¿Kʼu yuʼun toj ep Vivliaetik?

¿Kʼu yuʼun oy ep ta chop Vivliaetik? ¿Mi ta van skoltautik o mi jaʼ van mas vokol chkaʼibetik-o smelolal? Li kʼusi tskoltautike jaʼ ti jchantik bu lik talele.

Baʼyel jkʼeltik bakʼin xchiʼuk buchʼu la stsʼiba li Vivliae.

TI KʼU TOʼOX YELAN LI VIVLIAE

Ta chaʼvokʼ laj yichʼ chʼakel li Vivliae. Li sba vokʼale yichʼoj 39 livroetik ti te tsakal «li chʼul mantaletik yuʼun Diose» (Romanos 3:2). Li Diose laj yakʼ ti jaʼ akʼo stsʼibaik li tukʼil yajtuneltake. Jalij van mil sien jabil, ti lik ta sjabilal 1513 kʼ.m.jkʼ. (kʼalal maʼuk toʼox jkʼakʼaliltike) kʼalal ta sjabilaltik 443 kʼ.m.jkʼ. Jutuk mu skotoluk ta evreo laj yichʼ tsʼibael, jaʼ yuʼun Tsʼibetik ta Evreo Kʼop sbi, ti ojtikinbil yuʼunik xtok kʼuchaʼal Pokoʼ Testamento.

Li xchaʼvokʼale yichʼoj 27 livroetik «ti jaʼ skʼop Diose» (1 Tesalonisenses 2:13). Li Diose laj yakʼ ti jaʼ akʼo stsʼibaik jayibuk tukʼil yajtsʼaklomtak Kristo ti te van 60 jabiluk jalije, ti lik ta sjabilaltik 41 kʼalal to ta sjabilal 98 t.jkʼ. (ta jkʼakʼaliltike). Jutuk mu skotoluk ta griego laj yichʼ tsʼibael, jaʼ yuʼun Tsʼibetik ta Griego Kʼop sbi, ti ojtikinbil yuʼunik xtok kʼuchaʼal Achʼ Testamento.

Li sjunul Vivliae yichʼoj 66 livroetik ti jaʼ yakʼoj ta naʼel Diose, ti jaʼ te oy li mantaletik sventa tskolta li krixchanoetike. Pe ¿kʼu yuʼun ep ta chop yichʼoj jelubtasel li Vivliae? Jkʼeltik li oxib srasonal ti mas tsotsik skʼoplale.

• Sventa xchanik Vivlia ta skʼop stukik li krixchanoetike.

• Sventa xichʼ tukʼibtasel ti butik chopol bat yuʼunik li buchʼutik la spasik kopiare xchiʼuk ti jechuk xkom kʼuchaʼal ta orijinale.

• Sventa jechuk xkom kʼuchaʼal chijkʼopoje.

Jkʼeltik kʼu yelan laj yichʼ tsakel ta venta kʼalaluk laj yichʼ jelubtasel li baʼyel chaʼchop kʼopetik ta Vivliae.

LI SEPTUAGINTA TA GRIEGO KʼOPE

Kʼalal skʼan toʼox van 300 jabil xvokʼ li Jesuse, oy junantik pʼijil judaetike, lik sjelubtasik ta griego li Tsʼibetik ta Evreo Kʼope. Taje laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal Septuaginta ta griego kʼop. ¿Kʼu yuʼun jech la spasik? Yuʼun epal judaetike mu xa ox snaʼik li evreo kʼope, yuʼun ta griego chkʼopojik. Jaʼ yuʼun li Vivlia taje, koltaatik yoʼ xaʼibeik-o smelolal li «chʼul tsʼibetik[e]» (2 Timoteo 3:15).

Epal miyon krixchanoetik ti maʼuk judaetik ti ta griego chkʼopojike, la xchanik kʼusi chal li Vivlia koliyal li Septuagintae. ¿Kʼu yelan? Li jchanubtasvanej Wilbert Howard xi la stsʼiba ta sventa taje: «Ta oʼloltik batel li baʼyel sigloe jaʼ lik stunesik li buchʼutik xchʼunojik Kristoe. Li misioneroetik yuʼunike batik ta jujun snail tsobobbailetik sventa chakʼik ta ilel ta tsʼibetik ti jaʼ Mesias li Kristoe» (Echos 17:3, 4; 20:20). Li Frederick Bruce laj yal ti ta skoj taje jaʼ «lik yiktaik-o stunesel Septuaginta» li judaetike.

Kʼalal tsuts stsʼibael jujun slivroal li Tsʼibetik ta Griego Kʼope, li yajtsʼaklomtak Kristoe tstikʼik batel li ta Septuaginta ta Tsʼibetik ta Evreo Kʼope. Jaʼ jech tsʼaki-o sliklej li Vivlia kʼuchaʼal oy avie.

LI VULGATA TA LATIN KʼOPE

Kʼalal jelavem xa ox te van 300 jabil ti tsutsem xa ox li Vivliae, jun krixchano ti xchanojbe lek skʼoplal relijion, ti Jerónimo sbie, la sjelubtas ta latín kʼop li Vivliae, ti laj yichʼ ojtikinel kʼuchaʼal Vulgata latina ta tsʼakale. Mi oy xa ox jaychop Vivliaetike, ¿kʼu yuʼun laj yichʼ pasel yan? Li The International Standard Bible Encyclopedia chal ti Jeronimoe tskʼan tstukʼibtas ti butik «muʼyuk lek jelubtasbile, ti bu jelel bat yuʼunik kʼuchaʼal li orijinale xchiʼuk ti muʼyuk srasonal yichʼ pʼolesel o tupʼbel jpʼel o jaypʼeluk kʼope».

Li Jeronimoe ep onoʼox butik la stukʼibtas li kʼusitik muʼyuk lek jelubtasbile. Akʼo mi jech, ta tsʼakale oy kʼusi chopol kʼot ta nopel yuʼun li relijion Katolikae, yuʼun laj yal ti jaʼ noʼox xuʼ xichʼ chanel li Vivlia Vulgata latinae. Ta epal jabiletik jech laj yichʼ pasel. Ta skoj taje, jutuk xa buchʼutik laj yaʼibeik smelolal li Vivliae, yuʼun muʼyuk xa bu lik kʼopojikuk ta latín kʼop li krixchanoetike.

LAJ YICHʼ JELUBTASEL YAN VIVLIAETIK

Ta tsʼakale laj yichʼ jelubtasel yan Vivliaetik, jech kʼuchaʼal li Peshitta siriacoe, ti laj yichʼ pasel te van ta svoʼobal siglo ta jkʼakʼaliltike. Pe jaʼ to ta siglo 14 lik yichʼ jelubtasel li Vivlia ta yan kʼopetik sventa xaʼibeik smelolal ta skʼop stukik li krixchanoetike.

Li ta Inglaterrae, ta slajebaltik siglo 14, li John Wyclef lik sjelubtas ta ingles li Vivliae, sventa mu jaʼuk xa noʼox oy li ta kʼopetik ti muʼyuk xa buchʼu xaʼibe smelolale. Yuʼun li kʼusi oy ta yoʼontone jaʼ ti xaʼibeik smelolal Vivlia skotol li krixchanoetike. Ta sjelavel jutuke, li Johannes Gutenberg oy kʼusi la spas sventa xichʼ pasel imprimir. Koliyal taje, li pʼijil viniketik ti lek chanemik ta sventa Vivliae lik slokʼesik achʼ Vivliaetik ta jayibuk kʼopetik ta Europa.

Kʼalal lik epajuk li Vivliaetik ta inglese, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale lik yalik ti mu persauk oy ep Vivliaetik ta jchop noʼox kʼope. Akʼo mi jech, li ta siglo 18 li pale John Lewis ti likem ta Inglaterrae xi laj yale: «Chkʼot yorail ti muʼyuk xa buchʼu chaʼibe smelolal li jun kʼope. Jaʼ yuʼun sventa xaʼibeik smelolal krixchanoetik li kʼusitik voʼneik tsʼibabile, tsots skʼoplal ti jechuk xa chichʼ tsʼibael kʼuchaʼal chkʼopojike».

Avie, li krixchanoetik ti chchanbeik skʼoplal Vivliae mas xa lek xuʼ xaʼibeik smelolal li voʼneal tsʼibetike. Yuʼun mas xa xaʼibeik smelolal li kʼopetik ti laj yichʼ tsʼibael-o li Vivliae. Jech xtok, oy yuʼunik voʼneal tsʼibetik ta Vivlia ti jaʼtik to yichʼoj taele. Koliyal taje, xuʼ snaʼik kʼu yelan toʼox oy li ta orijinale.

Jtunel onoʼox tajek mi oy kuʼuntik jaylikuk Vivliaetik ti achʼ to jelubtasbile, pe skʼan pʼijukutik ta skʼelel li junantike.a Mi jaʼ chtijbat yoʼontonik spasel ta skoj ti skʼanojik li Diose, xuʼ me jtabetik ep sbalil kʼalal tsjelubtasik ta yan kʼop junuk Vivliae.