisa xipanze le tsinza ga misava yontlhe kasi ku olovisa a wuhunzuluseli ga Biblia. Hi 2005, a kuhunzuluselwa ka Biblia ku lo vekiwa kota xinwe xa zilo zo ranga ka tirimi leti ti humesako revista legi. Kota wuyelo ga kona, a Tradução do Novo Mundo zalezi gi kona gontlhe kutani hi zipanze hi 130 wa tirimi ni kuhunza.

19. Ximaho muni xa hombe xi vileko kona hi 2013, niku hi ta wulawula hi yini ka nzima yi lanzelako?

¹⁹ Laha a xikhati xi ngaya xi hunza, ku lo woneka lezaku a Tradução do Novo Mundo ga xiNgiza gi fanele ku chukwatiswa kasi gi longoloka ni kucica ka lirimi la xiNgiza. Hi siku ga 5 ni 6 ka Outubro wa 2013, ku lo mahiwa mutlhangano wa lembe wa Torre de Vigia de Bíblias e Tratados de Pensilvânia. A 1.413.676 wa vanhu va 31 wa matiko lava va nga tile kutani va wu wonileko hi Internet va lo tsaka nguvu hi kuzwa xiro xa Hubye yi Fumako na xi tivisa kuhumesiwa ka Tradução do Novo Mundo gi chukwatisilweko hi xiNgiza. A vanyingi va lo khumbeka nguvu laha ka kuza va huma ni mihloti a xikhati lexi a vakombeteli va nga kari va nyikela Biblia lego ka munwe ni munwani a nga hi kona. Laha ku nga sangula ku gonziwa mavesi ka Biblia lego gi chukwatisilweko, lava va nga hi kona va lo pola lezaku a Mhaka ya Nungungulu yi olovisilwe nguvu ka wuhunzuluseli lego. A nzima yi lanzelako yi ta hi tlhamusela khwatsi a matshamela ya Biblia legi ga giswa, zinwe ni kuhunzuluselwa ka gona hi tirimi tinwani.