¿Kʼusi chakʼ jchantik li kʼusitik kuxajtik ta balumile?

«Avokoluk, jakʼbo li chonbolometike, vaʼun jaʼ chchanubtasoxuk; jakʼbo xtok li mutetik ta vinajele, vaʼun jaʼ chalboxuk. O kʼelavil li kʼusitik oy ta balumile, vaʼun jaʼ chchanubtasoxuk; xchiʼuk kʼelavil li choyetik ta nabe, vaʼun jaʼ chakʼ avilik li kʼusi melele» (JOB 12:7, 8).

LI INJENIERONOETIK xchiʼuk sientifikoetike ep kʼusitik xchanojbeik li teʼetik o tsʼiʼleletik xchiʼuk chonbolometik o bikʼtal chonetik sventa xachʼubtasik li kʼusitik spasojik xae o ti oyuk kʼusi smeltsanik ta achʼe. Mi la akʼel batel li skʼelobiltak liʼe, xiuk xajakʼbe abae: «¿Buchʼu la spas li kʼusitike xchiʼuk buchʼu skʼan ichʼel ta mukʼ?».

Li xikʼtak vujpat vayenae

¿Kʼusi xuʼ xchanbeik li vujpat vayena li buchʼutik tsmeltsanik avionetike? Ep kʼusitik xuʼ xchanbeik, li vujpat vayena ti staoj xa xchʼielike te van 30 toneladauk yalal, te van 12 metro snatil, lek mukʼtik li xikʼtake xchiʼuk ta anil noʼox chjoypʼij o chnuxij. Kʼalal tstsak sveʼel li vujpat vayenae, te xjoyet chnuxinaj li ta yolon choyetike xchiʼuk tsburilan lokʼel tal voʼ sventa stsak li choyetike. Ti jech tspas taje xkoʼolaj kʼuchaʼal stsakubil choy ti ta anil noʼox tsta sveʼele.

Li sientifikoetike mu xaʼibeik smelolal kʼuxi xa noʼox te xjoyetik ta yut nab li vujpat vayena ti toj echʼ xa noʼox mukʼe. Pe ta tsʼakale, laj yakʼik venta ti xuʼ van jaʼ ta skoj li xikʼtake. Xerumtik sba li stiʼtak xikʼe, jaʼ xkaltik, muʼyuk chʼulul jech kʼuchaʼal li xikʼtak avione.

Ti vaʼ yelan xerumtik sba li xikʼtake jaʼ chkoltaat sventa xnuxetuk noʼox muyel ta anile, mu persauk chakʼ yipal. ¿Kʼuxi taje? Jlik revista Natural History laj yalbe smelolal ti jaʼ chkoltavan sventa lekuk noʼox chbein batel li voʼe yoʼ tukʼuk xnuxij muyel li vujpat vayenae. Ti chʼululuk li stiʼtak xike, mu spas yuʼun jech taje.

¿Mi jtunel li vaʼ kʼusi chchanbeik skʼoplale? Ti jaʼuk jech xikʼtak avion kʼuchaʼal li xikʼtak vayenae mas lek, muʼyuk mas tsok xchiʼuk muʼyuk bu jujulikel chakʼik ta meltsanel. Xi laj yal jun vinik ti xchanojbe lek skʼoplal ti John Long sbie: «Poʼot xa skʼan xichʼ pasel jech avionetik jech kʼuchaʼal xikʼ vujpat vayenae».

Li xikʼtak gaviotae

Li injenieroetike oy kʼusitik lek xchanojbeik li xikʼtak mutetike. Jlik revista ta sventa siensiae chal ti li buchʼutik xchanojbeik lek skʼoplal li ta Universidad ta Floridae, oy kʼusitik spasojik ti jaʼ jech chvil jech kʼuchaʼal gaviotae, la spasik jun dron ti xuʼ chvile (xkoʼolajtik ta uni elikoptero) ti te xkajet li ta ikʼe. Jech xtok, xuʼ xyal ta anil xchiʼuk xuʼ xmuy ta anil.

Lek tajek kʼu yelan chvilik li gaviotaetike, yuʼun tstoyik muyel li snekebike, pe jaʼuk li xukʼubik kʼalal to ta sniʼ xikʼike, tsmajanik yalel. Li revistae chchapbe to smelolal xtok li drone jaʼ jech chvil kʼu yelan chvil li gaviotae xchiʼuk jaʼ jech chbakʼ kʼuchaʼal li xikʼtak gaviotae. Li xikʼtak drone jaʼ chkoltaat sventa teuk xvilet ta ikʼe, li soltaroetike lek chaʼiik ti oyuk yuʼunik li dron sventa skʼelik mi oy bu jpʼejuk vomba ti xuʼ chmilvan ta yikʼale xchiʼuk jaʼ sventa tskʼelik mi oy te jipbil jpʼejuk vomba ti yichʼoj chamel li ta jun mukʼta lume, li vombaetik taje mu persauk chtʼom.

Li yakantak jekoe

Ep kʼusitik xuʼ chchanubtasutik li chonbolometike, jech kʼuchaʼal li jekoe ti xkoʼolaj kʼuchaʼal okotse. Xuʼ xanav ta yibel na o ta kʼalna xchiʼuk ta joljol naetik, taje jech onoʼox chal li Vivliae (Proverbios 30:28). ¿Kʼuxi xa noʼox spas yuʼun taje?

Li jekoe xuʼ xnochʼkinaj batel ti bu chʼulule, jech kʼuchaʼal ta kristale, jaʼ ta skoj ti oy stsotsil yoktake. Maʼuk skʼan xal ti oy kʼusi xchabchun li ta yoktake, yuʼun jaʼ ta skoj ti oy stsotsil yoktak ti xuʼ jech xnochʼkinaj ta buyuk noʼoxe. Jaʼ melel, li voʼotike mu xuʼ jech jpastik, yuʼun muʼyuk stsotsil kok jkʼobtik. Pe li jekoe xuʼ spas skotol, xuʼ xpakʼi ta yibel na o ta kʼalna o ta joljol naetik.

¿Kʼuxi xuʼ xchanik jech li krixchanoetike? Xuʼ spasik jech jtosuk material ti xuʼ xichʼ tunesel kʼuchaʼal li velkroe.a Jun li buchʼu xchanojbe skʼoplale chal ti xuʼ van jtunel yuʼun ta poxil li buchʼu mu stakʼ xichʼ kimikoetik sventa smak sba li syayijemale.

¿Buchʼu sta-o ichʼel ta mukʼ ta skoj li kʼusitik pasbile?

Jun organisasion ti NASA sbie spasojik jun rovot ti jaʼ jech chanav jech kʼuchaʼal tseke. Li ta Finlandia eke spasojik jun traktor ti ta buyuk noʼox xuʼ xmuye, jech kʼuchaʼal jun mukʼta use. Junantik sientifikoetike la spasik jun tela ti xkoʼolaj kʼuchaʼal sat toje. Jun empresae yakal tspasik jkot karro ti xkoʼolaj ta choy kofre ti xkuch yuʼun tsatsal ikʼe. Yantik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal xtoke tskʼan chaʼibeik smelolal kʼu yuʼun toj tsots li xkonchail oreja de mare, tskʼan jechuk tslokʼtaik sventa spasik xchaleko soltaroetik ti xikit o say xchiʼuk ti lek tsotse ti jaʼ chchabiatik li soltaroetike.

Laj xa jchanbetik tal skʼoplal li kʼusitik kuxajtik ta balumile. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale spasojik jun lista ta sventa li chonbolometik, teʼetik o tsʼiʼleletik xchiʼuk ti kʼu yelan kuxajtike. Jlik revistae chal ti li sientifikoetike chalik ti xuʼ saʼik li ta lista sventa spasik li kʼusitik toj jtunele. Li lista taje xkoʼolaj ti oy kʼusi ba kakʼtik ta ojtikinele (marca registrada). Kʼalal oy kʼusi achʼ ta jpastike, ba kakʼtik ta kʼelel, vaʼun chkichʼtik ojtikinel ti jaʼ jpasojtike. Li sientifikoetike chalik ti skʼan jtojtik ta vokol ta skoj li kʼusitik kuxajtik ta balumile, yuʼun jaʼ ta skoj li kʼusitik xa laj yichʼanuk meltsanele.

¿Bu xa noʼox tal spʼijil li kʼusitik kuxajtik ta balumile? Ep buchʼutik xchanojbeik skʼoplale xchʼunojik ti ta smiyonal xa onoʼox jabil skʼatajel tale, pe yantik buchʼutik chchanbeik skʼoplal xtoke mu jechuk tsnopik. Jun sientifikoe xi la stsʼiba ta periodiko The New York Times ta 2005: «Skotol li kʼusitik kuxajtik ta balumile, mu vokoluk ta kʼelel xchiʼuk mu vokoluk ta aʼibel smelolal. Kʼalal chkiltik ti jaʼ jech chanav xchiʼuk chnuxinaj kʼuchaʼal jkot pechʼe, mu xuʼ xkaltik ti jaʼ jkot alakʼ o jkotuk mute, yuʼun jaʼ pechʼ ta melel. Jaʼ noʼox jech ek, li kʼusitik kuxajtik ta balumile jamal xvinaj ti oy jun Jpasvaneje».

Mi oy junuk krixchano la slekubtasbe jkotuk xikʼ avion, jun sinta, kʼuʼil o tela ti bu mas leke o jkotuk karro ti bu mas leke, li krixchano taje sta-o ti jtojbetik ta vokole. Mi chalokʼta li kʼusi spasoj yan krixchano xchiʼuk ti muʼyuk chaval ti jaʼ spasoje, xkoʼolaj ti cha-elkʼaje, yuʼun voʼot xa apasoj ta aʼiel.

¿Mi sta-o van ti xkaltik ti ta jech noʼox lik ayanuk talel skotol li kʼusitik labalik sba chchan yaʼiik li sientifikoetike? Kʼalal mi la spasik kopiar jtosuk kʼusie, ¿buchʼu ti skʼan xichʼ akʼel ta ojtikinele? ¿Mi jaʼ li buchʼu la spas kopiae o jaʼ li buchʼu la smeltsane?

Oy lek sprevailtak

Li buchʼutik tskʼelik kʼu yelan li kʼusitik kuxajtik liʼ ta balumile, jaʼ jech tsnopik kʼuchaʼal laj yal li jtsʼibajom yuʼun Salmoe: «Kajval Jeova, ¡toj echʼ xa noʼox ep li kʼusitik apasoje! Ta pʼijilal la apas skotol. Noj yuʼun balumil li kʼusitik apasoje» (Salmo 104:24). Jaʼtik jech laj yal ek li jtakbol Pabloe: «Yuʼun li stalelaltak mu xvinaje jamal xvinaj kʼalal laj yichʼ pasel tal li balumile, yuʼun te xvinaj ta skoj li kʼusitik pasbile, jaʼ xkaltik, li sjuʼel ti te oy-o sbatel osile xchiʼuk ti jaʼ Dios ta melele, jaʼ yuʼun mu stakʼ xalik ti chʼabale» (Romanos 1:20).

Akʼo mi jech, oy epal krixchanoetik ti chchanik Vivliae tsnopik ti ta kʼunkʼun la la skʼatajes tal Dios li kʼusitik labalik sba pasbil liʼ ta balumile. ¿Mi jaʼ van jech chchanubtasvan ta melel li Vivliae?

[Tsʼib ta yok vun]

[Lokʼol]

¿Bu la sta spʼijil li kʼusitik kuxajtike?

[Lokʼol]

¿Buchʼu la spas skotol li kʼusitik kuxajtik ta balumile?

[Rekuadro]

Mi skʼan pʼij li buchʼu tspas kopiare, ¿mi mu skʼanuk to mas pʼij li buchʼu la spas ta orijinale?

Li drone jaʼ jech la xchanbeik li xikʼtak gaviotae

Ti kʼu yelan li choy kofree jaʼ jech la spasik jkot karro

Li sientifikoetike chchanbeik yaʼiik li yoktak jekoe, yuʼun muʼyuk chikta yav yok li bu chanave, pe lek xnapʼi xchiʼuk lek xtʼol, jaʼ noʼox mu xuʼ xnochʼkinaj ti bu toj chʼulule (teflón).

[Stojel ta vokol]

Aeronave: Kristen Bartlett/ University of Florida; pie de geco: Breck P. Kent; pez cofre y vehículo: Mercedes-Benz USA

[Rekuadro]

MU SNAʼ XCHʼAYIK TA BE

Epal chonbolometik, bikʼtal chonetik xchiʼuk li mutetike muʼyuk chchʼayik ta be kʼalal oy bu chbatike, yuʼun pʼijik xa onoʼox kʼalal chvokʼike (Proverbios 30:24, 25). Kalbetik batel chib skʼelobil.

◼ Lek xcholet chanav li xinichʼetik Kʼalal chlokʼ saʼ sveʼelike, ¿kʼuxi tsnaʼ sutel li sbusike o li snaike? Li sientifikoetik ta Inglaterrae laj yakʼik venta ti chikta komel yikʼik xchiʼuk tspas sbeik sventa xkʼotik ta anil li ta sbusik o li ta snaike. Oy jtos xinichʼ kʼalal chlokʼ li ta sbusike tspas komel sbeik xchiʼuk tsjoyik batel jutuk li sbeike. Jlik revistae chal ti oy noʼox kʼuk snamal o ti muʼyuk chnamajik batel ti kʼu yelan tspas sbe li xinichʼetike, taje jaʼ chkoltaatik sventa tukʼuk x-ikʼatik talel li ta snaike. Ti jech taje mas kʼun chaʼi chlokʼik xchiʼuk ch-och li ta snaike sventa mu jecheʼuk noʼox te xjoylajetike.

◼ Snaʼoj bu chbat li mutetik Kʼalal chvilik batel ta yan lume muʼyuk chchʼayik ta be akʼo mi limil, oy voʼ o kʼuk noʼox yelan li osile, ¿kʼuxi xa noʼox jech taje? Li sientifikoetike chalik ti jaʼ chkoltaatik yuʼun campo magnético sventa xjochatik batel o te x-ikʼatik batel ti bu tskʼan chkʼotik li mutetike. Pe oy jlik revistae chal ti chjelilaj li campo magneticoe xchiʼuk mu skotoluk ora te ch-ikʼvan batel, ¿kʼuxi xa noʼox ti mu xchʼayik ta be sventa snaʼik bu chvilik batele? Jaʼ tskʼelik bu stukʼil li kʼakʼal li ta bat orae akʼo mi chjel jujun jabil bu chlokʼ o chʼay batel li kʼakʼale, pe xavil noʼox yilele snaʼik ti kʼusi ora chjele. Taje jaʼ chkoltaatik sventa snaʼik ti bu chbatike.

¿Buchʼu chanubtasatik li xinichʼetik ti xcholet noʼox chanavike? ¿Buchʼu chanubtasatik li mutetik sventa mu xchʼayik ta bee? ¿Mi ta jech noʼox van kʼataj talel o mi oy van jun pʼijil Jpasvanej?

[Stojel ta vokol]

© E.J.H. Robinson 2004