Ti bu laj yichʼ lokʼesel li stakʼobiltak li ta Jkuxlejaltik xchiʼuk Kabteltik sventa Dios, programa xchiʼuk bu chijtsʼibaj
5-11 YUʼUN NOVIEMBRE
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | JUAN 20, 21
«¿Mi mas akʼanojun ti jaʼ mu sta li kʼusitik liʼe?»
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Jn 21:15, 17
Xi laj yalbe Simon Pedro li Jesuse: Jaʼo la xchiʼin sbaik ta loʼil Jesus xchiʼuk Pedro kʼalal echʼem xa ox kʼuk sjalil ti laj yal oxib velta ti mu xojtikin li Jesuse. Li Jesuse oxib velta la sjakʼbe mi kʼanbil yuʼun li Pedroe, vaʼun laj yat-o yoʼonton li Pedroe (Jn 21:17). Li ta Juan 21:15-17 chichʼ tunesel chaʼpʼel verbo ta griego: agapáo xchiʼuk filéo, li ta tsotsile yichʼoj jelubtasel kʼuchaʼal kʼanelal. Li Jesuse oxib velta xi la sjakʼbe li Pedroe: «¿Mi akʼanojun?». Li Pedroe laj yalbe ta sjunul yoʼonton ti skʼanoje. Ta skoj ti jech laj yalbe li Jesuse, albat ti akʼo smakʼlin xchiʼuk ti xchabi ta mantal li yajchankʼoptake, ti chijetik chichʼik albel skʼoplal li ta loʼil liʼe (Jn 21:16, 17; 1Pe 5:1-3). Li Jesuse oxib to velta laj yakʼ ti akʼo xal Pedro ti skʼanoje, vaʼun akʼbat sbain ta xchabiel li xchijtake. Jaʼ jech laj yakʼ ta ilel ta jamal ti spasojbe xa perton kʼalal oxib to velta laj yal ti mu x-ojtikinate.
¿Mi mas akʼanojun ti jaʼ mu sta li kʼusitik liʼe?: Li chaʼoxpʼel kʼop ta griego ti chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «jaʼ mu sta li kʼusitik liʼe» xuʼ ep kʼusi skʼan xal. Jlom li buchʼutik lek xchanojbeik skʼoplale xi tsjelubtasike: «¿Mi mas akʼanojun ti jaʼ mu sta li yan jchankʼopetik liʼe?» o «¿mi mas akʼanojun ti jaʼ mu sta li jchankʼopetik liʼe?». Akʼo mi jech, li smelolal ti mas xkʼot-oe jaʼ liʼe «¿mi mas akʼanojun ti jaʼ mu sta li kʼusitik liʼe?», ti jaʼ yakal chalbe skʼoplal li choyetike o li abtelal ta tsak choye. Jaʼ yuʼun, yaʼeluke li kʼusi la skʼan laj yal li Jesuse jaʼ liʼe: «¿Mi mas akʼanojun ti jaʼ mu sta ti kʼu yelan akʼanoj li kʼusitik oy avuʼun o li kʼusitik chakʼan chata ta sventa li takʼine? Mi jaʼ jeche, makʼlino li jchiʼom chijtake». Ta skoj li kʼusitik kʼotem ta xkuxlejal li Pedroe, xkʼot-o li kʼusi jakʼbate. Akʼo mi jaʼ li buchʼu baʼyel kʼot ta yajchankʼop li Jesuse (Jn 1:35-42), muʼyuk bu laj yikta ta ora li yabtel ta tsak choy sventa xbat stsʼakli li Jesuse. Jaʼ yuʼun, kʼalal echʼ xa ox jayibuk ue, li Jesuse laj yalbe Pedro ti akʼo xikta li yabtel ta tsak choy ti lek tspas-o kanal takʼin sventa xbat saʼ krixchanoetik jech kʼuchaʼal tstsak choye (Mt 4:18-20; Lu 5:1-11). Jech xtok, kʼalal chaʼkuxiem xa ox li Jesuse, bat ta tsak choy li Pedroe, vaʼun bat chiʼinatuk yuʼun li yan yajtakboltake (Jn 21:2, 3). Yileluke, li Jesuse tskʼan chakʼbe yil Pedro ti skʼan snop li kʼusi tspas ta xkuxlejale. ¿Mi jaʼ baʼyel chakʼ ta xkuxlejal li abtelal ta tsak choy ti jaʼ skʼoplal li epal choye o mi jaʼ baʼyel chakʼ ta xkuxlejal li smakʼlinel ta mantal li xchʼiom chijtak o yajchankʼoptak Jesuse? (Jn 21:4-8).
Yoxibal veltae: Li Pedroe oxib to velta laj yal ti mu xojtikin li Kristoe, jaʼ yuʼun li Jesuse laj yakʼ ti akʼo xal ta jamal oxib velta ti skʼanoje. Yoxibal velta albat yuʼun Jesus ti akʼo yakʼ baʼyel ta xkuxlejal li kʼusitik sventa mantal sventa chakʼ ta ilel ti skʼanoje. Koltaat yuʼun yan yajtsʼaklomtak Kristo ta smakʼlintasel, ta stsatsubtasbel yoʼonton xchiʼuk ta skʼelel li chijetik ti tukʼ yakʼoj sbaike, yuʼun akʼo mi tʼujbil chbatik ta vinajel, chtun yuʼunik li veʼlil ta mantale (Lu 22:32).
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Jn 20:17
Mu xa xajipan aba ta jtojolal: Li verbo ta griego háptomai xuʼ jaʼ skʼan xal «spikel» o «stsakel». Junantik Vivliaetike xi tsjelubtasik li kʼusi laj yal Jesuse: «Mu xapikun». Akʼo mi jech, li Jesuse muʼyuk bu chopol laj yaʼi jechuk ti jaʼ noʼox chpikat yuʼun li Maria Magdalenae, yuʼun muʼyuk bu chopol laj yaʼi ti tsakbat yok yuʼun li yan antsetik kʼalal laj yilik ti chaʼkuxiem xa oxe (Mt 28:9). Yaʼeluke, li Maria Magdalenae la snop ti chmuy xa ox batel ta vinajel li Jesuse, vaʼun ta skoj ti oy tajek ta yoʼonton te oy-o xchiʼuk li Yajvale, tsots la sjipan sba ta stojolal xchiʼuk mu xakʼ akʼo xbat. Sventa chakʼbe yaʼi ti muʼyuk to chbate, li Jesuse laj yalbe Maria ti akʼo mu sjipan sba ta stojolale xchiʼuk ti akʼo xbat yalbe yajchankʼoptak ti chaʼkuxiem xae.
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Jn 20:28
¡Kajval xchiʼuk jdios!: Literal: «¡Li Kajval kuʼune xchiʼuk li Dios (ho theós) kuʼune!». Jlom li buchʼutik lek xchanojbeik skʼoplale, xchʼunojik ti jaʼ la li kʼusi toj labal sba chichʼ albel li Jesuse, pe jaʼ chichʼ albel skʼoplal ta melel li Diose, li Stot Jesuse. Pe li yantik xtoke, chalik ti jaʼ la chichʼ albel skʼoplal li Jesus ta skoj ti jech chal li ta griegoe. Akʼo mi jaʼ jech taje, li chaʼpʼel kʼop «Kajval xchiʼuk jdios» xie, skʼan koʼoluk kʼusi skʼan xal jechuk li ta skotol Chʼul Tsʼibetike. Li Vivliae chakʼ kiltik ti Jesuse baʼyel xa onoʼox laj yalbe Maria ti akʼo yalbe yajchankʼoptak li aʼyej liʼe: «Yakal chimuy batel ta stojolal Jtot xchiʼuk Atotik ek xchiʼuk ta stojolal Jdios xchiʼuk Adiosik ek», jaʼ yuʼun muʼyuk srasonal ti ta jnoptik ti la snop Tomas ti jaʼ Dios ti skotol xuʼ yuʼun li Jesuse (Jn 20:17). Li Tomase yaʼioj xa onoʼox ti xi chalbe Stot ta orasion li Jesuse: «Li jun noʼox melel Diosote» (Jn 17:1-3). Jech oxal chaʼa, li Tomase laj yalbe «jdios» li Jesuse, yuʼun jaʼ «jun dios» chil li Jesuse, pe maʼuk li Dios ti skotol xuʼ yuʼune (kʼelo li bu chalbe mas smelolal li Juan 1:1). O xuʼ van jech la skʼopon Jesus kʼuchaʼal li yan yajtuneltak Dios kʼalal la xchiʼinik ta loʼil li yaj-anjeltak Jeovae, jech kʼuchaʼal chal li ta Tsʼibetik ta Evreo Kʼope. Ta melel li Tomase xojtikin van loʼiletik ti bu chal ti oy krixchanoetik o bakʼintike jaʼ li buchʼu la stsʼiba slivroal Vivlia ti jaʼ xa tskʼopon Jeova yileluk kʼalal chchiʼin ta loʼil junuk anjele (koʼoltaso xchiʼuk Génesis 16:7-11, 13; 18:1-5, 22-33; 32:24-30; Jueces 6:11-15; 13:20-22). Jech oxal chaʼa, li Tomase laj yalbe «jdios» li Jesuse, yuʼun snaʼoj ti jaʼ yajkʼopojel li melel Diose.
nwtsty li bu chalbe mas smelolal li Jn 1:1
Jaʼ onoʼox jun dios li Kʼope: «Li Kʼope» jaʼ li Jesuse (kʼelo li bu chalbe mas smelolal Li Kʼope). Maʼuk la skʼan laj yal Juan ti jaʼ li Dios skotol xuʼ yuʼun «li Kʼope», jech xtok li versikuloe jamal chal ti «te onoʼox oy xchiʼuk Dios li Kʼope», jaʼ yuʼun chaʼa mu xkoʼolajik. Li Jesuse xkoʼolaj kʼuchaʼal jun dios ta skoj ti tsots skʼoplal yabtel li ta vinajelbalumile: yuʼun jaʼ li baʼyel Xnichʼon Diose xchiʼuk jaʼ li buchʼu laj yichʼ tunesel yuʼun Dios sventa spas skotol li kʼusitike. Oy jayibuk Vivliaetik ta inglés, ta francés xchiʼuk ta alemán ti jaʼ jechtik chal kʼuchaʼal li Chʼul Tsʼibetik ta Mateo kʼalal ta Apokalipsise, ti chakʼ ta aʼiel ti «jaʼ onoʼox jun dios li Kʼope». Li ta Kolosenses 2:9 chal ti «lek tsʼakal skotol stalelal Dios ta stojolal li Kristoe». Li jpʼel kʼop ta griego ti chichʼ jelubtasel «kʼuchaʼal jun dios» te chichʼ tunesel li ta Septuaginta [o ta jun voʼneal Tsʼibetik ta Evreo Kʼop] sventa xichʼ jelubtasel jpʼelantik kʼopetik ta Evreo kʼuchaʼal «Dios» o «kʼuchaʼal dios», ti xuʼ van jaʼ skʼan xal li «Buchʼu oy sjuʼele o ti Tsotse». Kʼalal chichʼ alel ti «jech kʼuchaʼal jun dios» o «Tsatsal Dios» li Kʼope, taje jaʼ xkʼot-o li kʼusi chal Isaías 9:6, ti chichʼ biiltasel ta «Tsatsal Dios» li Mesiase (pe maʼuk li Dios ti Buchʼu skotol xuʼ yuʼune).
12-18 YUʼUN NOVIEMBRE
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | ECHOS 1-3
«Laj yichʼik ventainel yuʼun chʼul espiritu li tsobobbaile»
w86 1/12 paj. 29 par. 4, 5, 7
Matanaletik ti chakʼ muyubajele
Kʼalal lik li achʼ stsobobbail yajtsʼaklomtak Kristo ta sjabilal 33 ta jkʼakʼaliltike, li oxmil yajtsʼaklomtak Kristo ti jaʼ to laj yichʼik voʼe tijbat yoʼontonik sventa «koʼol tstsob sbaik, chveʼik xchiʼuk tspasik orasion». ¿Kʼu yuʼun? Sventa stsatsubtas li xchʼunel yoʼontonik kʼalal chakʼ ta yoʼontonik «li chanubtasel yuʼun jtakboletike» (Ech 2:41, 42).
Li judaetik xchiʼuk li jyanlumetik ti koʼol xa kʼusi xchʼunojik xchiʼuk li judaetike ayik ta Jerusalen, pe snopojik ti jaʼ noʼox te chkomik li ta skʼakʼalil skʼinal Pentekostese. Pe li buchʼutik kʼotik ta yajtsʼaklomtak Kristoe tskʼan mas jal te chkomik sventa xchanik mas xchiʼuk ti stsatsubtas li xchʼunel yoʼontonike. Vaʼun skʼan kʼelel kʼusi tslajesik xchiʼuk bu chkomik. Jlom jvulaʼaletike muʼyuk mas kʼusi yichʼojik batel, pe li yantike oy to sovrail yuʼunik. Jaʼ yuʼun la skomon tsobik li kʼusitik oy yuʼunik yoʼ xakʼbeik li buchʼutik chtun yuʼunike (Ech 2:43-47).
Skʼan xlokʼ ta yoʼonton stukik xchonel xchiʼuk xchʼakel li kʼusitik oy yuʼunike. Yuʼun muʼyuk bu chichʼik sujel, mi jaʼuk sventa xkomik ta povreal. Taje maʼuk skʼan xal ti chchonik skotol li kʼusitik oy yuʼunik li jkʼulejetik sventa xkomik ta povreale. Moʼoj, yuʼun jaʼ ta skoj ti kʼuxubaj ta yoʼontonik li xchiʼiltakik ta chʼunolajel ti muʼyuk mas stakʼinike, jaʼ yuʼun la xchonik li kʼusitik oy yuʼunike, vaʼun ti kʼu yepal la stabeik stojole laj yakʼbeik li buchʼutik chtun yuʼunik sventa xichʼ pasel li abtelal ta sventa li Ajvalilal yuʼun Diose (koʼoltaso xchiʼuk 2 Korintios 8:12-15).
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
it-2 paj. 88 par. 1
Jesukristo
«Bankilal Jbeiltasvanej sventa kuxlejale». Ta skoj li slekil yutsil yoʼonton Stote, li Jesukristoe laj yakʼ ta matanal li stukʼil kuxlejale, taje jaʼ sventa xuʼ jmoj x-ajvalilajik ta vinajel xchiʼuk li yajtsʼaklomtak ti tʼujbilike xchiʼuk ti oy buchʼu sventainik liʼ ta balumile (Mt 6:10; Jn 3:16; Ef 1:7; Evr 2:5; kʼelo RESCATE). Jaʼ jech kʼot ta «Bankilal Jbeiltasvanej [«Xnichʼon ajvalil», ENP; Ga; NC, 1981; Besson; «Jnitvanej», BC] sventa [kuxlejal]» ta sventa skotol li krixchanoetike (Ech 3:15). Li chaʼpʼel kʼop ta griego ti chichʼ tunesel liʼe jaʼ onoʼox smelolal «bankilal jnitvanej» xchiʼuk koʼoltik sba xchiʼuk li jpʼel kʼop laj yichʼ albel Moises (Ech 7:27, 35) kʼalal kʼot ta «ajvalil» yuʼun j-israeletike.
cl paj. 265 par. 14
Jun Dios ti «ep tsʼicumal» yuʼune
14 Li perton yuʼun Jeovae te chal xtok ta Echos 3:19: «Suteso avoʼontonik xchiʼuk sutanik tal sventa xichʼ tupʼel li amulike». Li chaʼpʼel kʼop ti oy ta kursivae jaʼ jun verbo ta griego ti xuʼ xichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «xjuxilanel lokʼel», «xchʼayel» o «slajesel». Junantike chalik ti jaʼ la chakʼ ta aʼiel kʼalal oy kʼusi chichʼ tupʼel ti tsʼibabil ta tintae. ¿Kʼuxi xuʼ xichʼ tupʼel mi jaʼ tintae? Jaʼ ta skoj ti oy kʼusitik kapbil-o ti stakʼ noʼox tupʼel ta jun esponja ti tʼuxubtasbil mi muʼyuk toʼox bu jal yichʼoj tsʼibaele. Jaʼ jech chichʼ koʼoltasel li xkʼuxul yoʼonton Diose. Kʼalal tstupʼ jmultike xkoʼolaj ti tskus lokʼel ta jun esponjae.
19-25 YUʼUN NOVIEMBRE
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | ECHOS 4, 5
«Tsots yoʼonton laj yalik-o batel li skʼop Diose»
w08 1/9 paj. 15, rekuadro
Li kʼopojele chkʼataj ta chʼul tsʼibetik: Li tsʼib xchiʼuk li baʼyel yajtsʼaklomtak Kristoe
¿Mi mu toʼox snaʼik skʼelel xchiʼuk stsʼibael vun li jtakboletike?
Li Vivliae xi chalbe skʼoplal li ajvaliletik xchiʼuk li moletik ta Jerusalene: «Kʼalal laj yilik ti lek jamal snaʼ xkʼopojik li Pedro xchiʼuk Juane, ti laj yakʼik venta ti jaʼ viniketik ti muʼyuk chanunajemik xchiʼuk ti jaʼik noʼox kʼuchaʼal yan krixchanoetike, toj labal sba laj yaʼiik» (Ech 4:13). Li chaʼpʼel kʼop ta tsotsil «muʼyuk chanunajemik» xie, jaʼ skʼan xal «ti jutuk noʼox chanunajemike» o xuʼ van mu snaʼik skʼelel vun. ¿Mi mu snaʼik skʼelel vun ta melel li jtakboletike? Xi chal jlik vun ti chalbe skʼoplal Vivliae: «Maʼuk onoʼox van skʼan xal ti yuʼun mu snaʼik skʼelel vun ta melele, ti yuʼun muʼyuk bu chanunaj li Pedroe, ti mu van snaʼ skʼelel xchiʼuk stsʼibael vune [jaʼ jech xkaltik ta stojolal li Juan eke]. Jaʼ noʼox chakʼ ta ilel ti solel mu xkoʼolaj xkuxlejalik li jchapanvanejetik xchiʼuk li jtakboletike» (The New Interpreterʼs Bible).
w08 15/5 paj. 30 par. 6
Li kʼusi mas tsotsik skʼoplal ta slivroal Hechos
4:13. ¿Mi mu snaʼik vun xchiʼuk mi muʼyuk bu chanubtasbilik li Pedro xchiʼuk Juane? Moʼoj, leʼe snaʼik vun. Ti albat skʼoplalik ti «muʼyuc chanubtasbilic, xchiʼuc ti muʼyuc yabtelique», jaʼ ta skoj ti muʼyuk ayemik ta mukʼtik chanobvunetik sventa relijione.
it-1 paj. 160 par. 7
Jtakbol
Yabtelik li ta stsobobbail yajtsʼaklomtak Kristoe. Kʼalal ventainatik yuʼun li chʼul espiritu ta Pentekostese lek xvinaj ti tsatsubtasbat yoʼontonik li jtakboletike. Li baʼyel voʼob kapitulo ta slivroal Echose chakʼ ta ilel ti anil, ti tsots yoʼonton la xcholik mantal xchiʼuk ti laj yalik ti chaʼkuxiem xa li Jesus akʼo mi tikʼatik ta chukel, majatik xchiʼuk albatik ti chmilatik yuʼun li ajvaliletike. Kʼalal echʼem xa ox li Pentekostese, epajik li yajtsʼaklomtak Kristo ta skoj li beiltasel laj yakʼ li jtakboletik ti koltabilik yuʼun chʼul espiritue (Ech 2:41; 4:4). Te noʼox ta Jerusalen la xcholik mantal li ta slikebale, ta tsʼakale kʼotik kʼalal to ta Samaria, ta mas to tsʼakale kʼotik kʼalal to ta yan lumetik (Ech 5:42; 6:7; 8:5-17, 25; 1:8).
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
it-2 paj. 662 par. 4
Ton ta chikin na
Li ta Salmo 118:22 chakʼ ta ilel li ton ti la spʼajik li jvaʼanej naetike «jaʼ onoʼox iʼoch ta mero chiquin na» (ta evreo roʼsch pin·náh). Li Jesuse laj yalbe skʼoplal xchiʼuk laj yal ti jaʼ skʼoplal stuk li albil kʼop ta sventa «li ton ta chikin na ti mas tsots skʼoplal kʼoteme» (ta griego ke·fa·lḗ gō·ní·as, mero chikin na) (Mt 21:42; Mr 12:10, 11; Lu 20:17). Jech kʼuchaʼal jpʼej ton ti chkʼot ta yoyal jpʼej nae, li Jesukristoe jaʼ li ton ti kʼotem ta yoyal stsobobbail yajtsʼaklomtak Kristo ti tʼujbil chbatik ta vinajele, ti xkoʼolajik ta templo ta mantale. Li Pedroe laj yal ek ti jaʼ skʼoplal Kristo li kʼusi chal ta Salmo 118:22, ti jaʼ «li ton» la spʼajik li krixchanoetike, pe ti tʼujat yuʼun Dios sventa xkʼot ta «chikin na ti mas tsots skʼoplale» (Ech 4:8-12; kʼelo xtok 1Pe 2:4-7).
w13 1/3 paj. 15 par. 4
La sjut kʼop li Pedro xchiʼuk Ananiase ¿kʼusi chakʼ jchantik?
Li Ananías xchiʼuk yajnile la xchon jsep yosilik sventa tskoltaik li buchʼu achʼ jchʼunolajeletik toe. Kʼalal laj yichʼ batel ta stojolal jtakboletik stojol yosil li Ananiase, laj yal ti jech-o yepale, pe mu jechuk, yuʼun la xchʼak komel. Li Pedroe koltaat yuʼun Dios sventa snaʼ li kʼusi kʼot ta pasele, vaʼun xi laj yalbee: «Mu jaʼuc laʼepalcʼopoj ta stojol cristiano, jaʼ [...] ta stojol Dios». Ta anil noʼox yal ta lum; vaʼun cham. Kʼalal jelav xaʼox oxibuk orae, och tal ek li yajnile, pe mu snaʼ li kʼusi kʼotem ta pasele, jaʼ yuʼun la sjut kʼop ek, vaʼun jech cham.
26 YUʼUN NOVIEMBRE-2 YUʼUN DISIEMBRE
KʼUSITIK KʼUPIL SBA TA VIVLIA | ECHOS 6-8
«Laj yichʼ tsatsal kontrainel li achʼ tsobobbaile»
bt paj. 41 par. 17
«Jaʼ skʼan ta jchʼunbekutik smantal kʼuchaʼal ajvalil li Diose»
17 Pe li achʼ tsobobbaile oy to kʼusi xibal sba tsnuptan ti mu xvinaj ta anile, ti te chlik talel ta yut tsobobbaile. ¿Kʼusi ti tsnuptanike? Jvules ta joltik ti jaʼik jyanlumetik li buchʼutik laj yichʼik voʼ ti te to komik ta Jerusalen sventa stsatsub mas li xchʼunel yoʼontonike. Vaʼun li jchankʼopetik ti te nakalik ta Jerusalene ta sjunul yoʼonton laj yakʼik li kʼusitik oy yuʼunik sventa oyuk sveʼelik xchiʼuk yan kʼusitik chtun yuʼunik li achʼ yajtsʼaklomtak Kristoe (Ech 2:44-46; 4:34-37). Pe oy kʼusi tsots lik snuptanik, yuʼun li meʼon antsetik ti chkʼopojik ta evreoe la staik li «[veʼlil] chichʼ pukel jujun kʼakʼale», pe jaʼ muʼyuk la staik li buchʼutik chkʼopojik ta griegoe, yuʼun «muʼyuk bu ichʼbilik ta venta» (Ech 6:1). Yileluke pʼajbilik, taje jaʼ jun talelal ti chchʼakvane.
bt paj. 42 par. 18
«Jaʼ skʼan ta jchʼunbekutik smantal kʼuchaʼal ajvalil li Diose»
18 Li jtakboletik ti jaʼik li jtsop jbeiltasvanej ta stojolal li achʼ tsobobbaile laj yalik ti muʼyuk bu lek mi «[chiktaik] skʼop Dios sventa [spukik veʼlile]» (Ech 6:2). Jaʼ yuʼun laj yalbeik li jchankʼopetik ti akʼo skʼelik «li kʼusi skʼan [pasele]», ti skʼan svaʼanik vukvoʼ viniketik «ti ventainbil yoʼontonik yuʼun chʼul espiritue xchiʼuk ti oyuk spʼijilike», vaʼun albatik ti akʼo yalik li buchʼutik xuʼ xtunike (Ech 6:3). Skʼan oyuk viniketik ti xtojobike, yuʼun maʼuk noʼox ti chetʼesik veʼlile, yuʼun skʼan skʼelik xtok li takʼine, ti smanik li kʼusitik chtune xchiʼuk ti xtojobikuk lek ta xchapel li takʼine. Skotol li buchʼutik laj yichʼik tʼujele naka ta griego li sbiike, taje jaʼ van mas lek laj yaʼiik li meʼon antsetik ti muʼyuk bu tsakbilik ta ventae. Li jtakboletike la spasik orasion ta stojolal li buchʼutik laj yalike, vaʼun la svaʼanik li vukvoʼ viniketik sventa skʼelik «li kʼusi skʼan [pasele]».
Jsaʼtik lek li kʼusitik kʼupil sba ta Vivliae
bt paj. 45 par. 2
«Lek tajek ch-ilat yuʼun Dios li Estebane xchiʼuk oy sjuʼel Dios ta stojolal»
2 Li kʼusi labal sbae jaʼ ti lek xvinaj ta sat ti muʼyuk kʼusi ta xiʼo yuʼune. Yuʼun li ajvaliletik ta jteklume laj yakʼik venta ti «xkoʼolaj kʼuchaʼal sat anjel li sate» (Ech 6:15). Jech ta melel, chakʼ ta ilel ti tsots yoʼontone, ti jun yoʼontone xchiʼuk ti xkuxet noʼox yoʼonton jech kʼuchaʼal skotol li yaj-anjeltak Jeovae. Jamal ta kʼelel ti jun yoʼontone, yuʼun laj yakʼik venta ek li j-abteletik ti solel pʼajvanemik tajeke. Pe ¿kʼuxi xa noʼox ti jun tajek yoʼontone?
bt paj. 58 par. 16
«Laj yalbe skʼoplal li lekil aʼyejetik ta sventa Jesuse»
16 Jtaojtik jun matanal ti xuʼ xij-abtejutik ek jech kʼuchaʼal la spas li Felipee. Maʼuk noʼox xuʼ jcholtik mantal kʼalal chijbat xchiʼuk li ermanoetike. Sventa xkalbetik skʼoplal li lekil aʼyejetike, skʼan jcholtik mantal ta skotol ora, jech kʼuchaʼal kʼalal oy bu chijbate. Lek xvinaj ti kʼalal oy buchʼu lek chaʼi mantale maʼuk noʼox ta jech chkʼot ta pasel. Taje mu labaluk sba chkaʼitik, yuʼun li Vivliae chal ti jaʼ tsbeiltasik cholmantal li anjeletik sventa xkʼot li «lekil aʼyejetik» «ta skotol lumetik, nitilulaletik, jeltos kʼopetik xchiʼuk ta skotol jteklumetik» (Ap 14:6). Jech xtok, li Jesuse laj onoʼox yal ti chkoltavanik li ta cholmantale. Kʼalal laj yal li lokʼolkʼop ta sventa li trigo xchiʼuk chopol tsʼiʼlele laj yal ti kʼalal chichʼ tsobel li tsʼunobile, jaʼ xkaltik li slajeb kʼusitik liʼ ta balumile, «li buchʼutik tstsobike» jaʼ «li anjeletike». Sventa spas li yabtel akʼbilike, tsbulik lokʼel li ta Ajvalilal «skotol li kʼusitik tsmak-o yokike xchiʼuk tstsobik lokʼel li jpaschoplejaletike», jech xtok tstsobik li buchʼutik chuʼuninik li ajvalilal ta vinajele xchiʼuk li «epal krixchanoetik» ti jaʼik li yan chijetik ti chikʼ talel ta s-organisasion li Jeovae (Mt 13:37-41; Ap 7:9; Jn 6:44, 65; 10:16).