Cinthu Cakuzirwa Ico Cikabisika kwa Vilimika Vinandi

CINTHU cakuzirwa ici ŵakacisanga ca kuumaliro wa Disembala, 1922, apo Ivané Javakhishvili msambiri wa ku Georgia wakasandanga umo alufabeti ya ku caru ici yikambira. Wakabowozga buku la malango gha Ciyuda. Wakati waliwoneseska, wakasanga kuti musi mwa malemba Ghacihebere mukuwonekera malemba gha ciyowoyero ca ku Georgia agho ghakamba kufufutika.a

Mu buku ili, ndimo mukaŵa cigaŵa ca buku la mu Baibolo la Yeremiya ilo likalembeka ca m’ma 400 C.E. Pambere ŵandasange buku ili, Baibolo lakale comene ilo ŵakamanyanga ku Georgia likaŵa la m’ma 800 C.E. Nyengo yicoko waka ŵakasangaso vigaŵa vinyake vya Baibolo vya m’ma 400 C.E. panji kukhilira pasi. Cikaŵa cakukondweska comene kusanga vigaŵa vya Baibolo ivyo vikalembeka vilimika vicoko waka kufuma mu nyengo ya Yesu na ŵapositole.

Kasi ni njani uyo wakang’anamura? Kasi wakaŵa munthu yumoza panji ŵanandi? Pasono palije ukaboni uliwose pa nkhani iyi. Kweni mulimose umo vikaŵira, vikuwoneka kuti Baibolo panji vigaŵa vya Baibolo vikang’anamurika mu ciyowoyero ca ku Georgia kukwambilira kwa vilimika vya m’ma 300 C.E. Ipo tingati Mazgu gha Ciuta ghakaŵafika ŵanthu aŵa pa nyengo iyi.

Nkhani yakulongora umo ŵanthu ŵa ku Georgia ŵakamanyiranga Malemba yikusangika mu buku lakucemeka kuti The Martyrdom of St. Shushanik the Queen, ilo likalembeka m’ma 400 C.E. Pakulongosora nkhani yacitima ya fumukazi, mulembi wa buku ili wakasazgamo mazgu ghakufuma mu buku la Masalmo, Mabuku gha Makani Ghawemi na vigaŵa vinyake vya mu Baibolo. Iyo wakayowoyaso kuti Varsken (nduna ya ku Georgia) wakaleka Cikhristu na kunjira chalichi la Zoroastrianism kuti wazikiske ŵamazaza ŵa ku Peresiya. Kweniso wakacicizga muwoli wake Shushanik kuti nayo wanjire chalichi ili. Mwakuyana na ivyo buku ili likuyowoya, muwoli wake wakakana kuleka chalichi lake ndipo Malemba ndigho ghakamukhozga pambere wandakomeke.

Vikuwoneka kuti kufuma mu vilimika vya m’ma 400 C.E., mulimo wakung’anamura na kukopera Baibolo la ciyowoyero ca ku Georgia undalekepo. Unandi wa mipukutu ya Baibolo iyo yili mu ciyowoyero ca ku Georgia ukulongora kuti awo ŵakang’anamuranga na kukopera ŵakaŵa na nchito yikuru comene. Tiyeni tiwone vigaŵa viŵiri vya nkhani yakukondweska iyi, ivyo nkhung’anamura na kupulinta Baibolo.

UNANDI WA MABAIBOLO AGHO GHAKANG’ANAMURIKA

Mu vyaka vya m’ma 1000 C.E., wasembe munyake zina lake Giorgi Mtatsmindeli wakalemba kuti: “Ine, Giorgi, wasembe wakuyuyuka, nkhafwilirapo comene pakung’anamura buku ili la Masalmo kufuma mu Cigiriki ciphya kuya mu ciyowoyero ca ku Georgia.” Cifukwa wuli pakakhumbikwiranga kung’anamura Baibolo, apo likaŵapo kale mu ciyowoyero ca ku Georgia kwa vilimika vinandi?

Mu vilimika vya m’ma 1000 C.E., ku caru ici kukaŵa mipukutu yicoko comene. Mabuku ghanyake ghakazgeŵa. Kweniso ciyowoyero cikasintha, ntheura cikaŵa cakusuzga kuti ŵanthu ŵapulikiske mabuku ghakwambilira. Nangauli, ŵang’anamuri ŵanandi ŵakafwilirapo kuti ŵawezgerepo Baibolo la ciyowoyero ca ku Georgia, kweni Giorgi ndiyo wakacita mulimo wakuzirwa comene. Wakayaniskanga Mabaibolo gha ciyowoyero ca ku Georgia na mipukutu ya Cigiriki na kung’anamura cigaŵa ico wasanga kuti mulije mu Baibolo, nanga lingaŵa buku lose. Muhanya wakacitanga mulimo wa usembe pakuti wakaŵa mulara wa ŵasembe ndipo usiku wakang’anamuranga Baibolo.

Ephrem Mtsire uyo nayo wakaŵako pa nyengo iyi wakawovwirapo kuti mulimo uwu ulute panthazi. Wakalemba buku ilo likawovwira comene ŵang’anamuri. Mukaŵa fundo zakovwira pakung’anamura, nga nkhuyezeska kung’anamura umo vyalembekera mu ciyowoyero ceneko, kweni mwakupulikikwa. Kweniso wakambiska vyakuŵika mafutunoti panji kuti mazgu ghamusi na maliferensi mu Baibolo la ciyowoyero ca ku Georgia. Ephrem wakang’anamura mabuku ghaphya ghanandi mu Baibolo. Ivyo Giorgi na Ephrem ŵakacita, vikawovwira comene kuti mulimo wakung’anamura ulute panthazi.

Vilimika 100 vikati vyajumphapo, ŵanthu ŵakalemba mabuku ghanandi comene ku Georgia. Ntheura, masukulu ghapacanya ghakambika mu tawuni ya Gelati na Ikalto. Nkhwantha zinandi zikugomezga kuti Baibolo lakucemeka Gelati, ilo ŵakulisunga ku malo ghakusungira mipukutu ku Georgia, ni Baibolo liphya ilo likang’anamurika na yimoza mwa nkhwantha za ku Gelati panji Ikalto.

Kasi mulimo wakung’anamura Baibolo ukawovwira wuli ŵanthu ŵa ku Georgia? Mu vilimika vya mu m’ma 1100 C.E., munthu munyake wakulemba mapowemu wa ku Georgia zina lake Shota Rustaveli wakalemba buku linyake ilo likawovwira comene ŵanthu kwa vilimika vinandi, mwakuti ŵakalicemanga kuti Baibolo laciŵiri. Nkhwantha ya ku Georgia zina lake K. Kekelidze yikuti, kwali munthu uyu wakatora mazgu kufuma mu Baibolo panji yayi, “kweni vikuwoneka kuti mazgu ghanandi mu powemu iyi ngakufuma mu Baibolo.” Nangauli mu powemu iyi muli vinthu vinyake ivyo vingacitika nadi yayi, kweni yikuyowoya za ubwezi wanadi, kupa, kucindika ŵanakazi, na kutemwa ŵalendo. Fundo izi, izo ni za mu Baibolo zawovwira comene ŵanthu ŵa ku Georgia kwa vilimika vinandi ndipo ŵacali kuziwona kuti ni zakuzirwa.

MBUMBA YACIFUMU YIKAŴIKAPO MTIMA KUTI BAIBOLO LIPULINTIKE

Kuumaliro wa vilimika vya m’ma 1600, nyumba yacifumu ku Georgia yikanweka comene kuti Baibolo lipulintike. Ntheura, Themba Vakhtang VI likakhazikiska makina ghakupulintira mu msumba wa Tbilisi. Ndipouli, Baibolo likaŵa kuti lindamare. Ntheura, vikaŵa nga kuti Baibolo la ku Georgia labisikaso. Pakaŵa waka mipukutu yambura kumalizgika ya vigaŵa vinyake, ndipo ciyowoyero naco cikaŵa cakale. Sulkhan-Saba Orbeliani uyo wakaŵa nkhwantha pa nkhani ya viyowoyero, ndiyo wakapika mulimo wakunozgaso Baibolo mwakuyana na kalembero kaphya.

Orbeliani wakapwelera comene pakucita mulimo uwu. Pakuti wakamanyanga viyowoyero vinandi, nga Nchigiriki na Cilatini, wakaŵa na mwaŵi kuyaniska ivyo vikaŵa mu mipukutu yinyake padera pa iyo yikaŵa mu ciyowoyero ca ku Georgia. Ndipouli, chalichi la Orthodox ku Georgia likakondwa nayo yayi cifukwa cakuti wakapenjerezgangaso mu mipukutu yinyake. Ŵaliska ŵakamupa mulandu kuti wakugalukira chalichi lawo. Ntheura ŵakakhorweska themba kuti limukanizge mulimo wa Baibolo uwu. Mwakuyana na buku linyake la ku Georgia, ŵaliska aŵa ŵakacicizga Orbeliani kuti wawoche Baibolo ilo wakafwilirapo kulinozga kwa nyengo yitali.

Cakukondweska nchakuti kope limoza la mpukutu wa Mtskheta (Mcxeta) uwo ukucemekaso kuti Saba’s Bible, uli na mazgu ghakulembeka na Orbeliani. Kweni ŵanji ŵakukayika usange Baibolo ili ndilo ŵaliska ŵakalisuskanga. Mazgu ghakusazgirapo agho ghali ku umaliro ghakulongora kuti wakalemba ndiyo.

Nangauli pakaŵa masuzgo, kweni ŵanji ŵa mu mbumba yacifumu ŵakawona kuti Baibolo likakhumbikwiranga kuti ŵalipulinte. Ntheura, mu vilimika vya pakati pa 1705 na 1711, ŵakapulinta vigaŵa vinyake vya Baibolo. Ŵana ŵa themba Bakari na Vakhushti ŵakafwilirapo kuti Baibolo lose ŵalipulinte mu 1743. Ntheura, likabisikaso yayi.