Jech kʼuchaʼal chal jlik diksionarioe, li jpʼel kʼop siensiae jaʼ skʼan xal li kʼusitik jnaʼojtik xchiʼuk li kʼusitik chkʼotanuk ta pasel ta jpat jxokontik ta skoj ti ta jchanbetik skʼoplal xchiʼuk ti chkiltike. Sventa xkojtikintik skotol taje mu kʼunuk ta chanel xchiʼuk mu jechuk onoʼox chkʼot ta pasel kʼuchaʼal ta jkʼantike. Sventa xaʼibeik smelolal kʼusitik chchanbeik skʼoplal li sientifikoetike bateltike chjalijik ta xemanaetik, ta epal uetik o ta jabiletik. Bateltike muʼyuk kʼusi tstabeik sbalil, pe bakʼintike tstabeik sbalil li yan krixchanoetike. Jkʼelbetik batel junchibuk skʼelobil.

Oy jun empresa ta Europa ti la spas jun achʼ xchijobil yikʼobal voʼ ta plastiko sventa jal xtune. Li xchijobil voʼ taje tstunesik kʼalal ch-echʼ nikel, nojelal ta voʼ o yan kʼusitike, jun skʼelobile jaʼo kʼalal echʼ nikel ta Haití ta 2010.

Li ta vinajele oy ep satélites ti jaʼ tskoltautik ta saʼel ti bu ta jkʼan chijbatutike, ti ojtikinbil kʼuchaʼal sistema de posicionamiento global (GPS). Ta slikebale laj yichʼ pasel ta sventa li soltaroetike, pe li avie tstunesik xa li buchʼutik tstsʼotik karoetik, avionetik, varkoetik, li buchʼutik chbatik ta xanbale xchiʼuk li jnutsoletike. Koliyalik ti la spasik li sientifikoetike, li avie mu xa toj tsotsuk chkaʼitik sventa chijkʼot ti bu ta jkʼan chijbate.

¿Mi chatunes junuk selular, komputadora o Internet? ¿Mi oy skoltaojot jtosuk poxil? ¿Mi oy xanavemot ta avion? Mi jaʼ jeche, ataojbe sbalil jlomuk li kʼusitik lek spasojik li sientifikoetike. Yuʼun ep kʼusitik lek spasojik ta jtojolaltik.

LI KʼUSITIK SPASOJIK LI SIENTIFIKOETIK AVIE

Li sientifikoetik avie jech-o chakʼik persa ta xchanbel skʼoplal li kʼusitik x-ayan ta vinajelbalumile. Oy jlom sientifikoetike chchanbeik skʼoplal li átomo ti mu xkil ta jsatik ta skoj ti toj bikʼite, pe li yane jaʼ chchanbeik skʼoplal li kʼusitik kʼotemik ta pasel leʼ xa ta smilal jabil sventa tskʼelik ti kʼuxi ayan talel li vinajelbalumile. Jech oxal, ta skoj ti toj ep xa kʼusitik jchanojbetik skʼoplal ta sventa li kʼusitik mu xkil ta jsatike ep buchʼutik chalik ti skʼan la xkakʼtik ta ilel mi oy ta melel li Diose.

Li jtsʼibajom Amir Aczel sbie, chal ti oy to kʼusi mas chalik li sientifikoetik xchiʼuk filosofoetik ti lek ojtikinbilike, xi chalike: «Xuʼ xichʼ akʼel ta ilel ti muʼyuk li Diose». Jech kʼuchaʼal liʼe, jun sientifiko ti lek ojtikinbil ta spʼejel Balumile, laj yal ti «ta skoj ti muʼyuk sprevail ti oy jun Dios ti oy kʼusi xuʼ spas ta jtojolaltike, jaʼ te xvinaj ti muʼyuk li diose». Jlom xtoke chalik ti kʼalal ta jchʼuntik li kʼusitik spasoj li Diose xkoʼolaj kʼuchaʼal ta jchʼuntik li ta «majiae» xchiʼuk li ta kʼusitik mu meleluke.a

Jaʼ yuʼun skʼan me xi jakʼbe jbatike: ¿mi oy lek sprevail yuʼun li sientifikoetik ti chalik ti muʼyuk li Diose? Ta melel muʼyuk. Akʼo mi toj ep xa kʼusitik xchanojbeik skʼoplal, oy ep sientifikoetik xtok ti yakʼojik venta ti oy to kʼusitik muʼyuk yaʼiojbeik smelolale xchiʼuk ti muʼyuk onoʼox bu chaʼibeik smelolale. Xi laj yal li Steven Weinberg ti laj yichʼ akʼbel Premio Nobel: «Muʼyuk onoʼox chlaj kaʼibetik smelolal skotol li kʼusitik oye». Li maestro Martin Rees ti likem ta Gran Bretaña, ti jaʼ li buchʼu chchanbe skʼoplal kʼu yelan chbakʼ li kʼanaletike (astrónomo), xi la tsʼibae: «Oy kʼusitik ti muʼyuk chaʼibeik-o smelolal li krixchanoetike». Ti melel xkaltike, toj ep to kʼusitik skʼan xkaʼibetik smelolal ta sventa li kʼusitik x-ayan ta jpat jxokontike, jech kʼuchaʼal li bikʼtal selulaetike xchiʼuk li vinajelbalumile. Jkʼeltik batel jlomuk:

• 

  Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik kuxajtike (biólogos) mu snaʼik kʼuxi ch-abtej li yut selulaetike. Jech kʼuchaʼal ti kʼuxi ch-abtej li yip selulae, kʼuxi chakʼik ayanuk proteínas xchiʼuk ti kʼuxi ch-epaje. Li sientifikoetike oy to jlom kʼusitik mu sna’beik skʼoplal.

• 

  Li gravedad sbie oy kʼusi chakʼ kʼotuk ta pasel skotol kʼakʼal. Akʼo mi jech, li buchʼutik chchanbeik skʼoplale chalik ti oy jlom ti mu stakʼ naʼel kʼusitik jaʼe. Mu snaʼik lek ti kʼu yuʼun ta anil chijtsʼuj o chijpʼaj yalel ta balumil kʼalal chijpʼite xchiʼuk kʼuxi ti muʼyuk bu chjel ti bu chjoyibaj li U ta xokon Balumile.

• 

  Li buchʼutik chchanbeik skʼoplal kʼusitik oy ta vinajelbalumile (cosmólogos) chalik ti oy la 95% ti mu xvinaj ta kʼelel li kʼusitik te oye xchiʼuk ti mu la stakʼ chanbel skʼoplale. Oy chaʼtos li kʼusi mu stakʼ chanbel skʼoplale: li kʼusi pasbil ti mu xvinaj ta kʼelele (materia oscura) xchiʼuk li yip kʼusi mu xvinaj ta kʼelele (energía oscura). ¿Kʼusi jaʼ taje? Mu stakʼ naʼel.

Li sientifikoetike oy to jlom kʼusitik mu snabeik skʼoplal. Oy jun neurólogo ti lek ojtikinbil ti xi laj yale: «Solel jutuk li kʼusitik jnabetik skʼoplale, jaʼ mas ep li kʼusitik mu jnaʼtike. Li kʼusi ta jnop voʼone, jaʼ ti mi ta jchan mas ta sventa li siensiae, jaʼ sventa xjam li jsate xchiʼuk ti labaluk sba xkil li kʼusitik oye».

Mi chanop ti snaʼojbeik xa skʼoplal skotol kʼusitik li sientifikoetike, xuʼ van chaval ti muʼyuk li Diose xchiʼuk ti chʼabal sbalil li kʼusi chal Vivliae. Pe teuk me ta ajol ti oy noʼox spajeb li kʼusitik xchanojbeik skʼoplal li sientifikoetike akʼo mi solel ep kʼusitik smeltsanojik sventa tskʼelik-o li kʼusitik oye. Oy yan sprevail ta sventa taje, li ta stsutseb jun mantal li ta livro Encyclopedia Britannica chal kʼuxi lik xchanbeik skʼoplal li jeltos kʼanaletike xchiʼuk li kʼusitik yaʼiojbeik talel smelolale, xi chale: «Li avi ti jutuk xa skʼan xjelav chanmil jabil ti chichʼ chanbel skʼoplal li kʼanaletike, solel mu stakʼ aʼibel smelolal chkaʼikutik li kʼusitik oy ta vinajelbalumile jech kʼuchaʼal laj van yaʼi sbaik li jbabiloniaetike». Vaʼun chaʼa, ¿kʼusi skʼan jpastik ta sventa li kʼusi muʼyuk to snaʼojbeik skʼoplal li sientifikoetike? ¿Mi muʼyuk xa van ta jtsaktik ta venta li kʼusi chalike?

Li stestigounkutik Jeovae ta xkichʼkutik ta mukʼ li kʼusi tsnop jujun krixchano ta sventa li kʼusi laj xa kalbetik talel skʼoplale. Chkakʼkutik persa ta xchʼunel li tojobtasel ta Vivlia ti xi chale: «Akʼo vinajuk ta stojolal skotol krixchanoetik ti lek xanaʼ xarasonajike» (Filipenses 4:5). Ta xkalbotkutik ti ta sjunuluk avoʼonton xakʼel kʼuxi xkoʼolaj li kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusi chal sientifikoetike.

Achʼtik toe yichʼoj pasel epal livroetik ti tspakbe skʼoplal li kʼusitik xchʼunojik junantik jtsʼibajometik ti mu xchʼunik mi oy Diose (Nuevo Ateísmo). Oy ep krixchanoetik ti lek chilik li livroetik taje xchiʼuk oy buchʼutik ti chalilanbeik skʼoplale. Ta skoj li kʼusi chal li livroetik taje, xi la stsʼiba li neurólogo ti David Eagleman sbie: «Jlom li buchʼutik tskʼelike tsnopik ti snaʼoj xa skotol li sientifikoetike». Pe xi to chale: «Li lekil sientifikoetike muʼyuk tsnopik ti snaʼik xa skotole xchiʼuk snaʼojik ti xuʼ to oy kʼusi achʼ xchanbeik skʼoplale».

Li jabiletik echʼem tale, oy viniketik xchiʼuk antsetik ti oy lek spʼijilik ti muʼyuk chlubik ta sabel skʼoplal li kʼusitik sventa siensiae, ta skoj taje ep kʼusitik labal sba xchanojbeik skʼoplal. Jun skʼelobile, li Isaac Newton, ti jaʼ jun sientifiko ti lek laj yichʼ ojtikinele, laj yakʼ ta ilel ti ta skoj li gravedad sbie jaʼ lek cholol-o yuʼun ta yaviltak li planetaetike, li galaxias xchiʼuk li kʼanaletike. Jech xtok, jaʼ la slikes li jtos matematika ti cálculo sbi ti toj jtunele, taje chtun sventa li kʼusitik chichʼ pasel ta komputadorae, sventa li kʼusitik tstunesik ti chbatik ta vinajele (viaje al espacio) xchiʼuk ta sventa li buchʼutik chchanbeik skʼoplal li kʼusi oy ta yut átomo (física nuclear). Akʼo mi jech, oy kʼusitik yalojbeik skʼoplal li sientifikoetik ti mu meleluke. Jech kʼuchaʼal li Newtone xchʼunoj toʼox ta jtos jecheʼ siensia ti alquimia sbie, ti tskʼan ox tstunesik majia xchiʼuk li sabel smelolal kʼanaletik (astrología) sventa tskʼatajesik ta oro li plomo o yan takʼinetik.

Kʼalal skʼan toʼox mas ta 1,500 jabil x-ayan li Newtone, oy jun vinik ti chchanbe skʼoplal kʼu yelan chbakʼ li kʼanaletik (astronomía) ti Tolomeo sbi ti likem ta Greciae, laj yalbe smelolal kʼu yelan chanav li planetaetike xchiʼuk la spas lekil mapaetik akʼo mi muʼyuk toʼox kʼusi skʼel-o. Pe li stuke xchʼunoj ti jaʼ la ta oʼlol oy li Balumil ta skotol li kʼusitik oy ta vinajele. Li Carl Sagan ti lek ojtikinbil, ti chchanbe skʼoplal jeltos kʼanaletike (astrofísica). Xi laj yal ta stojolal li Tolomeoe: «Mas ta 1,500 jabil li krixchanoetik la xchʼunik ti ta oʼlol oy li Balumil ta skotol li kʼusitik oy ta vinajel jech kʼuchaʼal laj yal li Tolomeoe. Taje jaʼ noʼox chakʼ ta ilel ti akʼo mi oy buchʼu oy lek spʼijil, xuʼ mu meleluk li kʼusi chale».

Li avi kʼakʼale koʼol li kʼusi tsnuptanik li sientifikoetike. Melel onoʼox ti oy ep kʼusi pasem yuʼunike, pe skʼan jnaʼtik ti oy kʼusi mu spas yuʼunike. ¿Mi oy van junuk kʼakʼal ti xuʼ xkaʼibetik lek smelolal skotol li kʼusitik oy ta vinajelbalumile? Li Paul Davies ti chchanbe skʼoplal kʼu yelan pasbil xchiʼuk kʼuxi ch-abtej skotol li kʼusitik oye (físico), laj yal «ti mu stakʼ albel smelolal li vinajelbalumil sventa kʼunuk ta aʼiele». Jaʼ melel li kʼusi chichʼ alel taje, muʼyuk onoʼox chkaʼibetik smelolal skotol li kʼusitik oy ta jpat jxokontike. Jaʼ yuʼun, kʼalal oy buchʼu chal ti xuʼ stakʼ skotol li kʼusitik ta jakʼbe jbatik li sientifikoetike, skʼan me mu jchʼuntik ta anil.

Li Vivliae xi chal ta sventa li kʼusitik labal sba oye: «Scotol leʼe stiʼtiʼ noʼox yabtel chcaʼibetic; muʼyuc ep li yabtel laj caʼitique» (Job 26:14). Solel toj ep li kʼusitik mu xkaʼibetik smelolale xchiʼuk ti mu xkiltike. Akʼo mi jutuk xa skʼan chaʼmil jabil li kʼusi la stsʼiba li jtakbol Pabloe, jaʼ melel kʼalaluk xi laj yale: «¡Batsʼi muʼyuk spajeb li skʼulejal Diose, li spʼijile xchiʼuk li yojtikinobil yuʼune! ¡Mu tabaj li chapanel yuʼune xchiʼuk mu xlaj ta aʼibel smelolal li sbee!» (Romanos 11:33).