Xi chal li Bethe: «Kʼalal chex tsebun toʼoxe, li˗ipaj ta anemia». Xi to chale: «Muʼyuk kipal chkaʼi, chilub noʼox ta anil, ipik jbakil xchiʼuk muʼyuk lek chkakʼ ta koʼonton li kʼusi ta jpase. Li doktore laj yakʼbun poxiletik ti yichʼoj hierroe, la jbikʼ xchiʼuk la jkʼel li kʼusitik la jlajese. Mu ta sjaliluke, mas lek lik kaʼi jba».

Ep buchʼutik jech ch˗ipajik kʼuchaʼal li Bethe. Li Organización Mundial de la Salud (OMS) chal ti ch˗ipajik ta anemia chaʼmil miyon krixchanoetik ta spʼejel balumil. Jun li ta chaʼvoʼ antsetik ti xchiʼuk yolike xchiʼuk te van 40% li uni ololetik ti chchanunajik ta kindere ch˗ipajik ta anemia li ta mukʼtik lumetike.

Tsots kʼusi xuʼ xkʼot yuʼun ta jtojolaltik li anemiae. Kʼalal tsots xa iputike, xuʼ x˗ipaj li koʼontontike xchiʼuk xuʼ kʼun xa ch˗abtej. Li ONU chal ti ta junantik lumetike, «te van 20% antsetik ti xchiʼuk yolike chchamik ta skoj anemia». Li meʼiletik ti ipik ta anemia ta skoj ti chʼabal lek hierro ta sbekʼtalike xuʼ mu sta yualil xvokʼ xchiʼuk xikit chvokʼ li yuni neneʼe. Taje jaʼ li anemia ti mas ch˗ipajik˗oe. Li ololetik ti ipik ta anemiae jaʼ van mas kʼun ta xchʼiik xchiʼuk mas ta x˗ipajik. Akʼo mi jech, li anemia ti chlik ta skoj ti chʼabal hierroe stakʼ poxtael xchiʼuk stakʼ kʼusi pasel sventa mu stsakutik.a

¿Kʼusi jaʼ li anemiae?

Li anemiae jaʼ jtos chamel. Ta jpʼelchaʼpʼel noʼox kʼope, muʼyuk lekik li glóbulos rojos ta jbekʼtaltike. Jeltos kʼu yuʼun chij˗ipaj˗o li ta anemiae. Li doktoretik ti lek chanemike xchanojbeik skʼoplal ti oy mas ta chanib sien jeltos anemiae. Junantik anemiae ch˗echʼ noʼox, pe junantike muʼyuk xpoxil. Bakʼintike, kʼun tstsakvan, pe bakʼintike tsots.

¿Kʼuxi chlik li anemiae?

Oy oxtos kʼusitik chlik˗o:

• Kʼalal chmal li jchʼichʼeltike, chjutukaj˗o li glóbulos rojos ta jbekʼtaltike.

• Kʼalal muʼyuk chakʼ ayanuk lek glóbulos rojos li jbekʼtaltike.

• Kʼalal tsmil glóbulos rojos li jbekʼtaltike.

Li anemia ti chlik ta skoj ti chʼabal hierro ta jbekʼtaltike jaʼ li kʼusi mas ch˗ipaj˗o krixchanoetik ta spʼejel balumile. Kʼalal muʼyuk lek hierro ta jbekʼtaltike, yalem tajek li hemoglobina ta jbekʼtaltike. Li glóbulos rojose yichʼoj hemoglobina. Taje jaʼ chkoltaat yoʼ spuk batel oxígeno ta jbekʼtaltike.

¿Kʼu yelan chkaʼi jbatik yuʼun li anemia ti chlik ta skoj ti chʼabal hierro ta jbekʼtaltike?

Ta slikebe, li anemiae xuʼ van kʼun noʼox xakʼbutik xchiʼuk xuʼ van mu xkakʼtik venta ti stsakojutike. Liʼe jaʼ ti kʼu yelan xuʼ xkaʼi jbatik yuʼune:

• Chijlub tajek.

• Tsikub kok jkʼobtik.

• Chijkʼunib.

• Chijsakpakʼtaj.

• Ch˗avan joltik xchiʼuk xjimet joltik.

• Ch˗ipaj koʼontontik, anil ch˗abtej xchiʼuk vokol chkichʼtik ikʼ.

• Tskʼas sniʼ kichʼaktik.

• Mu jkʼan xijveʼutik, pe mas to jech chaʼiik li neneʼetik xchiʼuk kʼoxetike.

• Ta jkʼan ta jlajestik yelo, kʼusitik chiʼik o bakʼintike lum.

¿Buchʼutik mas xuʼ x˗ipajik˗o ta anemia ti chlik ta skoj ti chʼabal hierro ta jbekʼtaltike?

Jaʼ li antsetik ta skoj ti chmal xchʼichʼelik kʼalal chil xchamelike. Xuʼ x˗ipajik ek li antsetik ti xchiʼuk yolik mi muʼyuk bu tstaik ta lajesel li ácido fólico ta sveʼelik ti jaʼ jtos vitamina B.

Jaʼ li neneʼetik ti muʼyuk staoj yuilalik o ti xikit yalalik ta skoj ti muʼyuk tstaik lek hierro li ta xchuʼike o li ta lechee.

Jaʼ li kʼoxetik ti muʼyuk tslajesik li jeltos veʼliletik ti xuʼ xkoltaatik˗oe.

Jaʼ li buchʼutik jaʼ noʼox tslajesik itajetik, pe ti muʼyuk tslajesik li kʼusitik yichʼoj hierroe.

Jaʼ li buchʼutik tsots ipike, jech kʼuchaʼal li buchʼutik ipik ta xchʼichʼelik, ta kanser, li buchʼu muʼyuk lek ch˗abtej srinyonik, ipik ta jtos infeksion, ti kʼunkʼun chlaj xchʼichʼelik o ti chlaj xchʼichʼelik ta skoj úlcerae.

¿Kʼusi xuʼ skoltautik mi tsakbilutik ta anemiae?

Li jeltos anemiae mu skotoluk stakʼ poxtael o mu skotoluk velta oy kʼusi stakʼ jpastik sventa mu stsakutike. Pe mi jaʼ la stsakutik li anemia ti chlik ta skoj ti chʼabal hierro o vitaminaetik ta jbekʼtaltike, xuʼ xpoxtaj o xuʼ mu stsakutik mi ta jlajestik li veʼliletik ti yichʼoj liʼe:

Hierro. Te ta jtatik ta jeltos bekʼet, chenekʼ, lenteja xchiʼuk itajetik ti kuxul yox yanale.b Yan kʼusi xuʼ skoltautike jaʼ mi ta jmeltsan jveʼeltik li ta pʼinetik ti pasbil ta hierroe. Yuʼun junantik ti buchʼutik xchanojbeik skʼoplale chalik ti ta la x˗epaj hierro li ta jveʼeltike.

Folato. Ojtikinbil kʼuchaʼal ácido fólico li ta poxiletike, te chichʼ tael xtok ta sat teʼetik, itajetik ti kuxul yox yanale, arveja, chenekʼ, keso, ton alakʼ, choy, almendra xchiʼuk mania chenekʼ. Yan bu xuʼ jtatike jaʼ li ta kʼusitik meltsanbil ti yichʼoj vitamina jech kʼuchaʼal pan, cereal, sopa xchiʼuk aros.

Vitamina B-12. Li veʼliletik ti yichʼoj vitamina B-12 jaʼ li bekʼete, li kʼusitik pasbil ta leche, soya xchiʼuk cerealetik.

Vitamina C. Li vitamina C te ta jtatik li ta sat teʼetik ti pojike o ta jugo, ichetik ti muʼyuk yae, brokoli, chichol, melon xchiʼuk fresa. Li kʼusitik yichʼoj vitamina C chkoltavan sventa xepajes li hierro ta jbekʼtaltike.

Jeltos veʼliletik chchʼi xchiʼuk x˗ayan li ta jujun lume. Jaʼ yuʼun, kʼelo kʼusitik veʼliletik oy ti bu nakalote xchiʼuk ti xuʼ skoltaote. Liʼe toj jtunel avuʼun mi antsot, mi achiʼuk avol o mi chanop chachiʼin avole. Mi chachabi abae, tskoltaot sventa mu stsake ta anemia li a neneʼe.c