¿Mi voʼotik baʼyel chlokʼ ta koʼontontik yichʼel ta mukʼ li kermanotaktike?
«Ti akʼanoj abaik kʼuchaʼal avermano abaike oyuk kʼuxubinel avuʼunik ta jujuntal. Ti chavakʼik ta ilel ti chavichʼ abaik ta mukʼ ta jujuntale, jbabeanik me.» (ROM. 12:10, NM)
1, 2. 1) ¿Kʼusi mantal chal Pablo li ta skarta sventa jromaetike? 2) ¿Kʼusitik ta jtakʼtik?
LI TA skarta Pablo ta sventa jromaetike, te chal ti toj tsots skʼoplal skʼan oyuk kʼanbail kuʼuntik li ta tsobobbaile. Xi tsvules ta joltike: «Mu me xacuy noʼox abaic». Chal xtok ti jkʼanoj jbatik kʼuchaʼal kermano jbatike xchiʼuk ti skʼan xkichʼ jbatik ta kʼux ta jujuntal sventa xkakʼtik ta ilel taje (Rom. 12:9, 10 ta sbavokʼal, NM).
2 Ti ta jkʼan jbatik kʼuchaʼal kermano jbatike maʼuk noʼox me ti ta jkʼan jbatik jutuke. Skʼan xvinaj ta jtalelaltik li kʼanelal taje. Jech onoʼox, muʼyuk me buchʼu chakʼ venta ti jkʼanojtik xchiʼuk ti ta jkʼuxubintik li kermanotik mi muʼyuk chkakʼbetik yile. Jaʼ yuʼun xi la stsʼakubtas mantal li Pabloe: «Ti chavakʼik ta ilel ti chavichʼ abaik ta mukʼ ta jujuntale, jbabeanik me», jaʼ xkaltik, ti voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontike (Rom. 12:10 ta xchaʼvokʼal, NM). ¿Kʼusi smakoj ti chkakʼtik ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼe? ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontik yakʼel ta ilel ti chkichʼtik ta mukʼ li kermanotaktike? ¿Kʼu yelan xuʼ jpastik?
¿Kʼusi smakoj ti chkichʼtik ta mukʼ yantike?
3. ¿Kʼusi skʼan xal ta hebreo kʼop xchiʼuk ta griego kʼop ta Vivlia li «ichʼel ta mukʼe»?
3 Li ta hebreo kʼop ti chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «ichʼel ta mukʼe» jaʼ skʼan xal ti tsots skʼoplal chkiltik li jun krixchanoe. Jech xtok, li ta griego kʼop ti chichʼ jelubtasel kʼuchaʼal «ichʼel ta mukʼe» jaʼ skʼan xal kʼuxubinel, ti oy sbalile xchiʼuk ti alakʼ sbae (Luc. 14:10). Ta melel, li buchʼutik chkichʼtik ta mukʼe yuʼun oy sbalil chkiltik xchiʼuk ta jkʼuxubintik.
4, 5. ¿Kʼu yelan te tsakal skʼoplal li yichʼel ta mukʼ yantik xchiʼuk ti kʼu yelan chkiltike? Koʼoltaso.
4 ¿Kʼusi smakoj ti chkichʼtik ta mukʼ yantike? Ta skoj ti kʼuyelan chkiltik li yantike jaʼ chkichʼtik-o ta mukʼ. Taje te me chvinaj ti kʼuyelan chkakʼ ta ilel jtalelaltik ta stojolalike. Ta yan kʼop xkaltike jaʼ ti skʼan xkichʼtik ta mukʼ ti kʼuyelan chkiltik li ermanoe, vaʼun chkakʼtik ta ilel ta kʼusitik ta jpastik ta stojolal ti chkichʼtik ta mukʼe.
5 ¿Kʼuxi chakʼ ta ilel ti chichʼ ta mukʼ ta melel yermanotak li jun yajtsʼaklom Cristo mi muʼyuk chlokʼ baʼyuk ta yoʼontone? (3 Juan 9, 10.) Veno, xkoʼolaj kʼuchaʼal jtekʼ tsʼiʼlel ti yox slumal sventa lek xchʼi xchiʼuk ti jaluk xchʼie, jaʼ jech li ichʼel ta mukʼ eke, mi chlokʼ ta koʼontontike toj lek me xchiʼuk chjalij. Mi muʼyuk chlokʼ ta koʼontontik li yichʼel ta mukʼ yantike ta me xchʼay ta tsʼakal, jaʼ jech kʼuchaʼal chtakij li tsʼiʼlel ti muʼyuk yox slumale. Jaʼ yuʼun kʼalal mu toʼox chal Pablo ti skʼan xichʼ sbaik ta mukʼ li yajtsʼaklomtak Cristoe, xi jamal laj yale: «Cʼanvananic me ta melel; mu me xacuy noʼox abaic» (Rom. 12:9; kʼelo 1 Pedro 1:22).
Kichʼtik ta mukʼ li buchʼutik «jaʼ slocʼobal Diose»
6, 7. ¿Kʼu yuʼun skʼan xkichʼtik ta mukʼ li yantike?
6 Sventa xkichʼtik ta mukʼ li yantike toj tsots me skʼoplal ti xlokʼ ta koʼontontike xchiʼuk skʼan me mu jchʼay ta joltik li kʼusi chal Vivlia sventa xkichʼtik ta mukʼ skotol li kermanotaktike. Jkʼeltik chibuk li kʼusi chal Vivlia ta sventa taje.
7 Mu xi jkoʼolaj kʼuchaʼal yan spasbentak Dios liʼ ta Balumile, yuʼun ta «slocʼobal [Dios]» pasbilutik (Sant. 3:9). Jaʼ yuʼun jech jtalelaltik kʼuchaʼal Dios, jnaʼ xi jkʼanvan, oy jpʼijiltik xchiʼuk jnaʼtik li kʼusi tukʼe. Jkʼeltik kʼusitik yan yakʼojbutik li Jpasvanej kuʼuntike. Xi la stsʼiba li jtsʼibajom yuʼun salmoe: «Mucʼul Dios, [...] apucoj batel alequilal cʼalal to ta sjelovel vinajel [...,] yuʼun jutuc xa noʼox biqʼuit laj acomtsan [li krixchano] jech chac cʼu chaʼal li jʼalmantaletique», «laj achʼal ta yutsilal slequilal, tsots yabtel laj avacʼbe yichʼ» (Sal. 8:1, 4; 8:5 ta xchaʼvokʼal, Ch; 104:1).a Li Diose yakʼojbe tsots yabtel li krixchanoetike, vaʼun jaʼ jech ichʼbilik ta mukʼ xchiʼuk oy sbalilik. Jaʼ yuʼun, kʼalal oy sbalil chkiltik li krixchanoe jaʼ me yakalutik ta yichʼel ta mukʼ li Buchʼu laj yakʼbe sbalile: li Jeovae. Vaʼun chaʼa, mi skʼan xkichʼtik ta mukʼ li yan krixchanoetike mas to me skʼan xkichʼtik ta mukʼ li kermanotaktike (Juan 3:16; Gál. 6:10).
Kutsʼ kalal jbatik
8, 9. ¿Kʼusi laj yal Pablo ti jaʼ skʼan xkichʼ-o jbatik ta mukʼe?
8 Li Pabloe laj yalbe yan srasonal ti kʼu yuʼun skʼan xkichʼ jbatik ta mukʼe. Kʼalal jutuk xaʼox tajek skʼan xal ti skʼan xakʼik ta ilel ti chichʼ sbaik ta mukʼe, xi laj yale: «Ti akʼanoj abaik kʼuchaʼal avermano abaike oyuk kʼuxubinel avuʼunik ta jujuntal». Li jpʼel griego kʼop ti «oyuk kʼuxubinel avuʼunik» xie jaʼ skʼoplal ti kʼuyelan skʼanoj sbaik li jun utsʼ-alalile, ti chkʼuxubin sbaik xchiʼuk ti tskolta sbaike. Jaʼ yuʼun chaʼa, kʼalal jech laj yal Pabloe jaʼ smelolal ti skʼanojuk sbaik ta jujuntal li buchʼutik ta tsobobbaile, ti jaʼ jech skʼanoj sbaik li jun utsʼ-alalil ti jmoj oyike (Rom. 12:5). Jech xtok, skʼan me jvules ta joltik ti jaʼ laj yalbe li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajele, ti jaʼik xnichʼnabtak Jeova Diose. Jaʼ yuʼun chaʼa, jaʼik jun utsʼ-alalil ti stuk noʼox jeche. Ta melel, li buchʼutik tʼujbil chbatik ta vinajel ta skʼakʼalil Pabloe oy lek srasonal sventa xichʼ sbaik ta mukʼ, jaʼ jech skʼan xichʼ sbaik ta mukʼ avi li buchʼutik chbatik ta vinajele.
9 ¿Kʼusi xuʼ xkaltik ta sventa li yan chijetike? (Juan 10:16.) Jech onoʼox, akʼo mi muʼyuk to bu kʼotemik ta xnichʼnabtak Dios xuʼ xalbe sbaik ermano xchiʼuk ermana ta skoj ti jmoj oyik kʼuchaʼal jun utsʼ-alalil ta spʼejel Balumile (1 Ped. 2:17; 5:9, Ti Achʼ Rextomento yuʼun ti Jesucristoe, ta skʼop Chamula). Jaʼ yuʼun, mi snaʼik lek kʼusi smakoj ti vaʼ yelan chalbe sbaike, oy me srasonal sventa xichʼ sbaik ta mukʼ ta sjunul yoʼontonik (kʼelo 1 Pedro 3:8).
¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal?
10, 11. ¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal ti ta sjunuluk koʼontontik xi j-ichʼvan ta mukʼe?
10 ¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal ti ta sjunuluk koʼontontik xi j-ichʼvan ta mukʼe? Yuʼun kʼalal chkichʼtik ta mukʼ li kermanotaktike xchiʼuk li kermanataktike jaʼ me jech ta jkolta jbatik sventa lekuk oy li tsobobbaile xchiʼuk ti jmojuk oye.
11 Jnaʼojtik lek ti jaʼ ta jta-o jtsatsaltik ti lek xkil jbatik xchiʼuk Jeovae xchiʼuk li koltael chakʼ xchʼul espiritue (Sal. 36:7; Juan 14:26). Tspat koʼontontik xtok kʼalal chkakʼtik venta ti oy jbaliltik chil li kermanotaktike (Pro. 25:11). ¡Jun yutsil chkaʼitik kʼalal oy buchʼu chkʼuxubinutik xchiʼuk chichʼutik ta mukʼ ta sjunul yoʼonton ta skʼopojel xchiʼuk ta stalelale! Taje jaʼ chakʼ mas kipaltik sventa xi jmuyubaj noʼox xchiʼuk ti jpʼeluk koʼontontik chi jxanav batel ta sbelel kuxlejale. Ta melel, maʼuk noʼox van jun velta ti jech kabinojtike.
12. ¿Kʼuxi xuʼ jkolta jbatik ta jujuntal sventa jkʼanoj jbatik xchiʼuk ti jkʼuxubinoj jbatik li ta tsobobbaile?
12 Li Jeovae snaʼoj ti jtaleltik onoʼox ti ta jkʼantik ichʼel ta mukʼe. Jech oxal xi chalbe mantal ta sKʼop stekel li yajtsʼaklomtak Cristoe: «[Ichʼo] abaik ta mukʼ ta [jujuntal]» (Rom. 12:10, NM; kʼelo Mateo 7:12). Li buchʼutik tstsakik ta mukʼ li tojobtasel ti te-o sbatel osile jaʼ me jech tskolta sbaik sventa oyuk kʼanbail xchiʼuk kʼuxubinel kuʼuntik li yajtsʼaklomutik Cristoe. Jaʼ yuʼun toj lek me ti xi jakʼbe jbatike: «¿Kʼusi ora ti laj kakʼ ta ilel ta jkʼopojel xchiʼuk ta jtalelal ti kichʼoj ta mukʼ ta sjunul koʼonton junuk ermano o ermana ta tsobobbaile?» (Rom. 13:8).
Jun tojobtasel sventa jtekeltik
13. 1) ¿Buchʼutik skʼan baʼyel xlokʼ ta yoʼontonik sventa xakʼik ta ilel ti ch-ichʼvanik ta mukʼe? 2) ¿Kʼusi mas chakʼ kaʼitik li kʼusi laj yal Pablo ta Romanos 1:7?
13 ¿Buchʼutik ti skʼan jbabeik o ti baʼyel xlokʼ ta yoʼontonik sventa xakʼik ta ilel ti ch-ichʼvanik ta mukʼe? Li ta skarta la stakbe echʼel j-hebreoetik li Pabloe xi chalbe li yajtsʼaklomtak Cristoe: «Chʼunbeic me cʼusi chayalboxuc li bochʼotic sventainojoxuque», jaʼ xkaltik, li moletike (Heb. 13:17). Melel onoʼox ti ep kʼusi sventainojik o jbabeik li moletike, pe ta skoj ti jchabichijetike skʼan baʼyel xlokʼ ta yoʼontonik ta yichʼel ta mukʼ li yermanotakike xchiʼuk li yan moletike. Jech kʼuchaʼal liʼe, kʼalal tstsob sbaik sventa tsloʼiltaik li kʼusi chtun yuʼun ta mantal tsobobbaile, ta me xichʼ sbaik ta mukʼ kʼalal chaʼibe sbaik lek li kʼusi chalik ta jujuntale. Jech xtok kʼalal oy kʼusi chchapike ta me xichʼ sbaik ta mukʼ kʼalal tstsakik ta venta li kʼusi tsnop o chal yantike (Hech. 15:6-15). Jvules ta joltik liʼe, li ta skarta Pablo sventa jromaetike maʼuk noʼox sventa moletik, jaʼ sventa sjunul tsobobbail (Rom. 1:7). Jaʼ yuʼun skʼan jchʼuntik ek li tojobtasel ti jbabeutik, o ti voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontik chkakʼtik ta ilel ti chkichʼtik ta mukʼ li yantike.
14. 1) Alo kʼuxi jelel ti chkakʼtik ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼ xchiʼuk ti kʼalal voʼotik baʼyel chlokʼ ta koʼontontik yakʼel ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼe. 2) ¿Kʼusi skʼan jakʼbe jbatik?
14 Jkʼeltik lek avil xtok li tojobtasel laj yal Pablo liʼe: maʼuk noʼox laj yalbe ti akʼo yakʼik ta ilel ti chichʼ sbaik ta mukʼ ta jujuntal li yermanotak ta Romae, yuʼun jamal lek laj yal ti skʼan jbabeik, o ti baʼyel xlokʼ ta yoʼontonik sventa xakʼik ta ilel ti ch-ichʼvanik ta mukʼe. ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal taje? Kalbetik junuk skʼelobil. ¿Mi ta van xalbe yajchanuntak li maestro ti skʼan xchanik skʼelel vun mi snaʼik xae? Moʼoj. Li kʼusi oy ta yoʼontone jaʼ ti akʼo xtojobikuk mas ta skʼelele. Jaʼ jech ek, ti jkʼanoj jbatik ta jujuntal ti jaʼ tstij koʼontontik sventa xkichʼ jbatik ta mukʼe, jaʼ xa onoʼox me chakʼutik ta ojtikinel ti jaʼutik melel yajtsʼaklom Cristoe (Juan 13:34, 35). Pe jech kʼuchaʼal li jchanunetik ti xuʼ to xtojobik batel kʼalal chchanik mas skʼelel li vune, li yajtsʼaklomutik Cristoe xuʼ to me xi jtojob batel mas ek kʼalal voʼotik baʼyel chlokʼ ta koʼontontik ta yakʼel ta ilel ti chkichʼtik ta mukʼ li yantike (1 Tes. 4:9, 10). Jkotoltik me skʼan baʼyel xlokʼ ta koʼontontik yichʼel ta mukʼ li ermanoetik ta jtsobobbailtike. ¿Mi jech yakalutik spasel?
Kichʼtik ta mukʼ «li bochʼotic abul sba[e]»
15, 16. 1) ¿Buchʼutik skʼan mu jchʼay ta joltik kʼalal chkakʼtik ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼe, xchiʼuk kʼu yuʼun? 2) ¿Kʼuxi chkakʼtik ta ilel ti chkichʼtik ta mukʼ ta sjunul koʼontontik skotol li kermanotaktike?
15 ¿Buchʼutik skʼan mu jchʼay ta joltik kʼalal chkakʼtik ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼe? Xi chal li sKʼop Diose: «Li bochʼo chacʼbe xqʼuex meʼon cʼusi oy yuʼune jaʼ laj yacʼbe o chcʼot li Diose; jech noxtoc jaʼ stuc Mucʼul Dios chacʼbe stojol li cʼusi lec tspase» (Pro. 19:17). ¿Kʼuxi chtun kuʼuntik li beiltasel kʼalal voʼotik baʼyel chlokʼ ta koʼontontik yichʼel ta mukʼ kermanotaktike?
16 Jnaʼojtik ti jaʼ mas ep li krixchanoetik ti oy ta yoʼonton chakʼik ta ilel ti chichʼik ta mukʼ li buchʼutik mas tsots yabtelike. Veno, pe li krixchanoetik taje xuʼ van jutuk noʼox chichʼik ta mukʼ o mi jsetʼuk chichʼik ta mukʼ li buchʼutik muʼyuk tsots yabtel chilike. Pe li Jeovae mu jechuk. Xi chalbutike: «Chquichʼ ta mucʼ ec li bochʼo chiyichʼun ta muqʼue» (1 Sam. 2:30; Sal. 113:5-7). Li buchʼutik chtunik ta stojolal Jeova xchiʼuk ti chichʼik ta mukʼe ta x-ichʼatik ta mukʼ yuʼun ek. Jech tspas xtok ta stojolal «li bochʼotic abul sba[e]» (kʼelo Isaías 57:15; 2 Cró. 16:9). Ta skoj ti ta jkʼan ta jchanbetik stalelal li Jeovae skʼan me jkʼeltik lek mi ta sjunul koʼonton chkichʼtik ta mukʼ skotol li ermanoetike. Jaʼ yuʼun xi jakʼbe jbatike: «¿Kʼu yelan ta jtsak ta mukʼ li buchʼutik muʼyuk tsots yabtelik o ti muʼyuk kʼusi sbainojik ta tsobobbaile?» (Juan 13:14, 15). Ti kʼuyelan ta jtakʼtik taje, jaʼ tskoltautik ta skʼelel kʼu to yepal kichʼojtik ta mukʼ ta melel li kermanotaktike (kʼelo Filipenses 2:3, 4).
Chi j-ichʼvan ta mukʼ kʼalal ta jchʼak jkʼakʼaltike
17. ¿Kʼuxi jtos toj tsots skʼoplal ti voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontik xkakʼtik ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼe, xchiʼuk kʼu yuʼun?
17 ¿Kʼuxi jtos toj tsots skʼoplal ti voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontik xkakʼtik ta ilel ti chkichʼtik ta mukʼ skotol li ermanoetike? Jaʼ kʼalal chkakʼbetik li kʼusi ep sbalil kuʼuntike: li jkʼakʼaltike. Kʼuchaʼal yajtsʼaklomutik Cristoe mu noʼox xi jxokob, yuʼun toj ep ora yichʼoj kʼalal ta jpasbetik jeltos yabtel Dios ta tsobobbaile. Jech oxal toj ep sbalil chkiltik li jkʼakʼaltike. Jaʼ yuʼun xkaʼibetik smelolal ti mu stakʼ jkʼanbetik ta persa kermanotaktik ti akʼo xchʼak ep yoraik ta jtojolaltike. Xchiʼuk xtok koliyal chkalbetik yantik ti xaʼibeik smelolal ti mu stakʼ sujutik kʼalal tskʼanik akʼo jchʼak ep jkʼakʼaltik ta stojolalike.
18. Jech kʼuchaʼal chvinaj ta lokʼol ta pajina 18, ¿kʼuxi xuʼ xkakʼtik ta ilel ti oy ta koʼontontik ta jchʼak koratik sventa li kermanotaktike?
18 Akʼo mi jech, jnaʼojtik lek xtok (mas to li jchabichijutik ta tsobobbaile) ti kʼalal oy ta koʼontontik ta jkechantik li kʼusi yakalutik spasel sventa jchʼak koratik ta stojolal li kermanotaktike, yakal me chkakʼtik ta ilel ti kichʼojtik ta mukʼe. Xkoʼolaj kʼuchaʼal xi chkalbetike: «Toj tsots akʼoplal chakilot, jaʼ mu sta li kʼusi yakalun spasele, jaʼ yuʼun ta jkechan komel li kʼusi yakalun spasele» (Mar. 6:30-34). Pe kʼalal mu jechuk ta jpastike chvinaj ti muʼyuk kichʼojtik ta mukʼe. Mi mu jkʼan jkechantik li kʼusi yakalutik spasel sventa jchikintabetik sloʼil li kermanotike, xuʼ me xkakʼbetik yil ti muʼyuk sbalil chkiltike. Melel onoʼox chaʼa, oy me abtelaletik ti mu stakʼ kechanele. Mi oy ta koʼontontik o mi muʼyuk ta jchʼak koratik sventa li kermanotaktike te chvinaj kʼu to yepal chkichʼtik ta mukʼ (1 Cor. 10:24).
Voʼotikuk baʼyel xlokʼ ta koʼontontik
19. ¿Kʼusi yan skʼan jpastik yoʼ xkakʼbetik yil ti chkichʼtik ta mukʼ li kermanotik ti maʼuk noʼox ta jchʼak koratik ta stojolalike?
19 Oy to yantik kʼusi tsots skʼoplal sventa xkichʼtik-o ta mukʼ li kermanotaktike. Jech kʼuchaʼal liʼe, maʼuk noʼox ta jchʼak koratik ta sventaik, skʼan jtsʼetanbetik xchikinal li kʼusi chalbutike. Jaʼ jech ta jchanbetik stalelal li Jeovae, yuʼun xi laj yal li Davide: «Li Mucʼul Diose jaʼ te oy o sat ta stojol li bochʼo tucʼ yoʼntonique; lec tstucʼulanbe scʼop ti cʼalal chcʼopanate» (Sal. 34:15). Jaʼ yuʼun chaʼa, kʼalal ta jchiʼintik ta loʼil li ermanoetike kakʼtik lek venta xchiʼuk jtsʼetanbetik xchikinal li kʼusi chalbutike, mas to mi tskʼanbutik koltaele. Vaʼun jaʼ jech chkakʼbetik yil ti chkichʼtik ta mukʼe.
20. ¿Kʼusi chaʼtos skʼan jvules ta joltik sventa xkakʼtik ta ilel ti chi j-ichʼvan ta mukʼe?
20 Jech kʼuchaʼal laj xa kiltike, mu me jkʼan jchʼay ta joltik ti kʼu yuʼun ta sjunul koʼontontik skʼan xkichʼtik ta mukʼ li kermanotaktike. Jech xtok, ta jkʼan ti voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontik yichʼelik ta mukʼe, pe mu me xchʼay ta joltik ti skʼan xkichʼtik ta mukʼ ek li buchʼutik abol sbaike. Jaʼ me jech ta jkolta jbatik yoʼ jkʼanojuk jbatik li ta tsobobbaile xchiʼuk ti jmojuk oyutike. Jaʼ yuʼun chaʼa, maʼuk noʼox me xkakʼbe jbatik ta ilel ti chkichʼ jbatik ta mukʼe, moʼoj, skʼan voʼotik baʼyel xlokʼ ta koʼontontik yakʼel ta ilel ti chkichʼtik ta mukʼ li yantike. ¿Mi oy ta koʼontontik spasel taje?
[Tsʼib ta yok vun]
a Li kʼusi laj yal David ta Salmo 8 jaʼ albil kʼopetik: chalbe skʼoplal Jesús kʼalal kuxi ta Balumil kʼuchaʼal tukʼil krixchanoe (Heb. 2:6-9).
¿Mi xvul ta ajol?
• ¿Kʼusi smakoj ti chkichʼtik ta mukʼ li yantike?
• ¿Kʼusitik srasonal oy kuʼuntik sventa xkichʼtik ta mukʼ li kermanotaktike?
• ¿Kʼu yuʼun tsots skʼoplal ti xkichʼ jbatik ta mukʼ ta jujuntale?
• ¿Kʼuxi xuʼ xkakʼbetik yil kermanotaktik ti chkichʼtik ta mukʼe?
[Lokʼol ta pajina 18]
¿Kʼuxi xuʼ xkakʼbetik yil kermanotaktik ti kichʼojtik ta mukʼe?