«Ta jkʼan ti oyuk tukʼilale»

Li˗ayan ta 1951 ta Nairobi (Kenia). Li jtot jmeʼe likemik tal ta India xchiʼuk li srelijionike jaʼ sbi sij. Li jtote muʼyuk la stsak ta venta li jmeʼe, yuʼun laj to saʼ yan yajnil, jaʼ laj yikʼbe li yajnil sbankil ti chamem xa oxe. Li jmeʼ xchiʼuk jchaʼmeʼe jutuk mu koʼoltikuk yorail chil yolik. Vukubunkutik, oy chib jchabankil, jun jvix, chib jmukobtak xchiʼuk jun jchaʼmuk. Li ta 1964 kʼalal 13 toʼox jabilale, cham li jtote.

Ta jkʼan ti oyuk tukʼilale

Li ta jnakutike, oy noʼox kʼop xchiʼuk pʼajbail. Ta tsʼakal kʼalal la jchan Vivliae, laj kakʼ venta ti xkoʼolaj jkuxlejalkutik kʼuchaʼal li Rakel xchiʼuk Leae. Kʼalal lichʼi talele, li kutsʼ kalale chutilanik li jmosokutik ti likemik ta Keniae, yuʼun tsnopik ti muʼyuk sbalilike. Li jtote chalbunkutik ti jaʼuk xkamigoinkutik li jlakʼnakutik ti likemik tal ta Europae, yuʼun oy la kʼusi lek xuʼ jchankutik ta stojolalik. Pe chalbunkutik ti jaʼ mu jchiʼinkutik li buchʼutik likemik tal ta Africae, yuʼun mu la kʼusi snaʼik. Pe maʼuk noʼox, yuʼun chalbunkutik xtok ti mu jkʼoponkutik li buchʼutik likemik ta Pakistane, ti kajkontra xkilkutike. Li kʼusi chal jtote muʼyuk onoʼox lek chkaʼi, yuʼun ta jkʼan ti muʼyukuk pʼajbaile.

Li relijion sije jaʼ la slikes li Nanak ta sjabilaltik 1500 xchiʼuk jaʼ kʼot ta jchanubtasvanej yuʼunik. Lek laj kaʼi li kʼusi chakʼ ta chanel li Nanake, yuʼun chal ti jun noʼox melel Dios oye. Pe kʼalal laj kil ti muʼyuk lek kʼusi tspasik li buchʼutik te oyik ta relijion sije, muʼyuk xa jun koʼonton laj kaʼi.

Pe maʼuk noʼox. Yuʼun li relijion sije jaʼ to noʼox junchib sien jabil slikel, jaʼ yuʼun ep ta velta xi ta jnope: «Kʼalal muʼyuk toʼox li relijion sije, ¿kʼusi toʼox relijion lek chil li Diose?». Jech xtok, li kutsʼ kalale oy skalendarioik ti te xvinaj slokʼol li lajunvoʼ jchanubtasvanejetik ta relijione, jaʼ yuʼun xi ta jakʼbe jbae: «¿Mi jaʼ onoʼox jech xvinajik ta melel? Li jchanubtasvanejetik ta relijion sije chalik ti jaʼ noʼox skʼan ichʼel ta mukʼ li melel Diose, pe li kutsʼ kalal xchiʼuk li yan krixchanoetike chichʼik ta mukʼ li jchanubtasvanejetike, ¿kʼu yuʼun ti jech tspasike?».

Li ta 1965 kʼalal 14 toʼox jabilale, libatkutik ta naklej ta India. Pe vokol laj kaʼikutik ta skoj ti muʼyuk xa lek jtakʼinkutike. Jaʼ yuʼun, tetik noʼox jun jabil te likomkutik, vaʼun libatkutik ta Leicester (Inglaterra). Pe ta skoj ti mu xlokʼ˗o jtakʼinkutik sventa xibat jkotolkutike, ta chaʼchaʼvoʼ libatkutik.

Kʼalal la jta 16 jabilale, lik abtejkun, tsatsal abtel ta jpas. Jech xtok, chichanunaj ta ikʼ osil, yuʼun laj toʼox kikta kʼuk sjalil li chanune. Pe li ta kabtele, chkil ti chichʼik pʼajel jlom jchiʼiltak ta abtele. Yuʼun li buchʼutik jaʼ te slumalik ta Inglaterrae mas toyol chichʼik tojel, jaʼ mu sta li buchʼutik yan˗o slumalike. Chopol tajek chkil ti jech tspasike, jaʼ yuʼun la jtikʼ jba ta jun grupo ti jaʼ sventa jkʼankutik ti koʼoluk xichʼik tojel skotol li j˗abteletike. Voʼon jbainoj xchapanel marcha xchiʼuk li antsetik ti yan˗o slumalike. Ti jech la jpase, yuʼun ta jkʼan ti oyuk tukʼilale.

Laj onoʼox jta li kʼusi ta jkʼane

Li ta 1968, kʼotik chaʼvoʼ stestigotak Jeova li ta jnakutike. Sba to velta ti la jchiʼinkutik ta loʼil li testigoetike. Pe kʼot tajek ta koʼonton kʼalal laj yalik ti chlaj skʼoplal pʼajbail mi lik ventainvanuk li Ajvalilal yuʼun Diose. Ta tsʼakale, li jun ermano ti ay xcholbunkutik mantale kʼot xchaʼvuʼlaanunkutik xchiʼuk li yajnile. Vaʼun, lik kichʼkutik estudio xchiʼuk li jmuk Jaswinder xchiʼuk li jchaʼmuk Chanie. Kʼalal jaʼ to noʼox vakib kapitulo jchanojkutik li ta j˗estudiokutike, laj kakʼkutik venta ti jaʼ melel Dios li Jeovae, ti jaʼ Skʼop li Vivliae xchiʼuk ti tslajesbe skʼoplal pʼajbail li Ajvalilal yuʼune, vaʼun oy˗o xa tukʼilal.

Pe li kutsʼ kalale la skontrainunkutik tajek, yuʼun mu skʼanik ti jchankutik Vivliae. K’alal cham li jtote, jaʼ lik spas mantal li jchabankile xchiʼuk oy kʼusitik albat yuʼun jchaʼmeʼ sventa skontrainunkutik. Ta skoj ti 18 xa ox jabilale, muʼyuk kʼusi chopol tspasbun, yuʼun snaʼoj ti xuʼ xbat jtikʼbe smul ta polisiaetike. Pe jaʼ ilbaj tajek chut li jmukobtak Jaswinder xchiʼuk Chanie. Tslikanan ta tekʼel ta sbota ti oy stakʼinal sniʼe. Jun veltae, la stsak jlik Vivlia, la stsanbe skʼakʼal, laj yakʼbe ta yeloval satik xchiʼuk xi laj yalanbee: «¡Albeik li Ajeovaik ti akʼo stupʼ li kʼokʼe!». Kʼalal jech kʼot ta pasele, kʼajomal toʼox junchib velta ayemunkutik ta tsobajel xchiʼuk ta nakʼal chibatkutik. Ta jkʼan chitunkutik ta stojolal Jeova, pe vokol tajek chkaʼikutik. Jaʼ yuʼun, lik jkʼelkutik kʼuxi chilokʼkutik batel ta jnakutik.

Li jchaʼmeʼe tskʼanbun li jtojol ta abtele, jaʼ yuʼun ta nakʼal ta jkʼej jutebuk. Jech xtok, li stojol jveʼelkutik xchiʼuk jpasajekutike ta jkʼejkutik komel jutebuk. Vaʼun, jaʼ la jmankutik˗o oxib jmaletakutik, pe muʼyuk la jtikʼ ochel ta jnakutik xchiʼuk ta kʼunkʼun te la jtikʼ jkʼuʼkutik. Li ta mayo ta 1972 kʼalal jutuk xa ox skʼan stsak 18 sjabilal li Jaswindere, tetik xa ox van voʼmil jtsobojkutik. Vaʼun, libatkutik ta Penzance ti te xkom ta suroesteal Inglaterrae, ta tren libatkutik. Kʼalal likʼotkutike, la jkʼoponkutik batel li ermanoetike. Toj lek la xchʼamunkutik. Jeltos kʼusi li˗abtejkutik˗o, jtose jaʼ ti ta jlokʼesbekutik li sbikil choye. Jaʼ te la jta jtakʼinkutik sventa jlokʼ jnakutik xchiʼuk sventa jmankutik li kʼusi chtun kuʼunkutike.

Jech˗o laj kichʼkutik estudio, jaʼ la xchanubtasunkutik jun nupultsʼakal ti oy xa yuni jabilalike, jaʼik li Harry xchiʼuk Betti Briggs. Li ta septiembre ta 1972, laj kichʼkutik voʼ li ta Salon sventa Tsobobbail ta Truroe. Li kutsʼ kalalkutike muʼyuk laj yaʼiik ti laj kichʼkutik voʼe. Ta tsʼakale, och ta prekursora li Chanie, li Jaswinder xchiʼuk voʼone la jkoltakutik ta takʼin.

Chitun ti bu skʼan koltaele

Toj lek kʼusi laj yakʼ jchankutik li Harry xchiʼuk Bettie. Akʼo mi jutuk xa ox mu 90 sjabilalik, nopajtik noʼox chkʼot xcholik mantal ta islas de Scilly ti te xkom ta suroesteal Inglaterrae. Ta jkʼan jech ta jpaskutik ek. Jaʼ yuʼun, li ta 1973 kʼalal la xchiʼinunkutik ta loʼil li ermano Skinner ti laj kalbe skʼoplal ta slikebal jloʼile, te laj kakʼkutik venta li kʼusi skʼan jpaskutike.

Li ta enero ta 1974, libatkutik ta Nueva Delhi (India). Kʼalal likʼotkutike, li ermano Dick Cotterill laj yakʼ ti teuk xikomkutik ti bu nakal li jmisioneroetike. Li Chanie jech˗o tun ta prekursora regular xchiʼuk mas xa lik jcholkutik mantal xchiʼuk li Jaswinder eke.

Ta tsʼakale, li˗albatkutik mi xuʼ xbat koltavankunkutik ta Punyab ti te xkom ta snoroesteal Indiae. Kʼalal likʼotkutik ta Chandigarh ti jaʼ jun jteklum ta Punyabe, te likomkutik kʼuk sjalil ti bu nakal li jmisioneroetike, laje lik jlokʼ jnakutik. Li ta septiembre ta 1974, lik tunkun ta prekursora regular, li ta 1975 une laj yalbeikun mi xuʼ xitun ta prekursora espesial. Ta skoj ti mas xa jal ta jchol mantale, laj kakʼ venta ti skʼan oyuk vunetik ta punyabí kʼop sventa xojtikinik Jeova li krixchanoetike, ti xakʼik venta ti lek snaʼ xkʼanvane xchiʼuk ti tukʼe. Li ta 1976, li Betel ta Indiae laj yalbun koxvoʼalkutik mi xuʼ xikoltavankutik ta sjelubtasel vunetik ta punyabí kʼop. Mu kʼunuk maʼ taje, yuʼun li vaʼ orae muʼyuk toʼox makinaetik o komputadoraetik sventa xitsʼibajkutik, jech oxal ta jkʼob ta jtsʼibakutik xchiʼuk ta jkʼelkutik ti lekuk tsʼibabil xbate. Laje, chbat jpaskutik imprimir ta jun imprenta, teye ta jujun letra ta jcholkutik li kʼusi ta jpaskutik imprimire.

Ximuyubaj noʼox akʼo mi ipun

Jel ta anil li jkuxlejale. Li Jaswindere nupun xchiʼuk jun ermano, vaʼun batik ta naklej ta Canadá. Li Chani eke nupun xchiʼuk jun ermano ti likem ta Alemania ti te nakal ta Estados Unidose, vaʼun te sutik batel kʼalal nupunike. Li vuʼune tsots li˗ipaj, vaʼun lisut batel ta Leicester ta Inglaterra ta oktuvre ta 1976. Te libat ta naklej xchiʼuk jmeʼ xchiʼuk jmuk. Lek la xchʼamikun xchiʼuk muʼyuk chopol chilik ti jaʼun stestigo Jeovae. Li doktoretike laj yalbeikun ti ipun ta síndrome de Evans, ti jaʼ jun chamel ti kʼunkʼun tslajes batel li jchʼichʼeltike. Taje muʼyuk buchʼu mas jech x˗ipaj˗o. Ep ta tos poxiletik laj yakʼbeikun xchiʼuk laj kichʼ operasion. Ta skoj taje, laj kikta li prekursorale.

Kʼalal jech la jnuptane, ta sjunul koʼonton la jkʼopon li Jeovae, laj kalbe ti ta jkʼan chitun ta prekursora yan velta mi lilekub jutuke. Vaʼun, jech onoʼox la jpas. Bateltike, toj ipun laj kaʼi jba. Akʼo mi jech, bat tunkun ta Wolverhampton li ta 1978, ti bu likʼote jutuk mu skotoluk li krixchanoetike chkʼopojik ta punyabí kʼop. Sventa jtakutik ta ikʼel sventa xbatik li ta tsobajeletike, ta jkʼob ta jtsʼibakutik li invitasionetike, vaʼun ta jlokʼesbekutik skopiail. Laje, chkakʼbekutik li buchʼutik ta punyabí kʼop chkʼopojik sventa xbat xchikintaik li mantal ch˗echʼ jujun xemanae. Li avie, oy xa voʼob tsobobbail xchiʼuk oxib grupo li ta Gran Bretañae.

Li ta Betele snaʼojik xa onoʼox ti likoltavan ta sjelubtasel vunetik ta punyabí kʼop li ta Indiae, jaʼ yuʼun kʼalal jutuk xa ox skʼan li sjabilal 1990 laj yalbeikun mi xuʼ xbat koltavankun junchibuk kʼakʼal ta xemana li ta Betel ta Londrese. Li kʼusi la jpas tee jaʼ ti likoltavan ta spasbel sletrail li gurmují kʼope xchiʼuk likoltavan ta skʼelbel skʼoplal ti kʼu yelan ta xichʼ tsʼibael ta jvuntike. Jech xtok, oy kʼusi la jmeltsankutik ta komputadora ti jaʼ ta jtuneskutike. Toj ep kʼusitik ta jpas, chibat ta Betel, ta jchabi jmeʼ ti nom jutuk nakale xchiʼuk chi˗abtej sventa jsaʼ li kʼusitik chtun kuʼune. Pe ximuyubaj tajek ti chikoltavan ta Betele.

Li ta septiembre ta 1991, laj yalbeikun mi xuʼ te xa xitun˗o li ta Betel sventa xikoltavan ta sjelubtasel vunetik ta punyabí kʼope. Chʼayal koʼonton la staun kʼalal jech laj yalbeikune, yuʼun mu xuʼ kuʼun laj kaʼi, ipun xchiʼuk echʼem xa ox jabilal sventa xuʼ xi˗och li ta Betele. Pe li Jeovae laj yakʼbun li kʼupil sba matanal liʼe. Akʼo mi ipun noʼox, ximuyubaj tajek ti te oyun ta Betele. Laj kichʼ quimioterapia xchiʼuk yan poxiletik. Jech xtok, ep ta velta la sujikun sventa xkichʼ chʼichʼ. Li jdoktortake labal to sba laj yilik ti litsatsub noʼoxe, jaʼ yuʼun laj yalbeikun mi xuʼ xibat li ta tsobajel ch˗echʼ ta jun mukʼta ospital ta Londrese xchiʼuk ti te chkʼotik 40 doktoretik ti lek chanemike. Lajuneb minuto laj yakʼbeikun sventa xkalbe srasonal ti kʼu yuʼun muʼyuk chkichʼ chʼichʼe. Laje, oy jun ermano ti chkoltavan li ta Sección de Información sobre Hospitalese jaʼ la stakʼ li kʼusitik tsjakʼ doktoretike.

Li Jaswinder xchiʼuk Chanie toj ep la skoltaikun kʼalal tsots laj kil jvokole. Jech xtok, li ermanoetik ta Betel xchiʼuk li yan ermanoetike toj ep la skoltaikun ek xchiʼuk laj yichʼikun ta kʼux. Ep tajek sbalil chkil ti jech la spasike. Li Jeovae yakʼojbun talel kipal sventa jechuk˗o xitun ta Betel akʼo mi ep vokoliletik jnuptanoj talel (Salmo 73:26).

Jaʼ tspasvan ta jkʼulej li sbendision Jeovae

Oy xa ta 33 jabil ti te chitun ta Betele. Ti vaʼ sjalile kakʼoj talel venta «ti toj lek li Jeovae» (Salmo 34:8; Proverbios 10:22). Tspat tajek koʼonton kʼalal chkil ti tukʼ chtunik ta stojolal Jeova li ermanoetik xchiʼuk ermanaetik ti oy xa sjabilalike. Ximuyubaj tajek xtok ti ep buchʼutik kʼotik ta yajtunel Jeova li buchʼutik la jchanubtas ta Vivlia ti chkʼopojik ta punyabí kʼope. Jech xtok, lek xkil jba xchiʼuk li jmeʼ xchiʼuk li jmuk ti maʼukik stestigo Jeovae. Xi chalilanbun li jmeʼe: «Xvinaj ti ta sjunul avoʼonton chatun ta stojolal li Diose». Kʼalal la jnop chilokʼ ta Betel sventa xbat jchabi li jmeʼ ti ep xa sjabilale, xi laj yalbun li jmuke: «Jaʼ lek ti mu xalokʼ tale, yuʼun toj tsots skʼoplal li kʼusi te chapase». Li avie, li jmeʼe te nakal li ta snailal mol meʼeletik ti nom to xil Betele xchiʼuk chkakʼ persa ti xbat jvulaʼane.

Kʼalal oy kʼusi vokol ta jnuptane, xi chkalbe jbae: «Mu xaxiʼ, Kamal. Chchabiot li Jeovae. Toj mukʼ li amoton chatae» (Jenesis 15:1). Ta jtojbe ta vokol Jeova ti oy kʼusi lek laj yil ta jtojolal kʼalal chexun toʼoxe xchiʼuk ti laj yikʼun talel ta stojolale. Ximuyubaj tajek ti kʼu xa sjalil tunemun talel ta stojolal Jeova ti «jaʼ jun tukʼil [Diose]» (Isaias 30:18). Oy xa tajek ta koʼonton ti xkʼot yorail ti «mi junuk jnaklej ta balumil xi chale: ‹Toj ipun›» (Isaias 33:24).