¿Kʼuxi vul ta jkʼobtik li Vivliae?

Toj labal sba ti oy kuʼuntik li Vivliae xchiʼuk ti muʼyuk xichʼ lajesbel skʼoplale: mas xa ta 1900 jabil tsuts stsʼibael li Vivliae. Laj yichʼ tsʼibael ta papiro xchiʼuk ta snukulil chonbolometik ti snaʼ xkʼaʼike xchiʼuk li ta kʼop laj yichʼ tsʼibaele mu xa buchʼu mas jech chkʼopoj li avie. Jech xtok, viniketik ti tsots yabtelik kʼuchaʼal ajvaliletik xchiʼuk jnitvanejetik ta relijione, laj yakʼ tajek yipalik sventa slajesbeik-o skʼoplal.

KʼO mi jelavem xa talel epal jabiletik, ¿kʼuxi muʼyuk xlaj skʼoplal li Vivliae xchiʼuk ti jaʼ li livro mas kʼelbil ta spʼejel balumile? Jkʼeltik noʼox batel chib srasonal.

Laj yichʼ pasel ep kopiaetik

Li j-israeletik ti jaʼ yichʼojik li baʼyel tsʼibetike la skʼelik lek li balbal vunetike xchiʼuk la spasik ep kopiaetik. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ajvaliletike albatik mantal ti persa skʼan stsʼibaik jlik livro ti jaʼ skopiail li Mantale ti ‹te chichʼ lokʼesel li ta mantaletik skʼejojik li paleetik ti jaʼ jlevietike› (Deuteronomio 17:18).

Ep toʼox j-israeletik tskʼupinik skʼelel li Tsʼibetike, yuʼun xchʼunojik ti jaʼ Skʼop Diose. Jech oxal, li jchanubtasvanejetik ta mantal ti lek chanemike lek tajek la spasik li kopiaetike. Li Esdrase jaʼ jun jchanubtasvanej ta mantal ti yichʼoj lek ta mukʼ Diose xchiʼuk ti «jaʼ jun jtsʼibajom ti xchanojbe lek li Smantal Moises ti jaʼ yakʼoj li Jeovae, li Dios yuʼun Israele» (Esdras 7:6). Li ta sjabilaltik 500 xchiʼuk 1000 kʼalal talem xa ox Jesuse, li jmasoretaetik ti jaʼ la spasik li kopiaetik ta Tsʼibetik ta Ebreo Kʼop o Mol Testamentoe chchapik toʼox jayib letraetik yichʼoj talel sventa mu xjel yuʼunik jpʼeluke. Ta skoj ti lek tajek la spasik li kopiaetik xchiʼuk ti muʼyuk la sjelik jutebuke, muʼyuk xlaj-o skʼoplal akʼo mi oy ox buchʼutik tskʼan tslajesik.

Li ta sjabilal 168 kʼalal muʼyuk toʼox talem Jesuse, li ajvalil ta Siria Antíoco IV laj ox slajesbe skʼoplal skotol li skopiailtak Tsʼibetik ta Ebreo Kʼop ti te oy ta Palestinae. Oy jun loʼil ta juda ti xi chale: «Skotol li balbalvunetik sventa mantal ti la staike la sjatik xchiʼuk la xchikʼik». Li The Jewish Encyclopedia xi chale: «Li j-abteletik ti albatik mantal ti akʼo slajesik li Chʼul Tsʼibetike jech tajek la spasik. Buchʼuuk noʼox ti oy yuʼune chichʼik-o milel». Akʼo mi jech la spasik, muʼyuk xlaj yuʼunik skotol li skopiailtak Chʼul Tsʼibetik ti yichʼoj li judaetik ta Palestina xchiʼuk li buchʼutik oy skopiail yuʼunik ti oyik ta yantik lume.

Kʼalal mu toʼox jaluk tsuts yuʼunik stsʼibael li Tsʼibetik ta Griego Kʼop o Achʼ Testamentoe, yan xa buchʼutik la spasbeik skopiail li kartaetik, albil kʼopetik xchiʼuk li loʼiletik ti laj yakʼ ta naʼel Diose. Li jtakbol Juane la stsʼiba s-evanjelio ta Efeso o nopoltik van te, akʼo mi jech li ta Ejipto ti nom to tajek xile te la stabeik jtuchʼ skopiail. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti jaʼo la slokʼtaik kʼalal mu toʼox sta 50 jabil laj yichʼ tsʼibaele. Taje chakʼ ta aʼiel ti oy xa onoʼox skopiail yuʼunik li yajtsʼaklomtak Kristo ti nom nakalike akʼo mi mu toʼox jaluk laj yichʼ tsʼibael.

Ta skoj ti puk tajek skʼoplal li Skʼop Diose jaʼ koltavan xtok sventa mu xlaj skʼoplal akʼo mi jelavem xa ox jayibuk siglo ti kʼuxi ay li Jesuse. Jech kʼuchaʼal liʼe, li ta 23 yuʼun fevrero ta 303, li Diocleciano ti jaʼ ajvalil ta Romae te skʼeloj li yajsoltarotak ti la svokʼik ochel li stiʼtak chʼulnaetike xchiʼuk ti chchikʼik li skopiailtak Chʼul Tsʼibetike. Li ajvalile la snop ti xuʼ slajesbe skʼoplal li yajtsʼaklomtak Kristo mi la slajes li Chʼul Tsʼibetike. Jaʼ yuʼun, li ta yokʼomale laj yal mantal ti bu kʼalal sventainoj ti akʼo xichʼ chikʼel ta yeloval sat krixchanoetik skotol li Vivliaetike, akʼo mi jech muʼyuk onoʼox xchikʼ yuʼun skotol. Ta skoj taje la spasik yan kopiaetik. Oy chaʼlik Vivlia ta Griego Kʼop ti ep laj yichʼ pasbel skopiailtak ti xuʼ to jtatik li avie, jaʼtik-o van laj yichʼ pasel kʼalal mu toʼox jaluk lik kontrainvanuk li Dioclecianoe. Li Vivliaetik taje jlik te kʼejbil ta Roma, yan li jlike te ta British Library ta Londres.

Avie, muʼyuk to bu tabil li orijinal Tsʼibetike, akʼo mi jech ta smilal xa noʼox pasbil kopiar ta sliklej o ta jvokʼ noʼox, junantike voʼneik xa tajek laj yichʼ pasel. Kʼalaluk laj yichʼ pasel li kopiaetike, ¿mi oy van kʼusi laj yichʼ jelel li ta orijinal Tsʼibetike? Ta sventa li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope li pʼijil vinik W. H. Green, xi chale: «Mi jlikuk voʼneal livro xkoʼolaj kʼuchaʼal li Vivliae, yuʼun lek tukʼ kʼu yelan laj yichʼ jelubtasel». Ta sventa li Tsʼibetik ta Griego Kʼope li Sir Frederic Kenyon ti chchanbe lek skʼoplal Vivliae, xi laj yale: «Kʼalal laj yichʼ tsʼibael li orijinal Tsʼibetike mu jaluk jelav ti laj yichʼ pasbel skopiailtake, jaʼ yuʼun xuʼ jpat koʼontontik ti muʼyuk kʼusi laj yichʼ jelel jsetʼuk li ta Vivlia oy kuʼuntik avie, lek tukʼ laj yichʼ jelubtasel, pe li yan voʼneal livroetike mu xuʼ jnaʼtik mi lek laj yichʼ jelubtasel».

Sjelubtasel ta yan kʼop

Yan kʼusi laj yichʼ pasel sventa ojtikinbiluk tajek li Vivliae, jaʼ ti laj yichʼ jelubtasel ta epal kʼopetike. Jaʼ onoʼox jech oy ta yoʼonton Dios ti xichʼ jelubtasel ta yantik kʼope, yuʼun tskʼan ti skotol lumetik xchiʼuk jeltos kʼopetike xojtikinik xchiʼuk «xichʼik ta mukʼ ta chʼul espiritu xchiʼuk ta melel» (Juan 4:​23, 24; Mikeas 4:2).

Li Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope jaʼ li baʼyel laj yichʼ jelubtasel li ta Griego Kʼop ti ojtikinbil kʼuchaʼal li Septuagintae. Jaʼ la sjelubtasik judioetik ti chkʼopojik ta griego ti te nakalik ta spat xokon Palestinae. Tsuts yuʼunik stsʼibael kʼalal skʼan toʼox 200 jabil xtal ta balumil li Jesuse. Kʼalal mu toʼox jaluk tsuts stsʼibael li Vivliae laj yichʼ jelubtasel ta yantik kʼop, pe mas to laj yichʼ jelubtasel li Chʼul Tsʼibetik ta Griego Kʼope. Li kʼusi oy ox ta sbaik li ajvaliletik xchiʼuk jnitvanejetik ta relijione jaʼ ti xchanubtasik ta sventa mantal li krixchanoetike, pe mu jechuk la spasik, yuʼun oy kʼusitik la spasik sventa muʼyukuk Svivliaik li krixchanoetike. Maʼuk noʼox, yuʼun muʼyuk laj yakʼik ti xichʼuk jelubtasel ta yantik kʼop sventa xojtikinik kʼusitik melel ta sventa Dios li krixchanoetike.

Pe oy viniketik ti tsots yoʼontonik ti muʼyuk xchʼunbeik smantal ajvaliletik xchiʼuk jnitvanejetik ta relijione, yuʼun la sjelubtasik ta yantik kʼopetik jech kʼuchaʼal nopem xaʼi chkʼopoj li krixchanoetike akʼo mi xuʼ ox xichʼik milel. Li buchʼu jech la spase jaʼ li William Tyndale, li stuke la sjelubtas ta 1530 li baʼyel voʼob livro li ta Tsʼibetik ta Ebreo Kʼope akʼo mi oy buchʼutik ti tsots kontrainvanike xchiʼuk jaʼ li buchʼu baʼyel la stunesbe sbi Dios li ta inglés kʼop ti jaʼ Jeovae. Li yan xtoke jaʼ li Casiodoro de Reina ti jaʼ jchanubtasvanej ta Vivlia ta Españae. Pe li relijion katolikae tskʼan ox tsmil ta skoj ti tsjelubtas li Vivlia ta españole. Sventa stsuts yuʼun sjelubtasel li Vivliae jatav batel ta Inglaterra, Alemania, Francia, Holanda xchiʼuk Suiza.a

Avie, chichʼ jelubtasel ta epal kʼopetik li Vivliae xchiʼuk ta xichʼ pasel imprimir ta smiyonal xa noʼox sventa xuʼ skʼelik li krixchanoetike. Taje chakʼ ta ilel ti chkʼot onoʼox ta pasel ta melel li kʼusi laj yal Jeova ta stojolal li jtakbol Pedroe, yuʼun xi laj yale: «Mi takij li tsʼiʼlele, chlilij li xniche, pe jaʼuk li kʼusi yaloj Jeovae te oy-o sbatel osil» (1 Pedro 1:24, 25).

[Tsʼib ta yok vun]

[Lokʼol]

Manuscritos masoréticos

[Lokʼol]

Fragmento que contiene Lucas 12:7: “No tengan temor; ustedes valen más que muchos gorriones”

[Lokʼol]

Foreground page: National Library of Russia, St. Petersburg; second and third: Bibelmuseum, Münster; background: © The Trustees of the Chester Beatty Library, Dublin