Li kʼusitik spasojik li sientifikoetike

Jech kʼuchaʼal chal jlik diksionarioe, li jpʼel kʼop siensiae jaʼ skʼan xal li kʼusitik jnaʼojtik xchiʼuk li kʼusitik chkʼotanuk ta pasel ta jpat jxokontik ta skoj ti ta jchanbetik skʼoplal xchiʼuk ti chkiltike. Sventa xkojtikintik skotol taje mu kʼunuk ta chanel xchiʼuk mu jechuk onoʼox chkʼot ta pasel kʼuchaʼal ta jkʼantike. Sventa xaʼibeik smelolal kʼusitik chchanbeik skʼoplal li sientifikoetike bateltike chjalijik ta xemanaetik, ta epal uetik o ta jabiletik. Bateltike muʼyuk kʼusi tstabeik sbalil, pe bakʼintike tstabeik sbalil li yan krixchanoetike. Jkʼelbetik batel junchibuk skʼelobil.

Oy jun empresa ta Europa ti la spas jun achʼ xchijobil yikʼobal voʼ ta plastiko sventa jal xtune. Li xchijobil voʼ taje tstunesik kʼalal ch-echʼ nikel, nojelal ta voʼ o yan kʼusitike, jun skʼelobile jaʼo kʼalal echʼ nikel ta Haití ta 2010.

Li ta vinajele oy ep satélites ti jaʼ tskoltautik ta saʼel ti bu ta jkʼan chijbatutike, ti ojtikinbil kʼuchaʼal sistema de posicionamiento global (GPS). Ta slikebale laj yichʼ pasel ta sventa li soltaroetike, pe li avie tstunesik xa li buchʼutik tstsʼotik karoetik, avionetik, varkoetik, li buchʼutik chbatik ta xanbale xchiʼuk li jnutsoletike. Koliyalik ti la spasik li sientifikoetike, li avie mu xa toj tsotsuk chkaʼitik sventa chijkʼot ti bu ta jkʼan chijbate.

¿Mi chatunes junuk selular, komputadora o Internet? ¿Mi oy skoltaojot jtosuk poxil? ¿Mi oy xanavemot ta avion? Mi jaʼ jeche, ataojbe sbalil jlomuk li kʼusitik lek spasojik li sientifikoetike. Yuʼun ep kʼusitik lek spasojik ta jtojolaltik.

LI KʼUSITIK SPASOJIK LI SIENTIFIKOETIK AVIE

Li sientifikoetik avie jech-o chakʼik persa ta xchanbel skʼoplal li kʼusitik x-ayan ta vinajelbalumile. Oy jlom sientifikoetike chchanbeik skʼoplal li átomo ti mu xkil ta jsatik ta skoj ti toj bikʼite, pe li yane jaʼ chchanbeik skʼoplal li kʼusitik kʼotemik ta pasel leʼ xa ta smilal jabil sventa tskʼelik ti kʼuxi ayan talel li vinajelbalumile. Jech oxal, ta skoj ti toj ep xa kʼusitik jchanojbetik skʼoplal ta sventa li kʼusitik mu xkil ta jsatike ep buchʼutik chalik ti skʼan la xkakʼtik ta ilel mi oy ta melel li Diose.

Li jtsʼibajom Amir Aczel sbie, chal ti oy to kʼusi mas chalik li sientifikoetik xchiʼuk filosofoetik ti lek ojtikinbilike, xi chalike: «Xuʼ xichʼ akʼel ta ilel ti muʼyuk li Diose». Jech kʼuchaʼal liʼe, jun sientifiko ti lek ojtikinbil ta spʼejel Balumile, laj yal ti «ta skoj ti muʼyuk sprevail ti oy jun Dios ti oy kʼusi xuʼ spas ta jtojolaltike, jaʼ te xvinaj ti muʼyuk li diose». Jlom xtoke chalik ti kʼalal ta jchʼuntik li kʼusitik spasoj li Diose xkoʼolaj kʼuchaʼal ta jchʼuntik li ta «majiae» xchiʼuk li ta kʼusitik mu meleluke.a

Jaʼ yuʼun skʼan me xi jakʼbe jbatike: ¿mi oy lek sprevail yuʼun li sientifikoetik ti chalik ti muʼyuk li Diose? Ta melel muʼyuk. Akʼo mi toj ep xa kʼusitik xchanojbeik skʼoplal, oy ep sientifikoetik xtok ti yakʼojik venta ti oy to kʼusitik muʼyuk yaʼiojbeik smelolale xchiʼuk ti muʼyuk onoʼox bu chaʼibeik smelolale. Xi laj yal li Steven Weinberg ti laj yichʼ akʼbel Premio Nobel: «Muʼyuk onoʼox chlaj kaʼibetik smelolal skotol li kʼusitik oye». Li maestro Martin Rees ti likem ta Gran Bretaña, ti jaʼ li buchʼu chchanbe skʼoplal kʼu yelan chbakʼ li kʼanaletike (astrónomo), xi la tsʼibae: «Oy kʼusitik ti muʼyuk chaʼibeik-o smelolal li krixchanoetike». Ti melel xkaltike, toj ep to kʼusitik skʼan xkaʼibetik smelolal ta sventa li kʼusitik x-ayan ta jpat jxokontike, jech kʼuchaʼal li bikʼtal selulaetike xchiʼuk li vinajelbalumile. Jkʼeltik batel jlomuk:

• 

  Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik kuxajtike (biólogos) mu snaʼik kʼuxi ch-abtej li yut selulaetike. Jech kʼuchaʼal ti kʼuxi ch-abtej li yip selulae, kʼuxi chakʼik ayanuk proteínas xchiʼuk ti kʼuxi ch-epaje. Li sientifikoetike oy to jlom kʼusitik mu sna’beik skʼoplal.

• 

  Li gravedad sbie oy kʼusi chakʼ kʼotuk ta pasel skotol kʼakʼal. Akʼo mi jech, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti oy jlom ti mu stakʼ naʼel kʼusitik jaʼe. Mu snaʼik lek ti kʼu yuʼun ta anil chijtsʼuj o chijpʼaj yalel ta balumil kʼalal chijpʼite xchiʼuk kʼuxi ti muʼyuk bu chjel ti bu chjoyibaj li U ta xokon Balumile.

• 

  Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik oy ta vinajelbalumile (cosmólogos) chalik ti oy la 95% ti mu xvinaj ta kʼelel li kʼusitik te oye xchiʼuk ti mu la stakʼ chanbel skʼoplale. Oy chaʼtos li kʼusi mu stakʼ chanbel skʼoplale: li kʼusi pasbil ti mu xvinaj ta kʼelele (materia oscura) xchiʼuk li yip kʼusi mu xvinaj ta kʼelele (energía oscura). ¿Kʼusi jaʼ taje? Mu stakʼ naʼel.

Li sientifikoetike oy to jlom kʼusitik mu snabeik skʼoplal. Oy jun neurólogo ti lek ojtikinbil ti xi laj yale: «Solel jutuk li kʼusitik jnabetik skʼoplale, jaʼ mas ep li kʼusitik mu jnaʼtike. Li kʼusi ta jnop voʼone, jaʼ ti mi ta jchan mas ta sventa li siensiae, jaʼ sventa xjam li jsate xchiʼuk ti labaluk sba xkil li kʼusitik oye».

Mi chanop ti snaʼojbeik xa skʼoplal skotol kʼusitik li sientifikoetike, xuʼ van chaval ti muʼyuk li Diose xchiʼuk ti chʼabal sbalil li kʼusi chal Vivliae. Pe teuk me ta ajol ti oy noʼox spajeb li kʼusitik xchanojbeik skʼoplal li sientifikoetike akʼo mi solel ep kʼusitik smeltsanojik sventa tskʼelik-o li kʼusitik oye. Oy yan sprevail ta sventa taje, li ta stsutseb jun mantal li ta livro Encyclopedia Britannica chal kʼuxi lik xchanbeik skʼoplal li jeltos kʼanaletike xchiʼuk li kʼusitik yaʼiojbeik talel smelolale, xi chale: «Li avi ti jutuk xa skʼan xjelav chanmil jabil ti chichʼ chanbel skʼoplal li kʼanaletike, solel mu stakʼ aʼibel smelolal chkaʼikutik li kʼusitik oy ta vinajelbalumile jech kʼuchaʼal laj van yaʼi sbaik li jbabiloniaetike». Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi skʼan jpastik ta sventa li kʼusi muʼyuk to snaʼojbeik skʼoplal li sientifikoetike? ¿Mi muʼyuk xa van ta jtsaktik ta venta li kʼusi chalike?

Li stestigounkutik Jeovae ta xkichʼkutik ta mukʼ li kʼusi tsnop jujun krixchano ta sventa li kʼusi laj xa kalbetik talel skʼoplale. Chkakʼkutik persa ta xchʼunel li tojobtasel ta Vivlia ti xi chale: «Akʼo vinajuk ta stojolal skotol krixchanoetik ti lek xanaʼ xarasonajike» (Filipenses 4:5). Ta xkalbotkutik ti ta sjunuluk avoʼonton xakʼel kʼuxi xkoʼolaj li kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusi chal sientifikoetike.