Voʼne tsʼibetik ta siríaco kʼop Jkʼeltik k’u yelan laj yichʼ jelubtasel ta yan kʼopetik li Vivlia ta voʼnee

Voʼne tsʼibetik ta siríaco kʼop Jkʼeltik k’u yelan laj yichʼ jelubtasel ta yan kʼopetik li Vivlia ta voʼnee

Li ta 1892, li vachetik Agnes Smith Lewis xchiʼuk Margaret Dunlop Gibson la xtuchʼik jelavel takixokol balumil ta kameyo sventa chkʼotik ta konvento Santa Catalina, taje te oy ta yok vits Sinaí. Jalij baluneb kʼakʼal sventa kʼotik-o. Li antsetik ti jutuk mu 50 sjabilalike, ¿kʼu yuʼun te xanavik li ta Oriente Medio ti toj xibal sba li vaʼ kʼakʼale? Li stakʼobile tskoltaot yoʼ xapat mas avoʼonton ti lek tukʼ li kʼusi chal li Vivliae.

KʼALAL jutuk xaʼox skʼan sut batel ta vinajel li Jesuse, laj yalbe komel yajtsʼaklomtak ti akʼo x-albat skʼoplal «ta lum Jerusalén, xchiʼuc ta yosilal Judea, xchiʼuc ta Samaria banamil, xchiʼuc ta sbejel banamil» (Hechos 1:8). Li abtelal taje ta sjunul yoʼonton la spasik li yajtsʼaklomtak Jesuse xchiʼuk muʼyuk xiʼik. Akʼo mi jech, laj yichʼik kontrainel ta Jerusalén xchiʼuk laj yichʼ milel jun yajtsʼaklom Cristo ti Esteban sbie. Ep buchʼutik jatavik batel ta Antioquía (Siria), ti jaʼ li jun lum ti mas mukʼ ta yosilal Roma ti te van 550 kilometro xkom ta snorteal Jerusalene (Hechos 11:19).

Laj yalbeik-o batel skʼoplal Jesús ta Antioquía li yajtsʼaklomtak Cristoe, vaʼun epal krixchanoetik ti maʼuk judioetike kʼotik ta jchʼunolajel ek (Hechos 11:20, 21). Akʼo mi ta griego chkʼopojik li ta Antioquiae, pe li ta Siriae jutuk mu skotolikuk chkʼopojik ta siríaco.

LI TSʼIBETIKE CHICHʼ JELUBTASEL TA SIRÍACO KʼOP

Li ta siglo 2 epaj li yajtsʼaklomtak Cristo ti chkʼopojik ta siriacoe, jaʼ yuʼun persa laj yichʼ jelubtasel ta siríaco li Tsʼibetike. Jech oxal, xuʼ van jaʼ ta siríaco kʼop li baʼyel laj yichʼ jelubtasel li jayvokʼ Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristoe, maʼuk ta latín.

Tetik ta sjabilal 170 li jtsʼibajom Taciano ti jaʼ jsiria vinike (c.120-c.173) la spas ta jun li xchanibal Evanjelioetik ti ojtikinbil ti yakʼoj ta naʼel Diose. Li kʼusi la stsʼibae laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal Diatesarón, jpʼel kʼop ta griego ti jaʼ skʼan xal «sventa xchanibal [Evanjelioetik]», yaʼeluke laj yichʼ tsʼibael ta griego o ta siríaco. Li ta siglo 6, li Efrén ti likem ta Siriae (c.310-c.373) la stsʼibabe sloʼilal li Diatesarón sbie, taje chakʼ ta ilel ti lek xojtikinik Diatesarón li yajtsʼaklomtak Cristo ta Siriae.

¿Kʼu yuʼun toj tsots skʼoplal li Diatesarón avie? Li ta siglo 19 oy jlom li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivliae chalik ti maʼuk la melel li Evanjelioetike, yuʼun la ta siglo 2 laj yich tsʼibael, te van ta sjabilal 130 xchiʼuk 170, ti jal xaʼox slajel li Jesuse. Akʼo mi jech chalik, li voʼne tsʼibetik ti Diatesarón sbie yichʼoj xa onoʼox tael li ta siglo 2, taje chakʼ ta ilel ti lek xa onoʼox ojtikinbil li slivroal Mateo, Marcos, Lucas xchiʼuk Juan. Taje jaʼ svinajeb ti yichʼoj xa onoʼox tsʼibaele. Li Diatesarón xtoke laj yakʼ ta ilel ti mu stakʼ jpat-o koʼontontik li ta evanjelioetik ti maʼuk yakʼoj ta naʼel Diose, yuʼun li Tacianoe jaʼ noʼox la stunes li chanib Evanjelioetike.

Li ta slikebaltik siglo 5, ta sjunul snorteal Mesopotamia tstunesik toʼox jlik Vivlia ti jelubtasbil ta siríaco kʼope. Xuʼ van laj yichʼ jelubtasel ta siglo 2 xchiʼuk 3 li Vivlia taje. Te skotol li slivroaltak Vivliae, jaʼ xa noʼox muʼyuk te li 2 Pedro, 2 xchiʼuk 3 Juan, Judas xchiʼuk Apocalipsis. Li Vivlia taje laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal Peshitta, ti jaʼ skʼan xal «kʼun» o «jamal» xchiʼuk jaʼ li jlik ti mas voʼnee xchiʼuk ti mas tsots skʼoplal ti kʼu yelan laj yichʼ jelubtasel Vivlia li vaʼ kʼakʼale.

Jlik li voʼne tsʼibetik ta Peshitta, te chal ti laj yichʼ tsʼibael ta sjabilal 459 o 460, ta skoj taje jaʼ li mas voʼne tsʼib ti chal kʼusi ora laj yichʼ tsʼibaele. Tetik van ta sjabilal 508 laj yichʼ chaʼkʼelel li Peshitta, vaʼun te laj yichʼ tikʼel li voʼob livro ti skʼan toʼoxe. Taje laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal Versión Filoxeniana.

LAJ YICHʼ TAEL YANTIK VOʼNE TSʼIBETIK TA SIRÍACO KʼOP

Oy jlom Tsʼibetik ta Griego Kʼop ti chalbe skʼoplal Cristo ti ojtikinbil ta siglo 19. Jutuk mu skotoluk li tsʼibetik taje jaʼ toʼox laj yichʼ tael ta siglo 5 o ta jelavel. Ta skoj taje li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivliae oy tajek ta yoʼontonik li voʼne tsʼibetik jech kʼuchaʼal li Vulgata latina xchiʼuk li Peshitta siriacoe. Li vaʼ kʼakʼal taje oy buchʼutik la snopik ti ta voʼne tsʼibetik ta siríaco laj yichʼ lokʼesel tal li Peshitta, pe mu toʼox snaʼik bu laj yichʼ lokʼesel tal. Ti mi la staik ta saʼel li voʼne tsʼib taje toj echʼ noʼox sbalil chilik li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivliae, yuʼun chkoltaatik ta yaʼibel lek smelolal ti kʼu yelan laj yichʼ jelubtasel li baʼyel Vivliaetik ta siriacoe, jech kʼuchaʼal laj xa kiltike ta siglo 2 lik yichʼ jelubtasel. ¿Pe mi oy van ta melel li voʼne tsʼib taje? ¿Mi tstaik van ta saʼel?

¡La staik ta melel! Maʼuk noʼox jun la staik, la staik chib. Li baʼyel voʼne tsʼib la staik ti toj ep sbalile jaʼ ta siglo 5. Te kapal laj yichʼ tael xchiʼuk yantik voʼne tsʼibetik ta siríaco ta jun konvento ti te oy ta takixokol balumil ta Nitria (Egipto), vaʼun li Museo Britanicoe la sman ta sjabilal 1842. Siríaco Curetoniano laj yakʼbeik sbi, yuʼun jaʼ la sta xchiʼuk laj yakʼ ta ojtikinel li William Cureton ti jaʼ li buchʼu chchabi li voʼne tsʼibetik li ta museoe. Li vun taje te yichʼoj xchanibal Evanjelioetik ti xi cholbile: Mateo, Marcos, Juan xchiʼuk Lucas.

Li xchaʼlikal voʼne tsʼib ti oy to ta jkʼakʼaliltike jaʼ li Sinaítico Siríaco, ti kʼuxi laj yichʼ taele te tsakal skʼoplal xchiʼuk li vachetik ti laj kalbetik skʼoplal ta slikebal li loʼil liʼe. Akʼo mi chʼabal ay ta universidad li Agnes, pe snaʼ vaxakib kʼopetik, ti te tsakal skʼoplal li siriacoe. Li ta 1892 oy kʼusi ep sbalil la staik li ta konvento ta Santa Catalina ta Egiptoe.

Li Agnese la sta jlik voʼne tsʼib ta siríaco ta jun skʼejobil kʼusitik. Xi laj yale: «Solel toj pokoʼ xa xvinaj; toj ikʼ xchiʼuk solel spakʼoj sba li spajinailtake, yuʼun muʼyuk bu yichʼoj kʼelel» ta epal siglo. Li ta voʼne tsʼib taje yichʼoj tupʼel li kʼusi baʼyel tsʼibabil sventa xichʼ tsʼibael yan kʼusitik. Li kʼusi tsʼakal tsʼibabile jaʼ ta siríaco xchiʼuk chalbe skʼoplal chʼul antsetik. Pe li Agnese la sta ta kʼelel ta yok junantik pajina li kʼusitik baʼyel xa onoʼox tsʼibabile, vaʼun te laj yil biiletik: «Mateo», «Marcos» xchiʼuk «Lucas». Li kʼusi te stsakoje jaʼ jlik vun ta siríaco ti jutuk mu te skotoluk li Evanjelioetike. Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal Vivliae tsnopik ti laj yichʼ tsʼibael ta slajebaltik siglo 4.

Li Sinaítico Siríaco jaʼ jtos ta skotol voʼne tsʼibetik ta Vivlia ti mas tsots skʼoplal ti laj yichʼ taele, jech kʼuchaʼal li tsʼibetik ta griego li Códice Sinaítico xchiʼuk li Códice Vaticano. Li Avie, li Siríaco Curetoniano xchiʼuk li Sinaítico Siríaco tsnopik ti te lokʼem talel li ta voʼne Evanjelioetik ta siriacoe, ti laj yichʼ jelubtasel ta slajebaltik siglo 2 xchiʼuk ta slikebaltik siglo 3.

«LI SCʼOP DIOS CUʼUNTIQUE MU SNAʼ XLAJ O SBATEL OSIL»

Li voʼne tsʼibetik taje, ¿mi xuʼ van xkoltaatik li buchʼutik jaʼ to chchanik Vivliae? Xuʼ ta melel. Jkʼelbetik jun skʼelobil ta sventa li Evanjelio yuʼun Marcos ti snatil tsutseb sbi yuʼunike, ti te chlik ta Marcos 16:8 ta junantik Vivliaetike. Li Códice Alejandrino ta siglo 5, li Vulgata latina yichʼojan tal ek, pe li chaʼtos voʼne tsʼibetik ti mas ichʼbilik ta mukʼe —li Códice Sinaítico xchiʼuk li Códice Vaticano— te noʼox tstsuts ta Marcos 16:8. Li Sinaítico Siríaco muʼyuk bu yichʼoj tal snatil tsutseb, taje jaʼ jtos sprevail mas ti muʼyuk onoʼox yichʼoj tal li Evanjelio yuʼun Marcose, yuʼun ta tsʼakal to laj yichʼ tikʼel.

Jkʼeltik to junuk skʼelobil. Li ta siglo 19 jutuk mu skotol li jeltos Vivliaetike tstunesik jpʼel kʼop li ta 1 Juan 5:7 ti chakʼ ta naʼel ti oy Trinidade. Akʼo mi jech, muʼyuk bu chvinaj li ta mas voʼne tsʼibetik ta griegoe, li ta Peshitta muʼyuk bu te chvinaj ek. Taje chakʼ ta ilel ti laj yichʼ jelel li Vivlia ta orijinale.

Jamal xvinaj ti xchabioj Chʼul Tsʼibetik li Jeova Dios jech kʼuchaʼal yaloj onoʼoxe. Xi onoʼox tspat koʼontontik li Vivliae: «Li tsʼiʼlale ta xtaquij, li nichime ta smatsʼ; yan li scʼop Dios cuʼuntique mu snaʼ xlaj o sbatel osil» (Isaías 40:8; 1 Pedro 1:25). Akʼo mi jutuk li kʼusi chakʼ ta naʼel li voʼne tsʼibetik ta siriacoe, pe toj tsots skʼoplal sventa tukʼ laj yichʼ jelubtasel li aʼyejetik ta Vivliae.

[Rekuadro ta pajina 13]

¿Kʼusi jaʼ li siríaco k’ope?

Jaʼ jtos kʼop ta arameo, jtos skʼopik ta sjunul yosilal Persia. Jaʼ toʼox jech chkʼopojik ta snorteal Mesopotamia xchiʼuk li ta spat xokon voʼneal Antioquiae, ti bu taje ep buchʼutik pasik ta jchʼunolajel li ta siglo 1. Li kʼu yelan chichʼ tsʼibael li kʼop siriacoe lik yichʼ tunesel mas ta siglo 2 o 3.

[Ts’ib ti muk’tik sletraile ta pajina 14]

Li Peshitta jaʼ li jlik ti mas voʼnee xchiʼuk ti mas tsots skʼoplal ti kʼu yelan laj yichʼ jelubtasel Vivlia li ta slikebaltik siglo ta jkʼakʼaliltike

[Lokʼol ta pajina 13]

Li Peshitta siríaco ti yichʼoj li baʼyel voʼob slivroal Vivlia (Pentateuco), ta sjabilal 464, jaʼ li xchibal mas voʼne tsʼib ta sventa Vivlia ti oy sfechaile

[Lokʼol ta pajina 13]

[Stojel ta vokol]

[Lokʼoletik ta pajina 15]

Agnes Smith Lewis xchiʼuk konvento ta Santa Catalina

[Stojel ta vokol]

Ta skoj slekil yoʼonton li Westminster College, Cambridge

[Lokʼol ta pajina 15]

Li Sinaítico Siríaco sbie. Li ta xokon li vune te chvinaj sletrailtak li Evanjelioetik ti jutuk xa mu tupʼem skotole

[Stojel ta vokol]

Lokʼem ta livro The Old Syriac Gospels or Evangelion Da-Mepharreshe (c. 1910)

[Mapa ta pajina 13]

Jerusalén

Antioquía

Konvento ta Santa Catalina