VYAKOVWIRA MABANJA | KULERA ŴANA
Ŵana na Malo Ghakuchezgera gha pa Intaneti—Chigaŵa 1: Kasi Mwana Wane Wakwenera Kuŵa na Malo Ghakuchezgera gha pa Intaneti?
Kafukufuku munyake, wakulongora kuti 97 peresenti ya ŵachinyamata yikugwiliskira ntchito malo ghakuchezgera gha pa intaneti. Kasi mwana winu nayo wakudokera kuŵa na malo ghakuchezgera gha pa intaneti? Para ni nthena, mbwenu pali vinthu vichoko waka ivyo mukwenera kumanya.
Mu nkhani iyi
Umo mwana winu wagwiliskirenge ntchito nyengo
Webusayiti yakuchemeka HelpGuide yikuti: “Malo ghakuchezgera gha pa intaneti ghali kupangika mu nthowa yakuti wamunthu ukopekenge, uŵavye maghanoghano gha kufumapo mwaluŵiro, kweniso kuti uŵenge na mtima wakuwonapo pafupipafupi pa foni yako kuti uwone ivyo vizapo.”
“Nkhuŵa na chilato chakuti nikhalepo maminiti ghachoko waka pa intaneti kweni nkhusanga waka kuti namalirapo maora ghanandi. Ntchipusu yayi kuti wamunthu uŵike pasi foni na kusanga chinthu chinyake chakuchita.”—Lynne, wa vyaka 20.
Jifumbani kuti: Kasi mwana wane wangajikora na kulondezga malango agho ningaŵika pa nkhani ya nyengo iyo wakwenera kumalira pa malo ghakuchezgera gha pa intaneti? Kasi mwana wane ngwakukhwima maghanoghano mwakuti wangajiŵikira yekha mphaka na kulondezga ivyo wasankha?
Fundo ya mu Baibolo: “Muŵe maso chomene na umo mukwendera, . . . nga mbanthu ŵavinjeru. Mugwiliskirenge ntchito makora nyengo yinu.”—Ŵaefeso 5:15, 16.
Para mwamuzomerezga mwana winu kwamba kugwiliskira ntchito malo ghakuchezgera gha pa intaneti kwambura ulongozgi, vingayana waka na kumuzomerezga mwana winu kukwera hachi kweni mundamusambizge makora kwendeska
Umo mwana winu wakuwonera nkhani ya ubwezi
Mazgu ghakuti “malo ghakuchezgera” ghakulongora kuti ŵanthu awo ŵakusangikapo ŵakuŵa na ŵabwezi panji kuchezga na ŵanthu awo ŵakumanyana nawo. Kweni kanandi ubwezi uwu ukuŵanga wanadi yayi.
“Nkhuwona kuti ŵachinyamata ŵanandi ŵakuwona kuti para ŵanthu ŵanandi ŵavitemwa ivyo ŵaŵika pa intaneti panji para ŵali na ŵabwezi ŵanandi, mbwenu ndikuti vikulongora kuti ŵanthu ŵanandi ŵakuŵaghanaghanira, nanga vingaŵa kuti ŵanthu awo ŵakuŵamanya makora yayi.”—Patricia, wa vyaka 17.
Jifumbani kuti: Kasi mwana wane ngwakukhwima maghanoghano kuti wamanye fundo yakuti kuŵa wakumanyikwa pa intaneti kulije phindu? Kasi wangachita wuli kuti waŵe na ŵabwezi ŵanadi?
Fundo za mu Baibolo: “Mubwezi wanadi wakutemwa nyengo zose, ndipo ni mubali uyo wali kubabikira kovwira mu suzgo.”—Zintharika 17:17.
Umo mwana winu wakhwaskikirenge
Awo ŵakuchita kafukufuku ŵasanga kuti ŵanthu awo ŵakumalira nyengo yinandi pa malo ghakuchezgera gha pa intaneti, kanandi ŵakuŵa na phukwa, ŵakwenjerwa, kweniso kusuzgika maghanoghano.
“Vikuŵinya ukuwona vithuzi vyakulongora ivyo ŵabwezi ŵako ŵakuchita na ŵanyawo ŵanyake, kweni kwambura iwe.”—Serena wa vyaka 19.
Jifumbani kuti: Kasi mwana wane ngwakukhwima maghanoghano kuti waleke kujighanaghanira yekha, kuŵa na mtima wakuphalizgana, panji kukhwaskika mwakujumphizga para wakuwona ivyo ŵanyake ŵakuchita pa intaneti?
Fundo ya mu Baibolo: “Tingaŵanga ŵakujiwona yayi, ŵakwambiska kuphalizgana, nesi kuchitirana bina.”—Ŵagalatiya 5:26.
Ivyo mwana winu wachitenge pa intaneti
Malo ghakuchezgera gha pa intaneti ghakupangiska ŵanthu kuŵa pa ngozi ya kuchitirika nkhaza, kulemberana mameseji ghambura kwenelera, kweniso kuwonelera vyamuziro. Nanga vingaŵa kuti mwana winu wakukhumba yayi kuchitako vinthu ivi, kweni wangaŵa pa ngozi nipera.
“Nkhuwona kuti vinthu vya pa intaneti pakwamba vingawoneka nga kuti vili makora waka, kweni vikukaŵa yayi kusintha na kuŵa viheni. Pali vinthu vinandi vyakutuka kweniso sumu zambura kwenelera.”—Linda, wa vyaka 23.
Jifumbani kuti: Kasi mwana wane ngwakukhwima maghanoghano mwakuti wangagwiliskira ntchito intaneti mwamahara? Kasi mwana wane wangaŵa wachikanga kuti wakane kuwonelera vinthu vyambura kwenelera?
Fundo ya mu Baibolo: “Uzaghali na ukazuzi wa mtundu uliwose panji uryezi vileke nanga nkhuzunulika pakati pinu, . . . Mungazomerezganga yayi nkharo yakulengeska panji kuyowoya vyauchindere nesi milangwe yabweka.”—Ŵaefeso 5:3, 4.
Kasi malo ghakuchezgera gha pa intaneti ngakukhumbikwa nadi?
Munthu wakukhumbikwa kuŵa na malo ghakuchezgera gha pa intaneti yayi kuti waŵe wamoyo panji kuti waŵe wakukondwa. Ŵawukirano ŵanandi ŵakukhorwa kukhala kwambura malo ghakuchezgerapo gha pa intaneti—kusazgapo na awo pakwamba ŵakaŵa nagho kweni ŵali kusankha kuleka kughagwiliskira ntchito.
“Nkhati nawona umo mukuru wane wakakhwaskikira chifukwa cha kugwiliskira ntchito malo ghakuchezgera gha pa intaneti, nkhasankha kuleka kughagwiliskira ntchito. Kufuma waka pa nyengo iyi, ndine wakukondwa chomene ndipo nkhuchita vinthu vinandi vyakuzirwa pa umoyo wane.”—Nathan wa vyaka 17.
Fundo yakuzirwa: Pambere mundamuzomerezge mwana winu kuŵa na malo ghakuchezgera gha pa intaneti, chakwamba woneseskani kuti ngwakukhwima maghanoghano mwakuti waleke kumalirapo nyengo yinandi, waŵe na ŵabwezi ŵawemi, na kugega vinthu vyambura kwenelera.
Fundo ya mu Baibolo: “Wakuchenjera wakulanguruka pa mendero ghake ghose.”—Zintharika 14:15.