Timgad — Doropa gi nga seletelwe gi kombisako xihundla xa gona

A MULHOLI wo kari a nga kholwi lezi a zi wonako. Ka xipanze xo kari xi nga hi lomu hasi ka xiwula le Argélia, ku na ni nchumu wu yimelako kuhlula ka Roma! A xikhati lexi James Bruce, a wanuna wa le Escócia, a nga thumba a wutshamu legi hi 1765, i wa nga zi tivi lezaku i wa yimile hehla ka marumbi ya aldeya ya hombe ya Roma yi nga akilwe le Nwalungu wa Afrika — ku nga doropa ga kale ga Thamugadi, inyamutlha ku nga Timgad.

Hi 1881, na ku hunzile xipimo xa zana ga malembe, a titlhari ta ku vevulela zilo za kale ta le França ti lo sangula ku vevulela marumbi ya Timgad ma nga hlayisekile. Ti lo wona lezaku hambu lezi gi nga hi wutshamu ga xihala ni go karata ku hanya ka gona, a vahanyi va gona va wa ti buza hi wutomi go tshamiseka ni titshomba to tala. Kanilezi xini xi nga maha vaRoma lezaku va ya maha a aldeya leyo yo ganya ka wutshamu lego ke? Niku zini hi nga gonzako ka doropa legi ga kale ni vahanyi va gona?

MANO YA POLITIKA

A xikhati lexi a vaRoma va nga engetela mufumo wabye wuya Nwalungu ka tiko ga Afrika ka zana ga malembe go sangula Mahlweni ka Nguva ya Hina, va lo kumana ni masochwa ya ntamu ya vanhu vo kari va nga hanya hi ku fambafamba va matshamu lawo. Makunuke, xana a vaRoma va wa ta hanyisa kuyini hi kurula ni vanhu va lomu xipanzeni lexo? A kusangula, a masochwa ma ngata hi ka Ntlawa wa Wunharu wa Masochwa ya ka Augustu (ntlawa munwe wu wumbiwa hi 6.000 wa masochwa) wu lo aka tikwartela to tiya nguvu ni tikontroli lomu zitsungeni za lomu inyamutlha ku kumekako nwalungu wa Argélia. Hi nzhako ka xikhati, va lo aka a doropa ga Timgad, kanilezi hi kungo ginwani go hambana.

A mufumo wu lo vumelela vaRoma lezaku va aka a doropa ga Timgad kasi ku tshama masochwa lawa ma nga kala ma nga halwi yimpi. Kanilezi, hi lisine va akile a doropa legi hi kungo ga ku lava ku hungula ntamu wa vanhu lava va nga va vukela. A kungo gabye gi lo humelela. A wutomi go tshamiseka ga Timgad gi lo tekela ku va tsakisa nguvu a vanhu va xipanze lexo, lava va ngata va ta xavisa zilo zabye. Kasi ku va vumelelwa ku hanya Timgad, lomu ku nga vumelelwa ku hanya zisumbulwa za Roma ntsena, a zisumbulwa zo tala za lomu xipanzeni zi lo ti nyikela zi tira a 25 wa malembe hi kuziranza ni ntlawa wa masochwa ya Roma kasi vona ni vana vabye va kuma a wusumbulwa ga wuRoma.

Hi ku nga enelelwi hi kuva ni wusumbulwa ga wuRoma ntsena, a zipswalwa zo kari za Afrika zi lo gumesa ziva ni zikhundla za hombe lomu Timgad kutani madoropeni manwani ma nga khozisilwe hi Roma. A mano ya vaRoma ya ku mbheta ntamu wa vanhu va lomo ma lo humelela laha ka kuza nzeni ka 50 wa malembe ntsena na gi akilwe, a doropa legi ga Timgad gi tala nguvu hi vanhu va Nwalungu wa Afrika.

LEZI A TIKO GA ROMA GI NGA XENGISA ZONA A TIMBILU TA VANHU

Xana a vaRoma va zi kotisile kuyini ku xenga a timbilu ta zisumbulwa za tiko lego hi xihatla? A xinwe xa zona hi lezaku va lo vuvumisa lezaku a vanhu vontlhe va kuma malungelo yo fana — ku nga hi nayo wu nga gonzisiwa hi Cícero, a nduna ya Roma. A vaRoma lava va nga kala va nga ha tiri ni zisumbulwa za Afrika, vontlhe va wa kuma wutshamu go fana. A doropa lego gi wa mahilwe khwatsi, ni tiyindlu ta 20 wa timetro a kuleha ni kuanama, ti nga avanyisilwe hi maruwa yo hlonga. A kufanana loko ka malungelo ni kutshamiseka ka zilo, handle ko kanakana hi zona zi kokileko timbilu ta lava va nga hanya ka tiko legiyani.

Khwatsi hi madoropa manwani ya Roma, zi wa koteka ku a vahanyi va doropa ga Timgad va kumana ka matshamu yo bhula kona hi masiku lawa lomu mabazari ku nga tala hi vanhu, kasi vazwa mahungu ya maswa ni ku bela mihlakano yo kari. Handle ko kanakana a zisumbulwa za tiko legi lezi zi nga tshama zitsungeni zi nga hi kusuhani, zi wa xalala hi ku fambafamba lomu nzhutini xikari ka timhanze leti ti nga hi lomu doropeni hi masiku ya mumu ni yo hisa; kutani ku va kuma na va humula kusuhani ni ginwe ga mathangi ma nga mahilwe lomu doropeni na va wona ni kuzwa mati ma xililikako. Kuzilava va wa xalala kambe hi ku tshama va ranzela matshamu lawo ma nga hi ni mati yo titimela khwatsi na va bhula ni vanghana. Zontlhe lezo zi wa hi zilo va nga kala va nga rinzeli ku zi wona wutomini gabye.

A wutshamu ga laha kubaseni legi va nga mahela kona mihlakano gonawu gi mahile xipanze xa hombe mhakeni ya ku xenga timbilu ta vanhu. Ka wutshamu lego ku wa nghena a vanhu vo hunza 3.500 wa vona. Ka wutshamu legi u wa kuma vanhu vo tala va tsakileko ni ku vanga guwa va nga kari vata hi lomu Timgad ni ka madoropa manwani ya lomu kusuhani. Laha xiluvelweni, a vahlakani va vaRoma va wa hoyozela vanhu hi ku maha zilo za manyala zi nga hlazekangiko lezi a kutala ka zikhati zi nga kombisa wubhayi ni tihanyi.

A wukhongeli ga vaRoma gonawu gi mahile xipanze xa gona. Laha hasi ni lomu makhurisini ya lomu ka matshamu lawa a vanhu va nga hlamba kona ku wa namekelwe zilo zo sasekisa hi zona za mivalavala lezi zi nga tsaletelwe zithombe zi yelanako ni tigonzo ta mawunwa ta wuhedeni. Kota lezi a kuhlamba ku nga hi nchumu wa lisima wutomini ga siku ni siku, hi kutsongwanikutsongwani a vanhu va loya va tiva a vanungungulu ni wukhongeli ga xiRoma. A mizamo ya ku nghenisa mahanyela ya xiRoma ka zisumbulwa za Afrika yi pswalile mihanzu laha ka kuza ni maribye lawa ma nga yimiswa lomu zilahleni ma tolovela ku tsaletelwa a vanungungulu va vaRoma ni va zisumbulwa za lomo.

A DOROPA LEGI GO SASEKA GI LO LOVA GI TLHELA GI RIVALIWA

Anzhako ka kuva Hosi Trajano a yimisile a doropa lego hi lembe ga 100 Nguveni ya Hina, a vaRoma va kucile vanhu lezaku va byala mavele, va maha mafura ya maoliva, ni vinya lomu Nwalungu wa Afrika. Zalezo, a wutshamu lego gi lova xibuka xa zilo zontlhe lezo xa mufumo wa Roma. A ku fana ni madoropa manwani lawa ma nga khozisilwe hi Roma, Timgad i lo humelela xikhatini xa kufuma ka Roma. Hi kufamba ka xikhati, a zisumbulwa za Timgad zi lo tala zonake a doropa gi sangula ku kula giya lehandle ka makhokhola ya gona.

A vahanyi va doropa legi ni venyi va mipetso va lo humelela ka mabhinzu yabye lawa va nga maha ni tiko ga Roma, kanilezi a varimi va kona va wa vuneka kutsongwani. Ka zana ga malembe ga wunharu Nguveni ya Hina, a wukanganyisi ni mikhupo yo dura zi mahile lezaku ku vuka zitereka xikari ka varimi. A vokari xikari kabye, lava va nga hi va Katolika va lo ti patsa ni vaDonatista — ntlawa wa vanhu va nga ti wula maKristu lava va nga ala a wukanganyisi gi nga maheka ka Chechi ya Katolika. — Wona a kwadru “Vadonatista — ​na ku nga hi ‘Chechi yo Basa.’”

Anzhako ka malembe yo tala a wukhongeli na gi lwisana, a vanhu va tiko ginwe na va lwisana, ni kuvukelwa hi matiko manwani, a kucetelo wa mahanyela ya vaRoma hehla ka Nwalungu wa Afrika wu lo mbhela ntamu. Ka zana ga malembe ga wu 6, a doropa ga Timgad gi lo hiswa hi vaArabia va nga hanya lomo zonake gi rivalwa hi xipimo xa 1.000 wa malembe.

“LOKU HI KONA KU NGA KU HANYA!”

A titlhari ta ku vevulela zilo za kale leti ti vevulileko a zilo zo kari le Timgad ti hlamalisilwe nguvu hi mutsalo wo kari wa xiLatini wu nga hi ka bazari go kari. Wu ngalo: A “Kuhlota, kuhlamba, kuhlakana, [ni] kuhleka — loku hi kona ku nga ku hanya!” A mutsali wo kari wa matimu wa muFrança i te a magezu lawa ma komba “a filozofia leyi kuzilava yi nga hiko ni makangwa, kanilezi na yi hi leyi a vokari va to yi wona kota xihundla xa wutlhari.”

Hi lisine, a vaRoma va hanyisile lezo hi xikhati xo kari. Mupostoli Paule, a muKristu wa zana ga malembe go sangula i wulawulile hi vanhu lava a filozofia yabye ku nga hi ku: “A hi geni, hinwa, hakuva manziko hi tafa.” Hambu lezi va nga hi vakhongeli, a vaRoma va wa hanyela ku ti tsakisa, na va nga cheli nguvu kota hi kungo ga wutomi ni lexi va hanyelako xona. Paule i lo tlharihisa a maKristu-kulobye lezaku va ti wonela ka vanhu lavo laha a ngaku: “Mu nga kohliswi; a ku tolovelana ni vakubiha ka bihisa a mahanyela ma nene.” — 1 Va Le Korinte 15:32, 33.

Hambu lezi a vanhu va Timgad va hanyileko kwalomo ka 1.500 wa malembe ma hunzileko, lezi a wutomi gi wonisiwako zona inyamutlha a zi cicangi nguvu. A vanhu vo tala inyamutlha va hanyela ga nyamutlha ntsena. Ka vona a mawonela ya vaRoma xungetano hi wutomi ma zwala, na ku nga khataliseki a wuyelo ga kona. Kanilezi, a Biblia gi nyika mawonela yo zwisiseka ni ya lisine loku giku: “A matshamela ya misava leyi ma hunza.” A mawonela lawo ma hi kuca ‘a ku nga tirisi nguvu za misava.’ — 1 Va Le Korinte 7:31.

A marumbi ya Timgad ma nyika wukustumunyu ga lisine leli laku: Kasi ku kuma litsako ni ku hanyela xo xi tiva a zi khegeli ka mutsalo lowuyani wu nga kehlilwe laha ka ribye legi gi nga kelelwe le Nwalungu wa Afrika. Kanilezi, zi khegela laha ka ku ingisa a xialakanyiso lexi xa Biblia: “A tiko ga hunza, ni kunavela ka gona; kanilezi loyi a mahako kuranza ka Nungungulu i ta tshama kala kupinzuka.” — 1 Johani 2:17.