Ulongozgi Wakugomezgeka Pakulera Ŵana
APO Ruth wakaŵa na nthumbo yakwamba wakati: “Nkhaŵa na vilimika 19, ndipo nkhakhalanga kutali na ŵabali ŵane, kweniso nkhanozgekera yayi kulera mwana.” Wakaŵa mwana yekha mu mbumba yakwake, ndipo wakamanyanga yayi umo wangalelera mwana. Ni nkhu uko wakate wasangenge ulongozgi wakugomezgeka?
Jan uyo pasono wali na ŵana ŵalara misinkhu ŵaŵiri, wakuti: “Nkhajithembanga comene pakwamba. Kweni pakati pajumpha nyengo yicoko waka nkhamanya kuti nkhasoŵerwanga mahara.” Kwali ŵapapi ŵakujikayikira umo ŵangalelera ŵana panji ŵawona kuti nthowa iyo ŵakulelera ŵana yikuŵawovwira yayi, kasi ni nkhu uko ŵangasanga wovwiri?
Mazuŵa ghano, ŵapapi ŵanandi ŵakupenja wovwiri pa Internet. Mungazizikika usange ulongozgi uwo ukusangika pa Internet ngwakugomezgeka nadi. Pali vifukwa vyakupulikikwa vyakuŵira maso. Kasi mukumumanya nadi uyo wakumupani ulongozgi pa Internet? Kasi iwo ŵeneko ŵali kulera makora ŵana ŵawo? Mukwenera nadi kuŵa maso comene na vinthu ivyo vikukhwaska mbumba yinu. Nyengo zinyake, nanga ungaŵa ulongozgi wakufuma ku awo ŵakuti ni nkhwantha zakupeleka ulongozgi wakulelera ŵana ukuŵa wakukhuŵazga nga umo nkhani yakwamba yayowoyera. Mwantheura, kasi ni nkhu uko mungasanga ulongozgi wakugomezgeka?
Yehova Ciuta ndiyo wakambiska mbumba ndipo wakupeleka ulongozgi uwemi wakulelera ŵana. (Ŵaefeso 3:15) Ndiyo yekha nkhwantha yanadi. Mu Mazgu ghake Baibolo, wakupeleka ulongozgi wakugomezgeka, uwo ukovwira nadi pakulera ŵana. (Salmo 32:8; Yesaya 48:17, 18) Ndipouli, vili kwa ise kuulondezga panji yayi.
Ŵakutorana ŵanandi ŵakafumbika kuti ŵalongosore ivyo vikaŵawovwira pakulera ŵana ŵawo kuti ŵakure makora ndiposo kuti ŵaŵe ŵakopa Ciuta. Ŵakati, cinthu ico cikaŵawovwira comene nkhulondezga ulongozgi wa mu Baibolo. Ŵakawona kuti ulongozgi wa mu Baibolo ngwakugomezgeka comene mazuŵa ghano, nga umo ukaŵira kale apo ukalembekanga.
Mucezgenge Nawo
Apo Catherine uyo ni mupapi wa ŵana ŵaŵiri wakafumbika kuti walongosore ulongozgi uwo ukamovwira pakulera ŵana, mwaluŵiro wakayowoya lemba la Duteronome 6:7. Vesi ili likuti: ‘Muŵasambizge makora [ulongozgi wa mu Baibolo] ŵana ŵinu, na kuyowoyeskana nawo para mukukhala mu nyumba yinu, na para mukwenda mu nthowa, na para mwagona pasi, na para mwawukapo.’ Kuti walondezge ulongozgi uwu, Catherine wakamanya kuti wakeneranga kucezga na ŵana ŵake.
Panji mungaghanaghana kuti, ‘Ici nchipusu kuyowoya kuluska kucita.’ Mbumba zinandi kuti zisange vyakukhumbikwa pa umoyo wawo pakukhumbikwira kuti ŵapapi wose ŵaŵiri ŵagwirenge nchito yakulembeka. Sono ni mwauli umo ŵapapi ŵakutangwanika ŵangacezgera na ŵana ŵawo? Torlief, uyo sono mwana wake mwanalume nayo wakulera ŵana ŵake, wakuti cinthu cakuzirwa nkhulondezga ulongozgi uwo ukusangika mu buku la Duteronome. Mwendenge na ŵana ŵinu kulikose uko mukuya, ndipo mipata yakuti muyowoye nawo yikusangika yekha. Torlief wakuti: “Ine na mwana wane mwanalume tikacitiranga lumoza milimo ya pa nyumba. Tikenderanga lumoza nga ni mbumba. Tikalyeranga pamoza.” Ndipo wakasazgirapo kuti: “Mwana withu nyengo zose wakaŵanga wakufwatuka pakuyowoya nase.”
Kweni wuli usange mukuyowoyeskana mwakufwatuka yayi? Nyengo zinyake ivi vikucitika para ŵana ŵakukura. Ndipouli, kucezga nawo kungawovwira nipera. Ken, mfumu wa Catherine, wakukumbuka kuti apo mwana wawo msungwana wakafika vilimika vya pakati pa 13 na 19, wakadandauranga kuti awiske ŵakamutegherezganga yayi para wakuyowoya. Ndimo ŵawukirano ŵanandi ŵa vilimika vya pakati pa 13 na 19 ŵakudandaulira. Kasi Ken wakenera kucitaci? Wakuti: “Nkhaghanaghana kuti nisazgireko nyengo yakucezgera nayo, kudumbiskana nayo maghanoghano ghake, umo wakujipulikira, na ivyo wakakhuŵara navyo. Nthowa iyi yikawovwira nadi.” (Zintharika 20:5) Kweni Ken wakugomezga kuti nthowa iyi yikawovwira cifukwa cakuti mu mbumba yawo kudumbiskana kuti kukaŵa kwacilendo yayi. Wakuti: “Ine na mwana wane msungwana nyengo zose tikaŵanga ŵakufwatukirana makora, mwantheura wakakakikanga yayi kuyowoya nane.”
Kusanda uko kukacitika sonosono apa kwalongora kuti kanandi ŵawukirano ŵa vilimika vyapakati pa 13 na 19 ŵakudandaura comene kuti ŵapapi ŵawo ŵakucezga nawo mwakukwana yayi, kuluska umo ŵapapi ŵawo ŵakudandaulira. Kasi mwalekeraci kulondezga ulongozgi wa mu Baibolo? Cezgani na ŵana ŵinu pa nyengo ya kupumura, para mukucita milimo yinyake, pa nyumba, para mukwenda, namulenji para mwawuka, ndiposo nausiku pambere mundagone. Para nkhwamacitiko mwendenge nawo kulikose uko mukuya. Nga umo lemba la Duteronome 6:7 likulongosolera, palije cinthu cinyake cakuluska kucezga na ŵana ŵinu.
Ŵasambizgani Nkharo Yiwemi
Mario uyo ni mupapi wa ŵana ŵaŵiri wakati: “Muŵatemwenge comene ŵana ŵinu, na kuŵasambizga.” Kweni kuŵasambizga kuti ŵaŵe waka na mahara ghakumanyira vinthu yayi. Mukukhumbikwira kuŵasambizga umo ŵangapatulira ciheni na ciwemi. Mario wakayowoyaso kuti: “Sambirani nawo Baibolo.”
Lekani Baibolo likuciska ŵapapi kuti: “Mwa ŵapapi muleke kuŵatopora mitima ŵana ŵinu, kweni muŵalere makora mu cisambizgo na mu malanguro gha Fumu.” (Ŵaefeso 6:4, Phangano Liphya) Ŵapapi ŵanandi mazuŵa ghano ŵakulimbikira yayi kusambizga ŵana nkharo yiwemi. Ŵanji ŵakugomezga kuti para ŵana ŵakura, ŵazamusankha ŵekha vyakucita. Kasi fundo iyi njakupulikikwa kwa imwe? Ŵanici ŵakukhumbikwira cakurya ciwemi kuti ŵakure makora. Mwakuyana waka, maghanoghano gha ŵanici na mitima yawo vikukhumbikwira ulongozgi. Usange ŵana ŵinu ŵakutondeka kusambira nkharo yiwemi pa nyumba kufuma kwa imwe, mwambura kukayika ŵatolerenge nkharo ya awo ŵakusambira nawo sukulu, ŵasambizgi ŵawo, ŵanthu awo ŵakuwoneka pa TV, na ŵa mu manyuzipepara, panji mawayilesi.
Baibolo lingawovwira ŵapapi kusambizga ŵana ŵawo kupambaniska ciheni na ciwemi. (2 Timote 3:16, 17) Jeff uyo ni mulara wa mpingo ndipo walera ŵana ŵaŵiri, wakulumba uwemi wa kusambizga ŵana Baibolo kuti ŵakure na nkharo yakwenelera. Iyo wakuti: “Kusambizga ŵana Baibolo kukovwira kuti ŵamanyenge umo Mlengi wakuwonera nkhani iyo, kuti umo ŵanyinawo na ŵawiskewo wakuyiwonera pera yayi. Ndipo tikuwona umo Baibolo likukhwaskira maghanoghano na mitima ya ŵana. Pa kunyololera nkharo yiheni panji kaghanaghaniro kaheni ka mwana, tikafwasanga dankha makora na kusanga lemba lakwenelera. Tikamucemeranga mwana payekha na kumupempha kuti waŵazge lemba ilo. Kanandi mwana para waŵazga waka lemba masozi ghakanthonyanga ghekha. Tikazizikikanga. Baibolo likaŵa na nkhongono comene kuluska cilicose ico ise tikaghanaghananga kuyowoya panji kucita.”
Lemba la Ŵahebere 4:12 likulongosora kuti: “Mazgu gha Ciuta ngamoyo, ndipo ngakuphinda [ngankhongono], . . . ghapusu kuvumbula maghanoghano na madazgo gha mtima.” Mwantheura, uthenga wa mu Baibolo kuti ni maghanoghano panji ivyo vikaŵacitikira awo Ciuta wakaŵatuma kulemba Baibolo yayi. Kweni Baibolo likwimira maghanoghano gha Ciuta pa nkhani ya mikhaliro yiwemi. Lekani Baibolo ndakupambana comene na mabuku ghose. Para mukugwiliskira nchito Baibolo pakusambizga ŵana ŵinu, mukuŵawovwira kuti ŵamanyenge ivyo Ciuta wakukhumba. Visambizgo vinu vikuŵa vyakuzirwa comene, ndipo mukuŵa na mwaŵi wakuŵafika pa mtima ŵana ŵinu.
Catherine uyo wazunurika kale mu nkhani iyi wakuzomerezga. Iyo wakuti: “Para vinthu vyatisuzga comene tikalimbikirangaso comene kupenja ulongozgi mu Mazgu gha Ciuta, ndipo tikawovwirikanga comene.” Kasi namwe mungasambizga ŵana ŵinu Baibolo kuti ŵamanye umo ŵangapatulira ciwemi na ciheni?
Muŵe Ŵakuzika
Mpositole Paulosi wakalongosora fundo yinyake yakuzirwa, iyo yikovwira comene pakulera ŵana. Wakakhuŵirizga Ŵakhristu ŵanyake kuti: “Kuzika kwinu kumanyikwe na ŵanthu wose.” (Ŵafilipi 4:5) Ici cikung’anamura kuti ŵana ŵithu nawo ŵawonenge kuti ndise ŵakuzika. Ndipo kumbukani kuti kuzika kukulongora “vinjeru ivyo ni vyakucanya.”—Yakobe 3:17.
Kasi kuzika kukovwira wuli pakusambizga ŵana? Nangauli tingapeleka wovwiri wuliwose ku ŵana, kuti tingaŵasankhira vyakucita vyawo vyose yayi. Mwaciyelezgero, Mario uyo wazunurika kale mu nkhani iyi, njumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova, ndipo wakukumbuka kuti: “Nyengo zose ŵana ŵithu tikaŵaciskanga za ubapatizo, uteŵeti wa nyengo zose, na vilato vinyake vyauzimu. Kweni tikaŵamanyiska makora kuti ŵakwenera kuzakasankha ŵekha cakucita para nyengo yawo yakwana.” Kasi kucita nthena kukaŵa na uwemi wuli? Ŵana ŵawo wose ŵaŵiri ŵali mu uteŵeti wa nyengo zose.
Baibolo likucenjezga ŵapapi pa Ŵakolose 3:21 kuti: “Mungatopolanga moyo ŵana ŵinu, mzire ŵawe nkhumbi.” Catherine wakulilumba comene vesi ili. Para ŵapapi mbakuzika yayi, nchipusu kuŵa ŵakali panji ŵakukhwimiska comene vinthu. Kweni iyo wakuti: “Lekani kukhumba kuti ŵana ŵinu ŵacitenge vinthu nga umo imwe mwate mucitirenge.” Catherine nayo njumoza wa Ŵakaboni ŵa Yehova, ndipo wakayowoyaso kuti: “Pangani kuteŵetera Yehova kuŵa kwakukondweska.”
Jeff, uyo wazunurika kale mu nkhani iyi, wakulongosora fundo yakovwira iyi: “Apo ŵana ŵithu ŵakakuranga, mubwezi withu wakatiphalira kuti wakumanya umo kanandi vikaŵiranga para wakana kucita ivyo ŵana ŵake ŵakakhumbanga. Ŵakakhuŵaranga, ndipo ŵakajiwonanga kuti mbambura kukhumbikwa. Kuti ivi vileke kuticitikira, munyithu uyu wakatiphalira kuti tipenjenge nthowa zakucitira ivyo ŵana ŵithu ŵakukhumba.”
Jeff wakuti: “Tikawona kuti ulongozgi uwu nguwemi. Ntheura tikapenjenga mipata yakuti ŵana ŵithu ŵacitenge pamoza na ŵanyawo vinthu ivyo tikawona kuti ni viwemi. Mwantheura tikaŵafumbanga kuti: ‘Kasi mukumanya ivyo ngana na ngana ŵakucita sono? Kasi imwe mwalekeraci kuluta?’ Panji usange ŵana ŵatipempha kuti tilute nawo kunyake, tikajicicizganga kuluta nangauli tikaŵanga kuti tavuka. Tikacitanga kuti tileke kuŵakanira.” Uku ndiko nkhuzika, kuŵa wambura kutemwera, kughanaghanira, kucita ivyo ŵana ŵakukhumba kwambura kuswa fundo za mu Baibolo.
Sangani Candulo na Ulongozgi Wakugomezgeka
Ŵapapi ŵanandi awo ŵazunulika mu nkhani iyi ŵali na ŵazukuru sono. Mbakukondwa kuwona umo ulongozgi wakuyana waka wawovwilira ŵana ŵawo kuti nawo ŵalere makora ŵana ŵawo. Kasi namwe mungasanga candulo na ulongozgi wakufuma mu Baibolo?
Apo Ruth uyo wazunurika pakwamba pa nkhani iyi wakaŵa na mwana wakwamba, iyo pamoza na mfumu wake nyengo zinyake ŵakajiwonanga kuti ŵali ŵekha. Kweni ŵakaŵa ŵekha yayi. Ŵakaŵa na ulongozgi ŵapacanya comene, Mazgu gha Ciuta, Baibolo. Ŵakaboni ŵa Yehova ŵalemba mabuku ghanandi ghawemi agho ghangawovwira ŵapapi kusambizga ŵana ŵawo. Ghanyake mwa igho ni agha: Buku Lane la Nkhani za mu Baibolo, Mafunso Achichipere Akufunsa Mayankho Amene Amathandiza, Munthu Wamkulu Woposa Onse Amene Anakhalako, na Sambirani kwa Msambizgi Waluso. Torlief mfumu wa Ruth, wakuti: “Mazuŵa ghano ŵapapi ŵali na ulongozgi unandi wakufuma mu Baibolo. Pekha usange ŵakuwulondezga ndipo ŵangasanga wovwiri wakulelera ŵana ŵawo kuti ŵakure makora.”
[Bokosi/Cithuzithuzi pa peji 5]
Ivyo NKHWANTHA Zikuyowoya . . . Ivyo BAIBOLO Likuyowoya
Pakulongora Citemwa ku Ŵana:
Mu buku la The Psychological Care of Infant and Child (1928), Dr. John Broadus Watson wakaciska ŵapapi kuti: “Mungaŵafukatiranga yayi nesi kuŵafyofyontha” ŵana ŵinu. “Mungaŵazomerezganga yayi kukhala pa cipakato cinu.” Kweni sonosono apa, Dr. Vera Lane na Dorothy Molyneaux mu magazini yakucemeka kuti Our Children (Malici 1999) ŵakati: “Kusanda kwalongora kuti, ŵanici awo ŵakuŵafukatira yayi na kuŵalongora citemwa kanandi ŵakutondeka kukura makora.”
Mwakupambanako, pa Yesaya 66:12 pakuti Ciuta wakulongora citemwa ŵanthu ŵake nga umo mupapi wakulelera mwana mwacitemwa. Mwakuyana waka, apo ŵasambiri ŵa Yesu ŵakakanizganga ŵanthu kwiza na twana kwa Yesu, iyo wakaŵasuska wakati: “Tuzomerezgani twana twize kwa Ine; mungatukanizganga [cara].” Ndipo “wakati watupakata, na kuŵika mawoko ghake pa ito, wakatutumbika.”—Marko 10:14, 16.
Pakuŵasambizga Nkharo Yiwemi:
Mu New York Times Magazine ya 1969, mukaŵa nkhani iyo Dr. Bruno Bettelheim wakalongosora kuti mwana wali na “wanangwa wa kusankha vinthu umo wakughanaghanira, kuti mwakusambizgika na [ŵapapi ŵake] yayi, kweni ivyo wasambira pa umoyo wake.” Kweni pakati pajumpha vilimika pafupifupi 30, Dr. Robert Coles mulembi wa buku la The Moral Intelligence of Children (1997), wakati: “Ŵana ŵakukhumbikwira comene kusambizgika fundo ziwemi na ulongozgi uwemi mu umoyo wawo,” izo ni zakuzomerezgeka na ŵapapi ŵawo na ŵanthu ŵanji ŵalara.
Lemba la Zintharika 22:6 likukhuŵirizga ŵapapi kuti: “Lera mwana mu nthowa iyo wakwenera kwendamo, ndipo para wakura kuti wawukengemo cara.” Lizgu la Cihebere ilo likung’anamurika kuti “lera” likung’anamuraso “sambizga,” ndipo likulongosora kusambizga mwana kwambira pa wanici. Mwantheura ŵapapi ŵakuciskika kwamba kusambizga ŵana ŵawo nkharo yakwenelera ŵacali ŵanici. (2 Timote 3:14, 15) Ivyo ŵakusambira pa vilimika ivyo ŵacali ŵanici vingawukamo yayi mu maghanoghano ghawo.
Pakuŵalanga:
Dr. James Dobson mu buku la The Strong-Willed Child (1978) wali kulemba kuti: “Mupapi uyo wakutemwa mwana wake wakwenera kumuthyapura comene kuti wapelere papo.” Kweni mu buku lacinkhondi na ciŵiri la Baby and Child Care (1998), Dr. Benjamin Spock wakuti: “Para mukuthyapura comene mwana mukumusambizga kuti ŵanthu ŵalara msinkhu na ŵankhongono ŵali na mazaza ghakumucicizga kucita vinthu ivyo iwo ŵakukhumba kwali ni viwemi kwali yayi.”
Pakuyowoya za kulanga, Baibolo likuti: “Nthimbo na nchenyo vikupa vinjeru.” (Zintharika 29:15) Kweni kuti ni ŵana wose yayi awo ŵakukhumbikwira kuthyapulika. Lemba la Zintharika 17:10 likutiphalira kuti: “Nchenyo yikunjira comene mwa munthu wavinjeru, kwakuluska nthimbo makumi khumi mu cindere.”
[Cithuzithuzi pa peji 5]
Sambizgani ŵana na Baibolo kuti muŵafike pa mtima
[Cithuzithuzi pa peji 7]
Ŵapapi ŵavinjeru ŵakunozga vyakusanguluska vyakuti ŵana ŵawo ŵacitenge