РӘСҮЛЛӘР
Аңлатмалар. 5 нче бүлек
үзеңне котыртырга: Сүзгә-сүз «үзеңнең йөрәгеңне тутырырга». Монда кулланылган грек сүзтезмәсе бу контекстта «берәр нәрсә эшләргә батырчылык итү» дигән мәгънә йөртә. Ул шундый ук мәгънәле еврей идиомасын чагылдырадыр. Мәсәлән, «үз йөрәген тутырган» дигән еврей идиомасы Әс 7:5 тә «батырчылык иткән» дип тәрҗемә ителгән, ә Вг 8:11 дә бу идиома «йөрәге явызлык кылырга тәвәккәл булып китә» дип бирелгән.
Йәһвә рухын: «Йәһвә рухы» (яки «Йәһвә үз рухы») дигән сүзтезмә Еврей Язмаларында күп тапкыр очрый. (Менә кайбер мисаллар: Хк 3:10; 6:34; 11:29; 13:25; 14:6; 15:14; 1Иш 10:6; 16:13; 2Иш 23:2; 1Пат 18:12; 2Пат 2:16; 2Ел 20:14; Иш 11:2; 40:13; 63:14; Йз 11:5; Мик 3:8.) Лк 4:18 дә очраган «Йәһвә... үз рухын» дигән сүзтезмә Иш 61:1 дән китерелгән өземтәнең өлеше булып тора. Анда һәм Еврей Язмаларындагы башка очракларда, еврей текстында «рух» дигәнне аңлаткан сүз белән бергә тетраграмматон кулланыла. Сакланып калган грек кулъязмаларында Рс 5:9 да «Раббы рухын» диелсә дә, «Яңа дөнья тәрҗемәсе»ндә ни өчен «Йәһвә рухын» дип әйтелгәне Б1 һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 5:9 аңлатыла.
җыелышны: Бу Рәсүлләр китабында экклеси́а дигән грек сүзенең беренче очравы. Ул ике грек сүзеннән: эк (мәгънәсе «-дан/-дән; эченнән») һәм кале́о (мәгънәсе «чакыру») сүзләреннән барлыкка килгән. Бу төшенчә берәр аерым максат я эшчәнлек өчен чакырылган халык төркемен аңлата, шуңа күрә ул яңа оештырылган мәсихче җыелышны яхшы тасвирлый. (Сүзлекне кара.) Экклеси́а сүзе Мт 16:18 дә кулланыла (аңлатманы кара); анда Гайсә майланган мәсихчеләрдән торган мәсихче җыелышның барлыкка килүен алдан әйтә. Алардан, «тере ташлардан, рухи йорт салына» (1Пт 2:4, 5). Мәсихче Грек Язмаларында бу төшенчә майланган мәсихчеләрнең җыелма төркеменә генә түгел, ә шулай ук билгеле бер өлкәдәге барлык мәсихчеләргә я җирле җыелышны тәшкил иткән мәсихчеләргә кулланыла. Рс 5:11 нең контекстында бу төшенчә Иерусалимдагы мәсихче җыелышны аңлата. (Рс 7:38 гә аңлатманы кара.)
могҗизалы күренешләр: Рс 2:19 га аңлатманы кара.
Йәһвәнең фәрештәсе: Бу сүзтезмә, «фәрештә» дигәнне аңлаткан еврей сүзе һәм тетраграмматоннан торган сүзтезмә буларак, Еврей Язмаларында күп тапкыр очрый; аны Яр 16:7 дә беренче тапкыр күреп була. Ул Септуагинтаның борынгы бер кулъязмасында Зк 3:5, 6 да очраганда, грек сүзе а́нгелос (фәрештә; хәбәрче) еврей хәрефләре белән язылган Аллаһы исеме белән бергә бара. Бу кулъязма Яһүдия чүлендә, Нахаль Хеверда (Израиль) мәгарәдә табылган һәм б. э. к. 50 — б. э. 50 елларына карый. Сакланып калган грек кулъязмаларында Рс 5:19 да «Раббының фәрештәсе» дип әйтелсә дә, «Яңа дөнья тәрҗемәсе»ндә ни өчен «Йәһвәнең фәрештәсе» дип әйтелгәне Б1 һәм Б3 кушымт. кереш сүз; Рс 5:19 аңлатыла.
Исраил халкының: Яки «исраиллеләрнең». Сүзгә-сүз «Исраил улларының». (Сүзлектән «Исраил» кара.)
аксакалларын: Яки «аксакаллар советын». Монда кулланылган грек сүзе геруси́а Ях 3:4 тә очраган ге́рон (сүзгә-сүз «карт кеше») дигән төшенчә белән тамырдаш. Бу ике төшенчәнең һәрберсе Мәсихче Грек Язмаларында бер генә тапкыр очрый. Кайберәүләр «аксакаллар советы» сүзтезмәсе Югары киңәшмә сүзтезмәсенең синонимы дип саный; Югары киңәшмә — яһүдләрнең Иерусалимдагы югары суды — өлкән руханилар, канунчылар һәм аксакаллардан торган. (Лк 22:66 га аңлатманы кара.) Әмма бу контекстта «Югары киңәшмә» һәм Исраил халкының «аксакаллары», күрәсең, бер-берсен алмаштыра алмаган ике төшенчә булып тора. Бу «аксакалларның» кайберләре, бәлки, Югары киңәшмәнең рәсми әгъзалары булгандыр, ә башкалары анда киңәшче ролен үтәгәндер.
гыйбадәтханә башлыгы: Рс 4:1 гә аңлатманы кара.
баганага: Яки «агачка». Грек сүзе кси́лон монда стауро́с («җәфалану баганасы» дип бирелә) дигән грек сүзенең синонимы буларак кулланыла һәм Гайсә кадаклап куелган үтерү коралын сурәтли. Мәсихче Грек Язмаларында Лүк, Паул һәм Петер кси́лон сүзен шул мәгънәдә гомумән биш мәртәбә кулланган (Рс 5:30; 10:39; 13:29; Гл 3:13; 1Пт 2:24). Септуагинтада кси́лон сүзе Кн 21:22, 23 тә «һәм син аны баганага асып куйсаң» дигән җөмләдә үзенә туры килгән эц (мәгънәсе «агач; агач кисәге») дигән еврей сүзен тәрҗемә итәр өчен кулланыла. Паул бу шигырьне Гл 3:13 тә өземтә итеп китергән; анда кси́лон сүзе мондый җөмләдә очрый: «Баганага асылган һәркем ләгънәтле». Бу грек сүзе шулай ук Септуагинтада Ез 6:11 дә (1 Езра 6:31, LXX) эц дигән еврей төшенчәсенә туры килгән а дигән арамей сүзен тәрҗемә итәр өчен кулланыла. Анда Фарсы патшасының боерыгын бозучылар турында болай диелә: «Аны үз йортыннан алынган бер бүрәнәгә күтәреп кадакласыннар». Изге Язмаларны язучыларның кси́лон сүзен стауро́с сүзенең синонимы итеп кулланганы шуңа өстәмә дәлил булып тора: Гайсәне хач итеп кадакланган ике баганада түгел, ә тек куелган бүрәнәдә җәзалап үтергәннәр, чөнки бу контекстта кси́лон сүзе нәкъ шул мәгънә йөртә.
Баш җитәкче: Монда кулланылган архего́с дигән грек төшенчәсенең төп мәгънәсе «баш җитәкләүче; беренче булып баручы». Ул Изге Язмаларда дүрт тапкыр очрый һәм һәр очракта Гайсәгә карата кулланыла (Рс 3:15; 5:31; Ев 2:10; 12:2). Монда ул «Коткаручы» титулы белән бергә кулланыла. (Рс 3:15 кә аңлатманы кара.)
алар бик нык ярсыды: Бу грек сүзтезмәсе монда һәм Рс 7:54 тә генә очрый. Ул сүзгә-сүз «кисү» дигәнне аңлата, ләкин ике очракта да күчмә мәгънәдә, бик көчле хисләрне белдерер өчен, кулланыла.
Гамәлиил: Рәсүлләр китабында ике мәртәбә, монда һәм Рс 22:3 тә, искә алынган Канун укытучысы. Ул, дөньяви чыганакларда билгеле булганча, Гамәлиил I (Олысы) дип санала. Гамәлиил Гиллельнең (Олысы) оныгы, я, бәлки, улы, булган. Гиллель киңрәк карашлы фарисейлар агымына нигез салган дип санала. Гамәлиилне халык шулкадәр хөрмәт иткән, хәтта ул беренче булып «раббан» дигән хөрмәтле титул алуга лаек булган. Шуңа күрә ул, фарисейларның күп кенә улларын, мәсәлән Тарс шәһәреннән булган Шаулны, өйрәтеп, ул көннәрдәге яһүдләр җәмгыятенә зур йогынты ясаган (Рс 22:3; 23:6; 26:4, 5; Гл 1:13, 14). Ул, күрәсең, киң карашлы кеше булган, бу аның Канун белән гореф-гадәтләрне аңлатуыннан күренә. Мәсәлән, ул хатыннарны тотрыксыз ирләреннән, тол хатыннарны тотрыксыз балаларыннан яклаган кануннар гамәлгә керткән дип санала. Ул шулай ук яһүд булмаган ярлы кешеләрнең, ярлы яһүдләрнеке кебек, уңыш калдыкларын җыю хокуклары булсын өчен көрәшкән. Гамәлиилнең киң карашлы булуы Петер һәм башка рәсүлләргә карата бирелгән киңәшеннән күренә (Рс 5:35—39). Әмма, раввиннар язулары күрсәткәнчә, Гамәлиил раввиннарның гореф-гадәтләренә Изге Язмаларга караганда зуррак әһәмият биргән. Шуңа күрә, гомумән алганда, аның өйрәтүләре аның раввин бабаларының һәм ул көннәрдәге дини җитәкчеләрнең күпчелек тәгълиматларына охшаш булган. (Мт 15:3—9; 2Тм 3:16, 17; сүзлектән «Фарисейлар»; «Югары киңәшмә» кара.)
камчылагач: Бу, күрәсең, яһүдләрнең җәзасын күрсәтә. Яһүдләргә «40 тапкырдан артык» сукмау дигән әмер бирелгән булган (2Кр 11:24; Кн 25:2, 3).
өйдән өйгә йөреп: Шулай итеп грек сүзтезмәсе кат о́йкон (сүзгә-сүз «һәр йорт») тәрҗемә ителгән. Кайбер сүзлекләр һәм комментарийлар буенча, грек бәйлеге ката́ бүлгәләү мәгънәсен белдерергә мөмкин. Мәсәлән, бер сүзлектә әйтелгәнчә, бу сүзтезмә «өйдән өйгә йөреп... бер-бер артлы каралган урыннарны» аңлата («A Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Literature», Third Edition). Икенче бер сүзлек буенча, ката́ бәйлеге «бүлгәләү мәгънәсендә (Рс 2:46; 5:42: ... өйдән өйгә/[шәхси] өйләрдә)» кулланыла («Exegetical Dictionary of the New Testament», Хорст Бальз һәм Герхард Шнейдер редакциясендә бастырылган). Изге Язмалар белгече Р. Ленски мондый сүзләр әйткән: «Рәсүлләр бер минутка да үзләренең фатихалы эшен туктатмаган. Алар „һәр көн“ дәвам иткән, һәм бу ачыктан-ачык „Гыйбадәтханәдә“ булган; анда аларны Югары киңәшмә һәм гыйбадәтханә сакчылары күрә һәм ишетә алган, һәм әлбәттә, бүлгәләү мәгънәсендәге кат о́йкон, „өйдә“ дигән рәвешне түгел, ә „өйдән өйгә йөреп“ дигәнне аңлата» («The Interpretation of the Acts of the Apostles», 1961). Ката́ бәйлегенең охшаш кулланышы Лк 8:1 дә очрый; анда Гайсә «шәһәрдән шәһәргә һәм авылдан авылга кереп», вәгазьләп йөргән диелә. Турыдан-туры кешеләрнең йортларына барып вәгазьләү ысулы искиткеч нәтиҗәләр китергән. (Рс 6:7; шулай ук Рс 4:16, 17; 5:28 белән чагыштыр.)
яхшы хәбәрне... игълан иттеләр: Монда кулланылган эуангели́зомай дигән грек фигыле эуанге́лион (мәгънәсе «яхшы хәбәр») дигән исем белән тамырдаш. Мәсихче Грек Язмаларында яхшы хәбәрнең бер мөһим ягы Аллаһы Патшалыгы белән һәм Гайсә Мәсихкә иман итү аша котылу белән тыгыз бәйле. Аллаһы Патшалыгы Гайсәнең вәгазьләү һәм өйрәтү эшенең төп темасы булган. Рәсүлләр китабында грек фигыле эуангели́зомай күп мәртәбә очрый һәм вәгазьләү эшенең мөһим икәненә басым ясый. (Рс 8:4, 12, 25, 35, 40; 10:36; 11:20; 13:32; 14:7, 15, 21; 15:35; 16:10; 17:18; Мт 4:23; 24:14 кә аңлатмаларны кара.)