¿Mi koʼol kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusi chal sientifikoetike?
Li kʼusi chal Vivliae
Jech, akʼo me maʼuk jlik livro sventa siensia li Vivliae, pe lek jamal chalbe skʼoplal li kʼusitik ta sventa siensiae. Jkʼelbetik skʼoplal junantik chanubtaseletik ta Vivlia. Te chavakʼ venta ti jmoj li kʼusi chal Vivlia xchiʼuk li kʼusi staojik ta ilel li sientifikoetike. Pe ti jelel xchiʼuk li kʼusi xchʼunojik toʼox li krixchanoetik kʼalal laj yichʼ tsʼibael li Vivliae.
Li vinajel balumile oy slikeb (Jenesis 1:1). Pe jaʼuk li jecheʼ voʼneal loʼiletike chalik ti te xa onoʼox la oy li vinajel balumile ti jaʼ noʼoxe muʼyuk la lek cholbil. Jaʼ xkaltik, ti muʼyuk la buchʼu la spase. Li jbabiloniaetike xchʼunojik ti te la lokʼik tal ta chib mukʼtik nab li diosetik ti la spasik li vinajel balumile. Li yan jecheʼ loʼiletike chalik ti te lokʼ tal ta mukʼta ton alakʼ li vinajel balumile.
Oy mantaletik ta sventa li kʼusitik ta vinajel balumile (Job 38:33; Jeremias 33:25). Yan li jecheʼ loʼiletike chalik ti mu la xuʼ spoj sba li krixchanoetik ta sventa li kʼusi tskʼan yoʼonton li diosetike, yuʼun mu stakʼ naʼel li kʼusi tskʼanike xchiʼuk xuʼ x-akʼbat svokolik.
«Muʼyuk kʼusi la stʼuyan-o li balumile» (Job 26:7). Li voʼneal jnaklejetike chalik ti set-set xchiʼuk ti pechpech la li balumile. Ti kuchbil la ta jun mukʼta tsatsal vinik, búfalo o jkot tortuga.
Kʼalal chjobin muyel yaʼlel li mukʼta nabetike, chkʼataj ta tok. Vaʼun, chyal talel ta voʼ, ta taiv o ta bot. Koliyal taje oy ukʼumetik xchiʼuk nioʼetik (Job 36:27, 28; Eklesiastes 1:7; Isaias 55:10; Amos 9:6). Li voʼneal jgriegoetike snopojik ti te chlik talel ta nab li yaʼlel ukʼumetike ti ta yolon balumil ch-echʼ tale. Jech-o xchʼunojik tal li krixchanoetik kʼalal to ta siglo XVIII.
Li vitsetike chvinaj jlom o chʼay batel jlom. Li vitsetik chkiltik avie yikʼaluk van mutʼijemik toʼox ta voʼ (Salmo 104:6, 8). Pe li jecheʼ loʼiletike chalik ti jaʼ la spasik vitsetik li jecheʼ diosetike.
Mi sak noʼox li jbekʼtaltike, muʼyuk chij-ipaj. Li Mantal laj yakʼbe j-israeletik li Diose chal ti skʼan spok skʼobik mi oy kʼusi la spikik ti chameme. Ti skʼan xchʼakik lokʼel li buchʼu ip chaʼi junuk chamel ti xuʼ xchʼamaje xchiʼuk ti smuk komel yikʼobalik mi batik ta chʼayobbaile (Levitiko 11:28; 13:1-5; Deuteronomio 23:13). Pe li j-ejiptoetike tstunesik yikʼobal krixchano sventa tspasik jun pomada ti jaʼ ta xjaxbe sbaik mi yayijike.
Li kʼusi mu meleluk chalik ta sventa li Vivliae
Li Vivliae chalbe skʼoplal siensia. Pe oy buchʼutik chalik ti mu la jamaluk li kʼusitik chale. Pe mi la jkʼelbetik lek skʼoplale chkakʼtik venta ti mu jechuk li kʼusi chalike. Jkʼeltik junantik.
Li kʼusi jecheʼ chalike: Li Vivliae chal ti laj yichʼ pasel vinajel balumil ta vakib kʼakʼal ti 24 ora yichʼoje.
Li kʼusi melele: Li Vivlia chal ti ta voʼne la spas vinajel balumil li Diose (Jenesis 1:1). Pe muʼyuk chal mi 24 ora sjalil jujun kʼakʼal li ta kapitulo 1 ta Jenesise. Jech xtok, li ta Jenesis 2:4 ‹kʼakʼal› chalbe skʼoplal ti kʼu sjalil «la spas vinajel xchiʼuk balumil» li Diose.
Li kʼusi jecheʼ chalike: Li Vivliae chal ti jaʼ baʼyel laj yichʼ pasel li yaxal, tsʼiʼleletik xchiʼuk teʼetike ti jaʼ ta tsʼakal li kʼakʼale. Pe kʼalal chʼabal li kʼakʼale, chʼabal fotosíntesis ek (Jenesis 1:11, 16).
Li kʼusi melele: Li Vivliae chal ti Diose la spas li vinajele ti te tsakal skʼoplal li kʼanaletike, jech kʼuchaʼal li kʼakʼal ti jaʼ jpʼej kʼanal eke. Jaʼ tsʼakal la spas li yaxaltike (Jenesis 1:1). Li ta baʼyel kʼakʼale, ayan sak osil, pe muʼyuk lek sakjaman chkʼot li ta balumile. Li ta yoxibal kʼakʼale, li jkʼol xpix balumile (atmósfera) mas xa lek sakjaman xvinaj. Koliyal taje mas xa sakjaman xvinaj li balumil sventa oyuk li fotosintesise (Jenesis 1:3-5, 12, 13). Ta mas tsʼakale, mas xa lek jamal xvinaj li xojobal kʼakʼal ta balumile (Jenesis 1:16).
Li kʼusi jecheʼ chalike: Li Vivliae chal ti jaʼ tsjoyibta balumil li kʼakʼale.
Li kʼusi melele: Eklesiastes 1:5 xi chale: «Chlokʼ tal [...] li kʼakʼale, vaʼun anil xa chbat ti bu chlokʼ tal yan veltae». Taje jaʼ chalbe skʼoplal li kʼusi chkiltik ta balumile, yuʼun jaʼ chanav yilel li kʼakʼale. Li krixchanoetike nopem xaʼi chalik ti chlokʼ xchiʼuk ti chʼay batel li kʼakʼale. Akʼo mi nabil ti jaʼ tsjoyibta kʼakʼal li balumile.
Li kʼusi jecheʼ chalike: Li Vivliae chal ti pachʼal li balumile.
Li kʼusi melele: Kʼalal stiʼiltak balumil xi li Vivliae, jaʼ chalbe skʼoplal li bu mas nomike. Maʼuk skʼan xal ti pachʼal li balumile o ti oy stiʼtake (Echos 1:8; tsʼib ta yok vun). Jech xtok, kʼalal ‹xchanjotal stiʼiltak balumil› xie, jaʼ jun nichimalkʼop kʼalal chalbe skʼoplal spʼejel li balumile. Xkoʼolaj kʼalal xi chkaltike, xchanjotal xchikin balumil, (norte, sur, slokʼeb kʼakʼal xchiʼuk smaleb kʼakʼal). (Isaias 11:12; Lukas 13:29).
Li kʼusi jecheʼ chalike: Li Vivliae chal ti sventa jnaʼtik kʼu smukʼul li jun sirkuloe skʼan la ta jpastik multiplikar oxib velta li sdiametroe. Pe ti melel xkaltike jaʼ chichʼ pasel multiplikar ta pi (π, te van 3,1416).
Li kʼusi melele: Jech kʼuchaʼal chal 1 Reyes 7:23 xchiʼuk 2 Kronikas 4:2, li mukʼta yavil voʼ ta Nab ta kovree, lajuneb xukʼubil sjamlej li sdiametroe. Xchiʼuk sventa stakʼ pʼisel kʼu sjamlej ta sjoyobale, skʼan jlik chʼojon ti 30 snatile. Pe xuʼ van jaʼ ta skoj ti lek tsʼakal numero la stsʼibaik li ta Vivliae ti muʼyuk la stunesik li punto desimale. Jech xtok, xuʼ van jaʼ la stsakbeik ta venta kʼu smukʼul ta yut li yavil mukʼta voʼe ti jaʼ muʼyuk la stsakik ta venta ta spate.