¡Li spʼijil Diose muʼyuk xa noʼox spajebal!
«Batsʼi muʼyuc spajebal scʼulejal, sbijil, xchiʼuc snopubil yuʼun li Diose. Mu stacʼ naʼel cʼusi oy ta yoʼnton li Diose; mu xlaj ta nopel cʼusi snopoj tspas.» (ROM. 11:33)
1. ¿Kʼusi mukʼta matanal staoj jun yajtsʼaklom Cristo ti yichʼoj xa voʼe?
¿MI OY lek amoton ataoj? Xuʼ van chtal ta ajol ta anil ti oy kʼusi la akʼbat apase o ti la albat ti oy kʼusi lek ibat ta pasel avuʼune. Li kʼusi mukʼta matanal staoj jun yajtsʼaklom Cristo ti yichʼoj xa voʼe jaʼ ti lek xil sba xchiʼuk li Jeovae, li stuk noʼox batsʼi kuxul Diose. Ta melel sventa jun yajtsʼaklom Cristoe jaʼ jun mukʼta matanal ti «xʼotquinat lec yuʼun li Diose» (1 Cor. 8:3; Gál. 4:9).
2. ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti jaʼ jun mukʼta matanal ti chkojtikintik li Jeovae xchiʼuk ti xuʼ ta xojtikinutike?
2 ¿Kʼu yuʼun chkaltik ti jaʼ jun mukʼta matanal ti chkojtikintik li Jeovae xchiʼuk ti xuʼ ta xojtikinutike? Maʼuk noʼox ta skoj ti jaʼ li Buchʼu mas mukʼ skʼoplal ta vinajel-balumile, moʼoj, yuʼun jaʼ ta skoj ti jaʼ jun Jchabivanej yuʼun li buchʼutik skʼanojane. Xi i-akʼbat snaʼ yuʼun Dios li j-alkʼop Nahume: «Li Mucʼul Diose toj lec yoʼnton. Jaʼ stsatsal coʼntontic ti cʼalal yorail oy tsots jvocoltique; jaʼ chchabi li bochʼo jaʼ spatoj yoʼntonic ta stojole» (Nah. 1:7; Sal. 1:6). Mi ta jkʼan chijkuxiutik sbatel osile, ta melel skʼan xkojtikintik lek li stuk noʼox batsʼi kuxul Diose xchiʼuk li Jesucristoe, jaʼ xkaltik li xNichʼone (Juan 17:3).
3. ¿Kʼusitik snitojbe skʼoplal li yojtikinel Diose?
3 ¿Kʼusitik snitojbe skʼoplal li yojtikinel Diose? Maʼuk noʼox ti ta jnabetik sbie, skʼan jpas ta kamigotik, jkʼeltik ti kʼusitik lek chile xchiʼuk ti kʼusitik muʼyuk lek chile, jaʼ xkaltik ti xkojtikintik leke. Skʼan jechuk xijkuxiutik jech kʼuchaʼal yakal ta jchantik batel ta stojolale (1 Juan 2:4). Pe maʼuk noʼox taje, skʼan oyuk ta koʼontontik skotol li kʼusitik tspase, jkʼeltik ti kʼusitik chute xchiʼuk ti kʼu yuʼun jech tspase. Mas me labal sba chkiltik ti «batsʼi muʼyuc spajebal [...] sbijil» Dios kʼalal mas chkojtikintik li kʼusi tskʼan tspase (Rom. 11:33).
Li kʼusi oy ta yoʼonton tspas Jeovae
4, 5. 1) ¿Kʼusi chakʼ ta aʼyel kʼalal «oy o ta yoʼnton» xi chal li Vivliae? 2) Alo junuk skʼelobil ti xuʼ chkʼot ta pasel kʼusi oy ta koʼontontik manchuk mi ep kʼusi xuʼ smakutik ta be.
4 Li Jeovae lek tsnopbe skʼoplal baʼyel kʼalal oy kʼusi tskʼan tspase. Li Vivliae chal ti «jech onoʼox oy o ta yoʼnton» ti oy kʼusi tskʼan tspase (Efe. 3:10, 11). ¿Kʼusi chakʼ ta aʼyel kʼalal «oy o ta yoʼnton» xi chal li Vivliae? Jaʼ chakʼ ta aʼyel ti oy kʼusi jmalaojtik chkʼot ta pasele o chichʼ taele, manchuk mi jeltos kʼusi chichʼ pasel sventa jech chkʼot ta pasel.
5 Jech kʼuchaʼal liʼe, oy jun krixchano ti tskʼan chbat ta junuk lume. Li kʼusi oy ta yoʼontone jaʼ ti chkʼote. Xuʼ van ta snop kʼuyelan chbat, mi ta karo o ta yan kʼusi xchiʼuk bu junukal be tskʼan tstam batel. Pe ta skoj ti tsots chakʼ voʼe, ti ep tajek karoetike o ti makal li kareterae, xuʼ van tsaʼ yan sbe. Pe manchuk mi jech, li kʼusi oy ta yoʼontone jaʼ ti tskʼan chkʼot li ta jteklume, mu ventauk ti kʼusitik tsnup ta bee.
6. ¿Kʼusi la spas Jeova sventa xkʼot ta pasel li kʼusi oy ta yoʼontone?
6 Jech kʼuchaʼal jun krixchano ti xuʼ tsjel batel sbee, li Jeovae oy kʼusitik sjelojan ta skoj ti jaʼ mas yakʼoj ta yoʼonton li kʼusi tskʼan tspase. Sventa xkʼot ta pasel yuʼun taje tstsak ta venta li krixchanoetike, chakʼbe stʼuj stukik li kʼusi tskʼan tspasike. Jloʼiltatik li kʼusitik spasoj sventa chkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼonton Jeovae, ti bu la stsak ta venta li Albil Nitilulale. Li Jeovae xi laj yalbe li baʼyel jtot jmeʼtike: «Bolanic; epajanic. Nojesic li banamile; ventainic o» (Gén. 1:28). ¿Mi te van ipaj-o skʼoplal ti kʼusi toʼox oy ta yoʼonton tspas Jeova ta skoj ti la stoy sbaik ta nichimaltik Edén li Adán xchiʼuk Evae? Mi jsetʼuk. Sventa chkʼot ta pasel li kʼusi tskʼane, xkoʼolaj kʼuchaʼal la saʼ yan «sbe». Laj yal ti chtal jun nitilulal ti chtal smeltsan skotol li kʼusitik la sokesik li jtoybaetike (Gén. 3:15, Ch; Heb. 2:14-17; 1 Juan 3:8).
7. ¿Kʼusi xuʼ jchantik ta skoj li kʼusi laj yalbe sba skʼoplal stuk Jeova ta Éxodo 3:14?
7 Li Jeovae lek yakʼoj ta ilel ti mu chopoluk chaʼi ti oy kʼusitik tsjel sventa xkʼot ta pasel li kʼusi tskʼane. Yuʼun jech onoʼox laj yalbe sba skʼoplal kʼalal laj yakʼbe yabtel li Moisese. Kʼalal laj yal Moisés ti oy kʼusitik xuʼ chmakat ta spasel li kʼusi albate, xi patbat yoʼonton yuʼun li Jeovae: «“VUʼUN TI TE ONOʼOX OYUN OE”. Jech xavalbe li achiʼiltaque: “VUʼUN (Dios) la stacun tal ta atojolic”» (Éxo. 3:14). Kʼalal chal «VUʼUN TI TE ONOʼOX OYUN OE», li ta hebreo kʼope chakʼ ta aʼyel ti Jeovae tspas stekel sventa jech xkʼot ta pasel yuʼun li kʼusi onoʼox yaloje. Ti kʼusi tspas Jeovae labal sba kʼuyelan chakʼ ta ilel jtakbol Pablo ta kapitulo 11 li ta skarta la stakbe batel li jromaetike. Tee laj yalbe skʼoplal jun babakʼop ta sventa oliva teʼ. Jkotoltik, mi chijbat ta vinajel o mi liʼ chijkom ta Balumil, skʼan jkʼeltik li skoʼoltasobil taje, yuʼun jaʼ tskoltautik sventa xkiltik ti muʼyuk xa noʼox spajebal li spʼijil Diose.
Li kʼusi oy ta yoʼonton tspas Jeovae xchiʼuk li Nitilulale
8, 9. 1) ¿Kʼusi chantos xuʼ xi skoltautik sventa chkaʼibetik smelolal ti kʼuyelan chichʼ koʼoltasel li olivae? 2) ¿Kʼusi sjakʼobil chlik jchantik batel xchiʼuk kʼusi chakʼ jchantik ta sventa Jeova li stakʼobile?
8 Mi ta jkʼan ta xkaʼibetik lek skʼoplal ti kʼuyelan chichʼ koʼoltasel li oliva teʼ taje, baʼyel skʼan jvules ta joltik chantos kʼusitik la spas Jeova, ti bu la stsak ta venta li Albil Nitilulal yoʼ xkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼontone. Baʼyel, li Diose laj yalbe Abraham ti jaʼ ta stojolal smomnichʼnab o snitilulal «chichʼ bendición scotol li mucʼtic lumetic liʼ ta banamile» (Gén. 22:17, 18). Xchibal, li jteklum Israel ti ayan ta snitilulal Abrahame akʼbat smotonik sventa jaʼuk xkʼotik ta paleal yuʼun Jeova (Éxo. 19:5, 6). Yoxibal, kʼalal laj yil ti jutuk mu skotoluk j-israeletik la spʼajik li Mesiase, li Diose la skʼel kʼusitik yan xuʼ spas sventa xkʼot ta lokʼel li paleetik taje (Mat. 21:43; Rom. 9:27-29). Xchanibal, li Jeovae tstsak ta venta yan krixchanoetik sventa teuk skʼoplalik li ta snitilulal Abrahame, manchuk mi jaʼ bankilal nitilulal li Jesuse (Gál. 3:16, 29).
9 Ta sventa li chantos kʼusitik taje li ta slivroal Apocalipsise chal to xtok ti oy 144,000 krixchanoetik ti ch-ochik ta paleal xchiʼuk ti tspasik mantal xchiʼuk Cristo ta vinajele (Apo. 14:1-4). Li jayvoʼik taje «smomnichʼnab [Israel]» biiltasbilik (Apo. 7:4-8). ¿Mi jaʼ van batsʼi j-israelal krixchanoetik o batsʼi judioetik li 144,000? Li ta karta la stsʼibabe batel jromaetik li Pabloe te ta jtabetik li stakʼobile. Jech xtok chakʼ ta ilel ti sventa xkʼot ta pasel kʼusi tskʼan yoʼonton Jeovae xuʼ oy kʼusitik tsjel. Jaʼ yuʼun jchantik batel.
«Pale cʼotemoxuc cuʼun»
10. ¿Kʼusi matanal laj xaʼox sta li jteklum Israele?
10 Kʼuchaʼal laj xa kiltike, li jteklum Israele jaʼ i-akʼbat smoton sventa te x-ayan yuʼun li buchʼutik chkʼotik ta pale xchiʼuk chkʼotik ta jun lum ti vokʼbilik-o ta stojolal Diose (kʼelo Romanos 9:4, 5). Pe, ¿kʼusi chkʼot ox ta pasel mi ivul li Albil Nitilulale? ¿Mi te van chlokʼ ta batsʼi judioetik li 144,000 j-israeletik sventa Dios, ti jaʼ skʼoplal li xchaʼvokʼal snitilulal Abrahame?
11, 12. 1) ¿Kʼusi ora lik yichʼik takel ta ikʼel li buchʼutik chtunik ta Ajvalilal yuʼun Diose, xchiʼuk kʼusi la spasik jutuk mu skotolik li judioetik ta baʼyel sigloe? 2) ¿Kʼusi la spas Jeova sventa tstsʼaki yuʼun «ti cʼu yepal scʼoplal» li ta snitilultak Abrahame?
11 (Kʼelo Romanos 11:7-10.) Li ta baʼyel sigloe, li judioetike la spʼajik li Jesuse. Jech taje la spʼajik li matanal ti xuʼ x-ayan yuʼunik li snitilulaltak Abrahame. Manchuk mi jech, li ta sjabilal 33 ta Pentecostese, kʼalal laj yichʼik takel ta ikʼel li buchʼutik chkʼotik ta pale ta vinajel ta jelavele, oy jlom batsʼi judioetik ti lek yoʼontonike, la xchʼamik li takel ta ikʼele. Ep li judioetike, pe kʼajomal noʼox «cʼuuc yepal» o jaymiluk la chʼamik li takel ta ikʼele (Rom. 11:5).
12 ¿Kʼusi la spas Jeova sventa tstsʼaki yuʼun «ti cʼu yepal scʼoplal» li ta snitilultak Abrahame? (Rom. 11:12, 25.) Jkʼeltik kʼusi la stakʼ li Pabloe: «Mu yuʼunuc jaʼ mu xcʼot scʼop li Diose. Jaʼ noʼox yuʼun mu scotoluc israeletic ti jaʼ mero smomnichʼnab Israel chcʼotique. Jech noxtoc mu scotoluc smomnichʼnab Abraham ti jaʼ mero smomnichʼnab Abraham chcʼotique [...]. Jech chquiltic ti maʼuc ta sventa jaʼ mero smomnichʼnab ta sventa sbecʼtal ti jaʼ xnichʼnab Dios chcʼote. Jaʼ noʼox mero momnichʼnaletic chcʼot li bochʼo voqʼuemic ta sventa ti jech yaloj Diose» (Rom. 9:6-8). Jech taje, li buchʼutik chkʼotik ta nitilulale mu xa persauk ti jaʼ batsʼi smoltotik li Abrahame.
Oliva teʼ ti babakʼop noʼoxe
13. 1) ¿Kʼusi smelolal li oliva teʼe? 2) ¿Kʼusi smelolal li yibel olivae? 3) ¿Buchʼu jaʼ li yok olivae? 4) ¿Buchʼu jaʼik li skʼobtak olivae?
13 Li Pabloe la skoʼoltas ta mero skʼob tsʼunbil oliva li snitilultak Abrahame (Rom. 11:21).a Li teʼ taje jaʼ skʼoplal li skʼoteb ta pasel li kʼusi tskʼan tspas Dios ti te tsakal skʼoplal li trato la spas Jeova xchiʼuk Abrahame. Li yibel olivae chʼul, jaʼ skʼoplal li Jeovae, yuʼun jaʼ li buchʼu chakʼbe xkuxlejal li Israel yuʼune (Isa. 10:20; Rom. 11:16). Li yoke jaʼ li Jesuse, jaʼ li bankilal nitilulal yuʼun Abrahame. Li skʼobtake jaʼik «ti cʼu yepal scʼoplal» li buchʼutik chkʼot ta xchaʼvokʼal snitilulal Abrahame.
14, 15. ¿Buchʼu jaʼik li skʼobtak tsʼunbil oliva teʼ ti «yichʼ jecbel[e]», xchiʼuk buchʼu jaʼik li skʼobtak teʼtikal oliva ti laj yichʼ tsʼakele?
14 Li ta babakʼop sventa oliva teʼe chal «ti laj yichʼ jecbel loqʼuel jayjecuc scʼobe», taje jaʼ skʼoplal li judioetik ti muʼyuk la xchʼamik li Jesuse. Jech taje maʼuk xa tsakbilik skʼoplal li ta xnichʼnabtak o snitilulal Abrahame (Rom. 11:17). ¿Buchʼutik ch-och ta xkʼexol? Li batsʼi judioetik ti lek noʼox stoy sbaik ta skoj ti jaʼ smoltotik li Abrahame mi jaʼuk xnop yuʼunik. Pe li Juan J-akʼvanej ta voʼe yalojbe xa onoʼox skʼoplal ti Jeovae xuʼ tskʼatajesbe ta smomnichʼnab Abraham li tonetike (Luc. 3:8).
15 Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi la spas Jeova sventa chkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼontone? Li Pabloe chal ti tsʼunbil oliva teʼ ti laj yichʼ jekbel o setel lokʼele la sjel ta skʼobtak teʼtikal oliva teʼ (kʼelo Romanos 11:17, 18, Ch). Jech taje, li yajtsʼaklomtak Cristo ti tʼujbilik sventa chbatik ta vinajel ti maʼuk judioetike, jech kʼuchaʼal li buchʼutik te ta tsobobbail ta Romae, ta alele laj yichʼik tsʼakel ta jun oliva teʼ. Jech ikʼotik ta snitilulaltak Abraham. Ta slikebale, ta skoj ti xkoʼolajik toʼox li ta teʼtikal oliva teʼe, muʼyuk toʼox bu te skʼoplalik li ta trato la spas Jeova xchiʼuk Abrahame. Jaʼ yuʼun li Jeovae laj yakʼ akʼo xkʼotik jech kʼuchaʼal li mero stsʼunbal judioetike (Rom. 2:28, 29).
16. ¿Kʼuyelan laj yal Pedro ti ikʼot ta lokʼel li achʼ jteklume?
16 Li Pedroe xi laj yalbe skʼoplal kʼuyelan i-ayan li achʼ jteklume: «Voʼoxuc li jchʼunolajeloxuque [li Israel sventa Dios xchiʼuk li buchʼutik maʼuk judioetike] jaʼ sventa alequilalic [li Jesucristoe]. Pero ta sventa li bochʼotic mu xchʼunique, jaʼ ta xcʼot ta pasel ta stojolic ti jech tsʼibabil ta scʼop Diose: “Li ton ti la sbajic li jpasnaetique jaʼ onoʼox icom ta chiquin na”, xi. “Jaʼ sventa acʼo sbosi yacanic o; jaʼ sventa acʼo yalicuc o ta lum”, xi. [...] Pero li voʼoxuque stsʼunubaloxuc xa li bochʼo tʼujbil yuʼun Diose, batsʼi pale xa cʼotemoxuc ta stojol Dios, chʼul mucʼta lum xa cʼotemoxuc, yuʼuninojoxuc xa li Diose. Yuʼun jech acʼo apucbeic batel li cʼusitic toj lec la spas Diose, ti laj yicʼoxuc loqʼuel ta icʼal osile, ti laj yacʼoxuc ta sac osil ti toj jun yutsile. Ta voʼonee muc toʼox steclumalucoxuc li Diose, pero liʼ ta orae steclumaloxuc xa. Ta voʼonee muʼyuc toʼox cʼuxubinbiloxuc yuʼun li Diose, pero liʼ ta orae laj xa xcʼuxubinoxuc» (1 Ped. 2:7-10).
17. ¿Kʼu yuʼun xuʼ labal sba ta aʼyel li kʼusi la spas Jeovae?
17 Li kʼusi la spas Jeovae ep buchʼutik labal iyilik. Li Pabloe chakʼ kaʼitik li kʼusi ikʼot ta pasele: «[Li] teʼtical olivo teʼ ti laj [y]ichʼic setel talele, [...] laj [y]ichʼic tsʼaquel ochel ta batsʼi olivo teʼe» (Rom. 11:24, Ch). ¿Kʼu yuʼun xuʼ labal sba ta aʼyel taje? Yuʼun li teʼetike mu koʼoluk stsʼunbalik, jaʼ xkaltik, laj yichʼ jekel tal skʼob teʼtikal teʼ sventa chichʼ tsʼakel ta jun tsʼunbil teʼ. Li ta baʼyel sigloe ep buchʼutik ti chabtelan yosilike jech tspasik.b Jech ek, labal ta aʼyel li kʼusi la spas Jeovae. Li judioetike tsnopik toʼox ti mu xuʼ lek xakʼ satik li buchʼutik maʼuk judioetike, akʼo mi jech, li Diose la xchʼam junantik sventa jaʼikuk «li bochʼotic» lec ta stukʼulanik li ventainel yuʼun Diose, jaʼ xkaltik ti lek chakʼ satike (Mat. 21:43). Li ta sjabilal 36, li baʼyel jyanlun vinik ti muʼyuk yichʼoj sirkunsision ti la xchʼam li chanubtaseletik yuʼun yajtsʼaklom Cristo xchiʼuk ti i-akʼbat chʼul espiritue, jaʼ li Cornelioe. Li ta jabil taje lik yichʼ chʼamel li krixchanoetik ti maʼuk batsʼi judioetik xchiʼuk ti muʼyuk yichʼojik sirkunsisione, xkoʼolaj ti laj yichʼik tsʼakel ta oliva teʼe (Hech. 10:44-48).c
18. ¿Kʼusi to i-akʼbat spasik li judioetik manchuk mi echʼ xaʼox li jabil 36?
18 Taje ¿mi jaʼ van skʼan xal ti mu xa stakʼ x-och ta snitilulal Abraham mi junuk batsʼi judío mi echʼ xaʼox li jabil 36? Mu jechuk. Xi chalbe skʼoplal li Pabloe: «Jaʼ noʼox jech ec li [judioetik] me chlic cʼunibuc yoʼntonique, chlic yichʼic tsʼaquel yan velta, yuʼun toj echʼem svuʼel li Diose, xuʼ yuʼun chchaʼtsʼac. Yuʼun li voʼoxuque scʼoboxuc teʼtical oliva, pero laj avichʼic jequel loqʼuel tal; laj avichʼic tsʼaquel ta scʼob li mero tsʼunbil olivae. Me xuʼ jech laj avichʼic pasbel li voʼoxuque, buuc xa li stuquic ti jaʼ onoʼox mero scʼob tsʼunbil olivae; mu vocoluc chichʼic tsʼaquel yan velta ta mero steʼelic» (Rom. 11:23, 24).d
«Scotol israeletic ta staic ti scoleli[ke]»
19, 20. Jech kʼuchaʼal chal li babakʼop sventa oliva teʼe, ¿kʼusi chakʼ kʼotuk ta pasel li Jeovae?
19 Ta melel, li kʼusi oy ta yoʼonton Jeova ta sventa «li bochʼotic mero Israel chcʼotic ta sventa Diose» labal sba kʼuyelan yakal chkʼot ta pasel (Gál. 6:16). Jech kʼuchaʼal laj yal li Pabloe, «scotol israeletic ta staic ti scoleli[ke]» (Rom. 11:26, Ch). Kʼalal mi ikʼot li yorail snopoj Jeovae «scotol» li Israele, jaʼ xkaltik skotolik li Israel sventa Diose, chbat tunikuk ta vinajel kʼuchaʼal ajvaliletik xchiʼuk paleetik. ¡Mu kʼusi xuʼ xmakvan sventa chkʼot ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼonton Jeovae!
20 Koliyal li snitilulaltak Abraham, ti jaʼ li Jesucristo xchiʼuk li 144,000 krixchanoetike, li «yanlum cristianoeti[ke]» ep bendision ta staik xchiʼuk jaʼ jech chkʼot ta pasel li kʼusi yaloj Diose (Rom. 11:12; Gén. 22:18). Kʼuchaʼal chkiltike sjunul steklumal Dios ta stabeik sbalil. Ta melel, ta skoj ti yakal chkiltik kʼuyelan chkʼot ta pasel li kʼusi jech onoʼox oy-o ta yoʼonton li Diose, xuʼ xi chkaltike: «Batsʼi muʼyuc spajebal scʼulejal, sbijil, xchiʼuc snopubil yuʼun li Diose» (Rom. 11:33).
[Tsʼibetik ta yok vun]
a Lek xvinaj ti maʼuk skʼoplal batsʼi j-israelal krixchanoetik o batsʼi judioetik li oliva teʼe. ¿Kʼu yuʼun maʼuk? Yuʼun manchuk mi ayan onoʼox ajvaliletik xchiʼuk paleetik li ta jteklum Israele muʼyuk bu ikʼotik ta pale yuʼun Dios. Li smantal Moisese chal ti j-israeletik ti i-ochik ta ajvalilale mu xuʼ x-ochik ta paleal xtok. Jech oxal, li oliva teʼe maʼuk skʼoplal batsʼi j-israelal krixchanoetik. Li kʼusi noʼox tskʼan chakʼ ta ilel Pabloe jaʼ li kʼusitik tspas Jeova sventa ch-ayan ta Israel sventa Dios li paleal yuʼune. Taje achʼ xa li kʼusi chichʼ alele. Li kʼusi ilokʼ ta La Atalaya 1 yuʼun enero ta 1984, pajina 14 kʼalal ta 19 mu xa jechuk smelolal.
b Kʼelo li rekuadro «¿Kʼu yuʼun chichʼ tsʼakel skʼobtak teʼtikal oliva teʼ?»
c Jech ikʼot ta pasel kʼuchaʼal chal li albil kʼop ta sventa 70 xemana ta jabiletike, kʼalal itsuts ti kʼu sjalil taje jaʼ to laj yichʼik chʼamel li jyanlum krixchanoetike. Yuʼun jaʼ toʼox laj yichʼik takel ta ikʼel li batsʼi judioetik sventa li achʼ jteklume (Dan. 9:27).
d Li jpʼel kʼop ta griego ti chal «tsʼunbil», xi ta Romanos 11:24, jelubtasbil tal ta jpʼel kʼop ti jaʼ skʼan xal «lek», «echʼ noʼox lek» o «jtunel sventa xkʼot ta pasel li kʼusi malabile». Li jpʼel kʼop taje jaʼ toʼox chichʼ tunesel sventa chichʼ albel skʼoplal kʼusitik ti ta onoʼox xkʼot ta pasel ti kʼu yuʼun laj yichʼ pasele.
¿Mi laj kaʼibetik skʼoplal?
• ¿Kʼusi ta jchantik ta sventa Jeova kʼalal ta xkiltik kʼuyelan chakʼ kʼotuk ta pasel li kʼusi tskʼan yoʼontone?
• Li ta Romanos 11, ¿kʼusi smelolal li...
... oliva teʼe?
... yibel olivae?
... yok olivae?
... skʼobtak olivae?
• ¿Kʼu yuʼun xuʼ labal sba ta aʼyel li kʼuyelan laj yichʼ tsʼakel li oliva tee?
[Rekuadro ta pajina 24]
¿Kʼu yuʼun chichʼ tsʼakel skʼobtak teʼtikal oliva teʼ?
▪ Lucio Junio Moderato Columela jaʼ toʼox jun jromail vinik ta baʼyel siglo, soltaro xchiʼuk chabtelan osil ti ojtikinbil ta skoj li lajcheb livro la stsʼiba ti jaʼ La labranza, sbie.
Li ta svoʼlikal livroe chalbe skʼoplal li «voʼneal pʼijil loʼil ti chal ti buchʼu tstsʼun olivae yakal tskʼanbe sat, ti buchʼu chakʼbe skʼaʼale [yavonoale] ta skʼanbe vokol; yan li buchʼu ta xtuchʼbe li skʼobtake, tsuj sventa akʼo xakʼ sat».
Ta tsʼakale chal xtok: «Mu labaluk ta kʼelel [...] ti mu xakʼ sat manchuk mi lek yox tajek li steʼel li jlome. Kʼalal jech taje sta-o ti jchʼojtik ta junuk abtejebale, vaʼun jtikʼtik ochel skʼob teʼtikal oliva teʼ, lek skʼan tsinel ochel. Ta skoj taje, ti la skap xa sba xchiʼuk li achʼ skʼobtake, li teʼe mas xa lek chakʼ sat».
[Lokʼol ta pajina 23]
¿Mi xkaʼibetik smelolal ti kʼusi chichʼ koʼoltasel li ta babakʼop ta sventa oliva teʼe?