Akʼo venta li kʼusitik chanuptane

«Ta skoj ti ayan jneneʼkutike, la jnop ox ti chkikta li sikʼolajele, jaʼ yuʼun laj kakʼ jun letrero ta yut jna ti xi chale: ‹Mu xasikʼolaj›. Pe kʼalal echʼ xa ox jun orae, ta jkʼan xa ox chisikʼolaj. Jaʼ yuʼun, la jtsan jun sikʼolal» (Yoshimitsu likem ta Japón).

JECH kʼuchaʼal la jkʼeltik ta stojolal li Yoshimitsue, kʼalal oy buchʼu tskʼan chikta li sikʼolajele oy kʼusitik vokoliletik ta snuptan. Jech xtok, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale yakʼojik venta ti jutuk mu 90% li buchʼutik chikta yaʼiik sikʼolajele, ta xchaʼtamik yan velta xchiʼuk mu x˗iktaj yuʼunik. Jaʼ yuʼun, mi yakal chavakʼ persa yiktael li sikʼolajele, skʼan baʼyel xanopbe skʼoplal sventa stsal avuʼun li vokoliletik chanuptane, vaʼun xuʼ xkom avuʼun li sikʼolajele. Jkʼeltik junchibuk li kʼusitik xuʼ xmakvane.

Tskʼan xa tajek tsikʼolaj yaʼi: Kʼalal oy xa ox oxib kʼakʼal yiktaoj sikʼolal li jun vinik o jun antse, tskʼan xa tajek yoʼonton ti sikʼolaje. Pe kʼalal mi echʼ chib xemanae, chyoch batel li yipe. Ti kʼu sjalil taje oy la kʼusi chkʼot ta pasel, xi laj yal jun vinik ti laj yikta sikʼolajele: «Xtal xbat noʼox ti kʼu yelan tskʼan tajek koʼontontik li sikʼolale». Mu jechuk˗o tsots li yipe, kʼalal mi echʼ xa ox jayib jabile, li avoʼontone xuʼ van tskʼan ti xasikʼolaj yan veltae. Mi jech kʼot ta atojolale, mu xavakʼ aba ta tsalel, malao voʼobuk minuto, chavakʼ venta kʼu yelan ta x˗echʼ li yipe.

Yan kʼusitik xuʼ jnuptantik: Ta slikebale ep buchʼutik ch˗akʼbatik vayel, mu xnop yuʼunik lek o xuʼ van ta xjupʼik. Yantik xtoke kʼux ta xaʼi sbekʼtalik, tstsakatik ta chʼininul, chchikʼinajik tajek xchiʼuk ch˗akʼbatik obal. Jech xtok, junantike mu xa kʼusi xmalaj yuʼunik, ta anil noʼox ch˗ilinik o xuʼ x˗ipajik ta at˗oʼonton. Jutuk mu skotoluk taje kʼunkʼun ta x˗echʼ batel ta chanib o vakib xemana.

Ti kʼu sjalil taje oy kʼusitik xuʼ skoltaot sventa mu toj vokoluk xavaʼi yiktael. Jech kʼuchaʼal liʼe:

● Lek xavay.

● Uchʼan ep voʼ o jugo. Xchiʼuk lekuk noʼox li kʼusitik xalajese.

● Oyuk noʼox spʼisol xapas ejersisio.

● Ichʼo lek ikʼ xchiʼuk nopo ti oy kʼusitik lek chatikʼ li ta apulmone.

Kʼusitik xuʼ stij avoʼonton: Xuʼ oy kʼusitik stij avoʼonton o ti kʼu yelan chavaʼi aba sventa xasikʼolaj yan veltae, jech kʼuchaʼal liʼe: Kʼalal oy kʼusi chavuchʼe, xuʼ van nopem xavaʼi chatsan junuk sikʼolal. Mi jeche, mu toj jaluk xatsak li kʼusi chavuchʼe. Ta jelavele, xuʼ van mas xakʼupin yuchʼel ta kʼunkʼun.

Akʼo mi oy xa kʼuk sjalil laj yichʼ iktael li sikʼolajele, pe te to kʼejel ta oʼontonal li smuile. Li Torben ti laj xa kalbetik skʼoplale xi chale: «Manchuk mi 19 xa jabil laj kikta li sikʼolajele, li koʼontone oy to bateltik ta skʼan kʼalal jaʼo chbat kuchʼ kafee». Ti kʼusi lek vinajeme jaʼ ti kʼalal oy jun krixchano persa tskʼan chaʼi tstunes jun sikʼolal kʼalal oy kʼusi yan ta spase, kʼunkʼun ta xyoch batel yip li ta jelavele.

Pe jelel me kʼusi chkʼot ta stojolal li buchʼu chuchʼ pox xchiʼuk tsikʼolaje, yuʼun skʼan stsʼik sba yuchʼel pox xchiʼuk mu xbat ti bu chchonike. Yuʼun mi chuchʼ poxe, xuʼ jaʼ xtijbat˗o yoʼonton sventa sikʼolaj yan velta. ¿Kʼu yuʼun?

● Akʼo mi juteb noʼox xuchʼ pox li jun krixchanoe, xuʼ mas jun yoʼonton chaʼi sba kʼalal ta sikʼolaje.

● Li buchʼutik chuchʼik poxe nopem xaʼi tsikʼolajik xtok.

● Li yuchʼel poxe muʼyuk kʼusitik lek chakʼ jnoptik, jaʼ yuʼun xi chal li Vivliae: «Ti uchʼ vinoe, ta xchʼayes ti lec snopobile» (Oseas 4:11, Xchʼul Cʼop ti Jtotic Diose, ta skʼop Chamula).

Li buchʼutik chachiʼinane: Tʼujo lek. Mu xabat ti bu oy krixchanoetik ti tsikʼolajike o ti xuʼ xalboxuk ti akʼo xasikʼolaj eke. Jech xtok, chʼako aba ta stojolal li krixchanoetik ti tslabanikot o ti oy kʼusi yan tspasik sventa xatam yan velta li sikʼolajele.

Ti kʼu yelan chavaʼi abae: Li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti mas ta j˗oʼlol ti buchʼutik chchaʼsikʼolajike, jaʼ ta skoj ti kʼusitik la snuptan ta xkuxlejalike. Mi laj avakʼ venta ti oy kʼusi tstij avoʼonton sventa xasikʼolaj yan veltae, oyuk kʼusi xapas sventa xachʼay avoʼonton. Jech kʼuchaʼal liʼe: uchʼan voʼ, matsʼo chikle o lokʼan ta xanbal. Tikʼo kʼusitik lekik ta anopben, kʼanbo koltael Dios xchiʼuk chano li Avivliae (Salmo 19:14).

Mu xapak akʼoplal yoʼ xasikʼolaj

● Pe jutuk noʼox ta jpas preva.

Li kʼusi melele: Manchuk mi jsetʼ juteb noʼox ti kʼu yepal ta jpastik prevae, oxibtik noʼox ora ta xkom yipal ta jchinabtik li nikotinae, ta skoj taje xuʼ van jchaʼtamtik yan velta li sikʼolajele.

● Tskoltaun sventa lekuk noʼox xkaʼi jba.

Li kʼusi melele: Ilbil lek skʼoplal ti snikotinail sikʼole mas to ta jvul˗o koʼontontik yuʼun. Ti lek ta xaʼi sba jun krixchano kʼalal tsikʼolaje, jutuk mu skotoluk velta jaʼ ta skoj ti yochem xa ti tskʼan tajek yoʼonton li sikʼolale.

● Mu xa xkom kuʼun.

Li kʼusi melele: Mi muʼyuk lek li kʼusitik chanope, ta me xachibaj. Xi chal li Vivliae: «Mi chachibaj li ta yorail vokolile, ta xkʼunib li avipe» (Proverbios 24:10). Jaʼ yuʼun, mu xachibaj. Buchʼuuk noʼox ti oy ta yoʼonton yiktael li sikʼolajele xchiʼuk mi chakʼ ta xkuxlejal li junantik tojobtaseletik laj xa yichʼ alel li ta revista liʼe, xuʼ x˗iktaj yuʼun li sikʼolajele.

● Jaʼ tspasun ta mantal ti kʼu yelan chkaʼi jbae.

Li kʼusi melele: Melel onoʼox ti vokol ti kʼu yelan chkaʼi jbatik kʼalal chkiktatik li sikʼolajele, pe mi tsʼik kuʼuntike, ta jayib noʼox xemanae ta xyoch batel ti tskʼan tajek koʼontontike. Jpʼeluk ta avoʼonton ti kʼusi chakʼan chaviktae. Mi echʼ jayibuk uetik o jabiletik ti chasikʼolaj avaʼi yan veltae, chavakʼ venta ti xuʼ stsal avuʼun ta jayibuk noʼox minuto xtoke, pe skʼan ti mu xatsan mi junuk sikʼolale.

● Mu x˗iktaj kuʼun, yuʼun ipun ta jnopben.

Li kʼusi melele: Mi yakal chavichʼ apoxil ta skoj ti ipot ta anopbene, ta at˗oʼontone o mi stsakojot esquizofrenia chamele, albo adoktor ti akʼo skoltaot sventa xavikta li sikʼolajele, ta sjunul yoʼonton ta skoltaot. Ta skoj ti snaʼoj lek kʼu yelan li achamele, xuʼ van sjelbot apoxil sventa stsal avuʼun li kʼusitik chavaʼi ta skoj ti chavikta komel li sikʼolajele.

● Mi la jtsak yan veltae, jnaʼoj ti mas chopol tajek chkaʼi jbae.

Li kʼusi melele: Ep buchʼutik tsikʼolajik yan velta. Mi jech kʼot ta atojolale, mu xanop ti mu xa stsal avuʼune. Ta stsal avuʼun. Ti mi lasikʼolaje, maʼuk skʼan xal ti te laj˗o kʼope, yuʼun te chlaj˗o kʼop kʼalal muʼyuk xa bu chavakʼbe yipale. ¡Akʼbo yipal! Tstsal avuʼun.

Li Romualdoe jaʼ jech la snuptan, 26 jabil sikʼolaj, pe te xa van mas ta 30 jabil ti laj yikta komele. Xi laj yale: «Mu xa xvul ta jol jayib velta li chaʼsikʼolaj. Kʼalal chisikʼolaj jujun veltae, chopol tajek chkaʼi jba. Jech, mu xa xkom laj kaʼi. Pe kʼalal laj kakʼ ta koʼonton sventa lek xkil jba xchiʼuk li Jeovae xchiʼuk ti la jkʼanilanbe akʼo skoltaune, jaʼ jech tsal kuʼun li sikʼolajele».

Li ta slajeb mantal chtale, ta xichʼ kʼelbel skʼoplal kʼusitik xuʼ skoltaot sventa xatsal li sikʼolajele xchiʼuk ti xamuyubajuk noʼoxe.

[Rekuadro]

KʼUK NOʼOX YELAN PASBIL LI SIKʼOLALE TA ONOʼOX XMILVAN

Ep kʼutik yelan ta xchonik li sikʼolale. Ta junantik lume oy kʼusitik chchonik ti pasbil ta moye, taje te chchonik ta tienda naturista xchiʼuk ti bu chchonik vomoletike. Pe jech kʼuchaʼal chal li Organisasión Mundial de la Salude «kʼuk noʼox yelan pasbil li sikʼolale, ta onoʼox xmilvan». Ep ta tos chameletik xuʼ stsakvan, jech kʼuchaʼal kanser o ch˗ipajik ta yoʼontonik. Taje ta xmilvan. Li antsetik ti xchiʼuk yolik xchiʼuk ti tsikʼolajike chakʼbeik svokol li sneneʼike. ¿Kʼutik yelan pasbil li sikʼolale?

Bidi: Jaʼ jtos sikʼolal ti jichʼil noʼoxe xchiʼuk ti balbil ta kʼabale. Jaʼ mas tstunesik ta junantik lumetik ta Asia. Tslokʼes ep xchʼailal, alquitrán xchiʼuk nicotina ti jaʼ mu sta jech li yan sikʼolaletike.

Puro: Sventa xichʼ pasele, chichʼ noyel o chichʼ juchʼel, vaʼun chichʼ balel ta yanal moy o ta jlikuk vun ti pasbil ta yanal moye. Li puroe jelel yip xchiʼuk li yan sikʼolaletike. Pe ta skoj ti kʼu yelan pasbil li puroe, xuʼ skolta lokʼel snikotinail kʼalal katsʼbil noʼox manchuk mi muʼyuk tsanbile.

Kretek o sikʼolal pasbil ta klavo: Liʼe mas ta j˗oʼlol pasbil ta moy xchiʼuk jutuk mu j˗oʼloluk ti kapbil ta klavoe. Tslokʼes ep xchʼailal, alquitrán xchiʼuk nicotina ti jaʼ mu sta jech li yan sikʼolaletike.

Pipa: Liʼe koʼol xchiʼuk li yan sikʼolaletike, yuʼun liʼe xuʼ xakʼ kanser xchiʼuk yan chameletik.

Moy ti jikʼbil, lobil o matsʼbile: Jelel tos kʼu yelan pasbil, te oy li moy sventa chichʼ loʼele, li rapé xchiʼuk li gutkhae. Li gutkhae kapbil ta yan kʼusitik, mas te tstunesik ta suresteal Asia. Li snikotinaile ch˗och ta ketik, vaʼun chkʼot kʼalal to ta jchʼichʼeltik. Kʼuk noʼox yelan pasbil li moyetike ta onoʼox xakʼ jvokoltik.

Pipas de agua (bongs, hookahs, narghiles, shishas): Ti kʼu yelan pasbil li pipaetik taje jaʼ sventa baʼyel ch˗echʼ ta voʼ li xchʼailale, vaʼun ta tsʼakal to ta sjikʼik. Manchuk mi jech, ep˗o kʼusi chopol ch˗och ta jpulmontik, jech kʼuchaʼal li kʼusitik chakʼ kansere.

[Rekuadro]

MI OY BUCHʼU CHAKʼAN CHAKOLTAE

● Tsatsubtasvanuk li akʼopojele. Jaʼ me mas lek mi chakʼupil kʼopta xchiʼuk mi oy kʼusi chapas ta stojolal ti maʼuk noʼox te chavulilane. Xi xavalbee: «Akʼbo yipal yan velta, xuʼ avuʼun». Pe muʼyuk me tstij oʼontonal mi xi chkalbetike: «Lasikʼolaj xa yan velta xtok».

● Aʼibo smelolal kʼu yelan chaʼi sba. Akʼbo perton ti mi ch˗ilin o chkap sjol ta atojolale. Oyuk kʼusitik ta slekil avoʼonton xavalbe, jech kʼuchaʼal liʼe: «Xkaʼibe smelolal ti mu kʼunuk chavaʼie, pe ep sbalil chkil ti chavakʼ persae». Mu xiuk xavalbee: «Mas toʼox lek atalelal kʼalal chasikʼolaje».

● Jaʼuk me jun lekil amigo xayilot. Xi chal li Vivliae: «Li melel amigoile skotol ora chakʼ ta ilel ti chkʼanvane xchiʼuk jaʼ jchiʼiltik ta vokʼel chkʼot kʼalal oy jvokoltike» (Proverbios 17:17). Jaʼ yuʼun, akʼbo yipal, oyuk smalael avuʼun xchiʼuk oyuk slekil avoʼonton mu ventauk li yoraile o ti kʼu yelan chaʼi sba li buchʼu yakal chikta sikʼolajele.