Akukhuli Athanu ni Anli ni Axitokweene Athanu ni Araru, Anitaphulela Exeeni wa Hiyo Olelo-va?
‘Hiyo nnimwaakumiherya akukhuli athanu ni anli, ni axitokweene mwa apinaatamu athanu ni araru’.—MIK. 5:5, Tradução do Novo Mundo.
MUNNIWERYA WAAKHULA?
Moota xeeni Ezekiya, Yesaya, Mikeya ni makhulupale a oYerusalemu yoonihenrye aya okhala akukhuli oophwanelela, okathi yoole?
Tani akhanle akukhuli athanu ni anli ni axitokweene athanu ni araru olelo-va? Mwa enamuna xeeni?
Etthu xeeni yootthuneya ekhanle ahu oopaka naanano-va wira niilokiherye mwaha wa otupheliwa wa atthu a Muluku muhoolo?
1. Nthowa xeeni palano a Siria ni Isarayeli aarowa awe ohikhumela saana?
ERIYARI ya mwaakha wa 762 AEC ni 759 AEC, mwene a Isarayeeli ni mwene oSiria yaahipacerya owana ni omwene wa oYuda. Yaaphavelani? Yaaphavela okela oYerusalemu, omwaakha omwene Akhazi wira anvahe emwene mutthu mukina, waaniheryasa mutthu ahaakhanle a emusi ya mwene Davidi. (Yes. 7:5, 6) Mwene a Isarayeli aanisuwela saana mwaha ola. Yehova aahihimya vahinatthi wira osuulu wa Davidi ti waarowa olamulelaka moohimala, nto masu a Muluku khanoceela wiiraneya.—Yox. 23:14; 2 Sam. 7:16.
2-4. Mutthokiherye moota xeeni Yesaya 7:14,16, aakhwanenle awe (a) okathi wa profeta Yesaya? (b) eseekulu yoopacerya EC?
2 Wanipacerya Siria ni Isarayeli yaakhala ntoko wira yaarowa oxintta omwene wa oYuda. Okhala wira ekhotto emosa paahi mwene Akhazi aahiphweteiwa anakhotto awe ootupa 120.000! Maaseya “mwana a mwené” aahiiviwa. (2 Wah. 28:6, 7) Masi Yehova anoona itthu iyo sotheene. Owo aahuupuwela yoolaiherya awe wa Davidi, khumuruma profeta Yesaya wira orowe aalipihe aYuda.
3 Yesaya aahimmye so: ‘Vano [Yehova] onimovahani mmansa awe ethonyeryo. Ethonyeryo ene t’ila: mwali òhano òrupala, amuyare mwana, yowo onrowawe onvaha nsina na Manuweli. . . . Hatá ohinatthi mwan’owo owerya othanla sorera n’ukhotta sotakhala, ilapo sa mamwene awo manli [Siria ni Isarayeli] aniwovanyu sinothammwa’. (Yes. 7:14, 16) Ikwaha sinci, epantte yoopacerya ya eprofesia eyo wiiraneya waya onihimmwa okhala oyariwa wa Mesiya, nto khiivo ettheken’ye. (Math. 1:23) Masi, okhala wira eseekulu yoopacerya EC, mamwene ale manli Siria ni Isarayeli, khiyaawana ekhotto ni Yuda, nto waakhwanela wa eprofesia ele enimuhimya Manuweli, ekwaha yoopacerya yahaana wiiraneya okathi wa Yesaya.
4 Moohipisa nuumala Yesaya olaleya masu ale amwaarawe yaahimuyara mwaana khunvaha nsina na Maher-Shalal- hash-baz. Owehasa wene mwaana ola aayariwe, taari Manuweli yoole aahimmwale ni Yesaya.a Okathi wa Biibiliya, mwaana ayariwakaru aanivahiwa nsina, woonasawene wira etthapeliwe etthu yootthuneya yiiranen’ye, masi khukhalana-tho nsina nikina naasuweliwa ni anamuyari vamosa ni amusi awe paahi. (2 Sam. 12:24, 25) Biibiliya khonihimya wira Yesu aahitoko wiihaneliwa nsina na Manuweli.—Mmusome Yesaya 7:14; 8:3, 4, NM.
5. Soothanla xeeni soohiloka Mwene Akhazi aapanke awe?
5 Okathi omosaru yoole Isarayeeli ni Siria yaaphavela aya omutuphela Yuda naahikhala nloko nikina na anakhotto naaphavela-tho muttetthe yoole. Nloko nlo naari omwene wa Asiria waarowa olamulela ilapo sotheene. Moovarihana ni Yesaya 8:3, 4, Asiria yaarowa okuxa “mihakhu s’oDamásiko ni itthu sothene s’oSamariya” ahinatthi otuphela omwene wa onikhuma epheyo wa oYuda. Ohiya ororomela masu Yaahimmwale ni Yesaya, mwene oohiroromeleya Akhazi aathanlale etthu yoohiloka, wataana ni Asiria, yaawo muhoolo mwaya yaapacenrye waahasula atthu oYuda. (2 Mam. 16:7-10) Tthiri Akhazi aari mukukhuli oovololiha a oYuda! Hiyo nihaana wiikohaka so: ‘Vaavo vaniphavela aka opaka soothanla suulupale, kiireke kinaaroromela apinaatamu wala Muluku?’—Mir. 3:5, 6.
MUKUKHULI MUSYA ONNIPAKA YOOTHANLA YOOLOKA
6. Muhimye ovirikana waakhanle wa omwene wa Akhazi ni Ezekiya.
6 Akhazi aahikhwa mwaakha wa 746 AEC, nto mwanawe Ezekiya aahipacerya olamulela, nnaamwi omwene wa oYuda waari woothoiwa muhakhu wa werutthuni ni woomunepani. Nto etthu xeeni mwene ola mmiravo aarowa awe ohela nipuro noopacerya? Niireke aarowa omananiha othaaciriha omwene awe? Nnaari. Ezekiya aanimphenta Yehova ni aari mukukhuli oophwanelela a nloko nawe. Etthu yaapacenrye awe opaka waari oreeriha okokhorela wekeekhai ni otumererya nloko nle nowaakanyereya otthikela omwiiwelela Yehova. Nuumala osuwela yoolakela ya Yehova, Ezekiya aahittharihela moomalela. Tthiri nlo ntakiheryo nooloka!—2 Wah. 29:1-19.
7. Masu xeeni mwene yaahimmye awe yaalipihale aLevi?
7 ALevi yaahikhalana muritti muulupale wa okhaliherya muteko woolokiherya okokhorela wekeekhai. Tivonto Ezekiya vaathukumannye awe aLevi khwaaleela wira aarowa waakhaliherya. Nkuupuwelani okathi aLevi oororomeleya yaamoronxe aya maithori mwaha woomwiiwa mwene oriki: ‘Vano an’aka, muhikhotté, okhala wira nyuwo mothanliwa ni Yehova wira mukhale oholo wawe, mmurumelaka; wira mukhale anamuteko awe, mumpaheryaka erupani’. (2 Wah. 29:11). Aayo aLevi yaahileeliwa saana wira awiixuttiheke atthu okokhorela wekeekha!
8. Malokiheryo xeeni Ezekiya aapanke awe wira olipihe mukhalelo womunepani wa aYuda, nto exeeni yaakhumelenle?
8 Ezekiya aahaalattula aYuda ni aIsarayeli otheene orowa wuupuwelela niira nuulupale na Paasikha, naatthareliwe ni Niira na mahiku mathanu ni manli na Iphaawu Soohiruruvalihiwa. Niira nle nahaasivela atthu mpakha wuncereriwa-tho mahiku 7. Biibiliya onihimya so: “Atthu othene yahitteliwa murima vanjene, okhala wira, okhuma okathi w’omwene wa Salomoni, mwana a Davidi, mwené a Isarayeli, khiyàtonko wona etthu sisa ekhumelelaka oYerusalemu”. (2 Wah. 30:25, 26). Tthiri niira nla naahilipiha omunepani wa atthu otheene! Tivonto 2 Wahala 31:1 vanihimya awe so: “Vamanlyaya sothene iya, atthu othene yaronwe oYerusalemu, yahivenya erowaka mittetthe s’oYuda; weiwo, yahipwexakasa maluku òkokhoreliwa, yahìkittha miri s’amuluku èthiru, yahihonona mapuro òttukhuwa, yahapwanyula altari”. Mwa enamuna yowooneya saana atthu a oYuda yaahimutthikela Yehova. Mukhalelo ola musya womunepani waari wootepexa otthuneya mwaha wa itthu saarowa okhumelela muhoolo.
MWENE ONNIILOKIHERYA MWAHA WA MIXANKIHO SA MUHOOLO
9. (a) Moota xeeni palano a Isarayeli aahononen’ya awe? (b) Mittetthe mikavi sa oYuda Senakeribi saawenrya awe okuxa?
9 Ntoko saahimmwale aya ni Yesaya, Asiria yaahikuxa omwene wa Isarayeli onikela epheyo, khwaakuxa atthu aya, khumuhonona palano a Isarayeli a omuhela omwene mutthu ahaakhanle a nloko na Davidi. Nto vano palano xeeni yaarina aya Asiria? Asiria yaaniphavela otuphela omwene wa oYuda. “Eyakha ya namuloko ni xexe y’omwene w’Ezekiya, Senakeribi mwene a wAsiria ahituphela mittetthe solipihiwa s’oYuda, khukuxa sothene”. Vanihimmwa wira Senakeribi aahikuxa mittetthe 46 sa oYuda. Nkahaya muupuwele, nyuwo mwaari oYerusalemu okathi ole, mwaarowa woonela sai? Anakhotto ootupa a wAsiria annivira akuxaka mittetthe sa oYuda nto vano annaattamela muttetthe anyu!—2 Mam. 18:13.
10. Moota xeeni masu a Mikeya 5:5, 6 NM, yaamulipinhe aya Ezekiya?
10 Ekeekhai wira Ezekiya aanisuwela wira anakhotto a Senakeribi yaanaattamela, masi khaaronwe oveka nikhaliheryo wa maloko makina yahaamurumeela Muluku, ntoko siirale aya apapawe oomwareya Akhazi, Ezekiya aamuroromenle Yehova. (2 Wah. 28:20, 21) Waaniheryasa Ezekiya aanuupuwela masu yaalavuliwe vahinatthi ni profeta Mikeya, yoowo aakhala okathi wa Yesaya voohimya sa Asiria: ‘Asiria yatuphela elapo ahu, . . . hiyo nnimwaakumiherya akukhuli athanu ni anli, ni axitokweene mwa apinaatamu athanu ni araru. Yawo anokukhula elapo ya Asiria ni ekatana’. (Mik. 5:5, 6, NM) Pooti wir masu ala owuupuxeriwa yaahimulipiha Ezekiya, maana yahooniherya wira yaarowa orumeeliwa anakhotto yahatonko wooniwa yaawo yaarowa owana ni Asiria ni waamala-maliha anyokhani a aYuda.
11. Yaarowa wiiraneya silini epantte yoopacerya ya eprofesia enihimya sa akukhuli athanu ni anli ni axitokweene athanu ni araru?
11 Eprofesia enihimya sa akukhuli athanu ni anli ni axitokwene athanu ni araru, yahaana wiiraneya ekwaha yoopacerya, wala yootepexa otthuneya, nuumala oyariwa Yesu, “ole ontthuna owettiherya atthu a Isarayeli. Ephattu awe ti ya mahiku avinre khalai”. (Mmusome Mikeya 5:1, 2.) Masu ala anrowa wiiraneya muhoolo vaavo anyokhani anilikana ni “Asiria” anrowa aya waatuphela arumeyi a Yehova. Anakhotto xeeni Yehova anirowa awe waaruma yeettihiwa ni Mwanawe wira awane ni anyokhani awe? Okathi waphiya nnaamwaasuwela. Wanipacerya ninrowa otthokorerya etthu ekhanle ahu owiixutta mwa ele Ezekiya aapanke awe wira aaxintte Asiria.
EZEKIYA AAHIPAKA ITTHU MWA MIRUKU
12. Itthu xeeni Ezekiya ni ale yaarina awe yaapanke aya wira yaakhapelele atthu a Muluku?
12 Khula okathi Yehova onniphavela onikhaliherya itthu seiye sihinwerya ahu opaka, masi onniwehererya-tho wira hiyo nipakeke ele eniwerya ahu. Ezekiya “ahathukumanya arumeyi awe ni makhulupale a mmuttettheni; vamosá n’awo ahitthokelela ottiya màsi mapuro waphattuwaya, otá wa muttetthe, . . . Mwene Ezekiya ahilipiha murim’awe, khupajerya olokiherya makokoro yapwexakasiwe, ahateka-tho anamukattha akina, ahiteka nikokoro nikina epantte y’otá wa makokoro òpajerya, . . . khuthukumanya iyuma sinjene s’ekhotto”. (2 Wah. 32: 3-5) Wira Yehova aakhapelele ni oweettiha atthu awe, owo aahaaruma alopwana oolipa murima: Ezekiya, makhulupale aanakhotto ni maprofeta oororomeleya ni oolipa murima.
13. Etthu xeeni yootepexa otthuneya Ezekiya aapanke awe wira aalipihe atthu mwaha wa ekhotto yaarwa? Mutthokiherye.
13 Etthu yaapakale awe moottharelana yaari yootepexa otthuneya ovikana ottiya maasi ni olipiha ixiri sa esidade. Mwaha wookhala mukukhuli ooloka, Ezekiya aahaathukumanya atthu aalipiha moomunepani ni masu ala: ‘Mulipihe murima, muhové. Muhituthuwé nnákhala muhithukumelé oholo wa mwene wAsiria . . . , mana ni hiyo òkhala mmosa òwerya onvikana mwene owo. Tthiri owo òkhalana ikuru sinimala, masi hiyo okhala Yehova Muluku ahu, yowo onrowa onikhaliherya, owanaka vamosá ni hiyo okhottoni’. Tthiri ela yaari yoowupuxerya yoolipiha wira Yehova aarowa owaakiha atthu awe! Nuumala wiiwa masu ala “Atthu othene yahilipihiwa ni molumo Èzekiya, mwené òYuda”. Moone wira yaari “molumo Èzekiya” yaawiirinhe atthu ale olipa murima. Owo ni makhulupale vamosa ni alopwana ootupa ni maprofeta Mikeya ni Yesaya, yaahikhala tthiri akukhuli ophwanelela, ntoko Yehova saahimyale awe vahinatthi aarumaka maprofeta awe.—2 Wah. 32: 7, 8; mmusome Mikeya 5:5, 6, NM.
14. Etthu xeeni Rabsake yaahimye awe, nto aYuda yaapanke exeeni?
14 Mwene a wAsiria aahirwa khumaka oLàkixi, waattamela mpantta onikela nsuwa wa oYerusalemu. Khwaaruma anamitthaka araru wira yaahiihe anakhotto a Ezekiya owana. Namitthaka mmosa yoowo nsina nawe neekhulupale iihaniwa Rabsake aahirumeela inamuna sinceene sa woopopiha. Olavulaka ni eHeberi, owo ahaatumererya atthu omurukunuwela Ezekiya ni omwiiwelela mwene a wAsiria, aanoothererya wira aamwaaroiha elapo yaarowa aya okhalana ekumi yooreera. (Mmusome 2 Mamwene 18:31, 32.) Nto Rabsake aahithipelela ohimya wira ntoko siisaale amuluku a maloko makina ahiwaakinhe aya atthu aya, nave Yehova khaarowa owerya owoopola aYuda mmatatani mwa Asiria. Mwa miruku aIsarayeeli khiyaakhunle masu ale oonyohola a Rabsake, eyo ti etthu enipaka aya arumeyi a Yehova olelo-va.—Mmusome 2 Mamwene 18:35, 36.
15. Etthu xeeni yaavekeliwa aya atthu yaakhala oYerusalemu, nto Yehova aawooponle sai?
15 Nnaamwi Ezekiya aaxankihen’ye, owo khaavenke nikhaliheryo na maloko makina, masi aamwiitthaninhe profeta Yesaya. Yesaya aahimuleela Ezekiya wira ‘Senakeribi, khankela-tho mmuttetthenimu, nnákhala ovonyerya matthere, khanvonya-tho’. (2 Mam. 19:32) Etthu emosa paahi yaavekeliwa aya atthu yaakhala oYerusalemu waari olipa murima ni ohoova. Yehova aarowa waakiherya muttetthe wa oYuda. Aahaakiherya tthiri! Okhala wira ‘Ohiyu yole, nlaikha na [Yehova] nahirowa wamakalyaya anakhotto a wAsiria, khuwivakasa [anakhotto] ikonto miloko muloko ni mithanu na miraru n’atthu ikonto thanú (185.000)’. (2 Mam. 19:35) Etthu yaawooponle aYuda khahiyo mwaha wa Ezekiya ottiya maasi wala olipiha ixiri paahi, masi Muluku tawooponle.
ETTHU XEENI ENIIXUTTA AHU OLELO-VA?
16. Tani olelo-va anithoonyerya (a) atthu anikhala oYerusalemu (b) “Asiria” (c) akukhuli athanu ni anli ni axitokweene athanu ni araru?
16 Waakhwanela wuulupale wa eprofesia enihimya sa akukhuli athanu ni anli ni axitokweene athanu ni araru, oniiraneya olelo-va. Atthu yaakhala oYerusalemu yaahitupheliwa ni Asiria. Moohipisa atthu a Yehova yaawo anikhala ntoko kharina nikhaliheryo anrowa otupheliwa ni “Asiria” a mahiku ahu ala yoowo orina yoolakela ya waamala-maliha. Biibiliya onnihimya otupheliwa iwo okhala otuphela wa ‘Gogi a elapo ya Magogi’, otuphela wa “mwene a ònikela epheyo” ni wa “mamwene a mulaponi”. (Ezek. 38:2, 10-13; Dan. 11:40, 44, 45; Wis. 17:14; 19:19) Niireke ela enihimya otupheliwa wa atthu a Muluku ikwaha soovirikana? Nnaari. Pooti wira Biibiliya onihimya etthu emosa orumeelaka masina oovirikana. “Ekaruma xeeni ya wiiphiini” enihimmwa ni profeta Mikeya, yeeyo Yehova onrowa awe orumeela wira owane ni mwene owoopiha, “Asiria”? Onrowa orumeela etthu anamunceene ehiniwehererya aya, eyo piiyo, “akukhuli athanu ni anli ni axitokweene athanu ni araru”! (Mik. 5:5, NM) Axitokweene a mmulokoni tari akukhuli anihimmwa va. (1 Ped. 5:2) Olelo-va Yehova ohaalokiherya alopwana anceene ookhoomala omunepani wira ahooleleke ipwittipwitthi sawe ni olipiha, mwaha wa otupheliwa wa muhoolo ni “Asiria” a vanob. Eprofesia ya Mikeya yaahihimya wira awo anrowa okukhula elapo ya Asiria “n’ikuru sa iyuma s’ekhotto”. (Mik. 5:5) Aayo, eriyari ya ikaruma saya sa ekhotto munrowa ophwanya ‘nivaka na [munepa] ari masu a Muluku’.—2 aKor. 10:4; aÉf. 6:17.
17. Iponto xeeni xexe axitokweene sikhanle aya oohiliyala?
17 Axitokweene anisoma mwaha ola ahaana wiixutta itthu iya xexe sootthuneya: (1) Opaka itthu mwa miruku wira niilokiherye mwaha wa otuphela wa “Asiria” onirwa, onrowa olipiha omuroromela wahu Muluku ni waakhaliherya annihu wira akhale-tho oolipa. (2) Vaavo vanirowa ahu otupheliwa ni “Asiria”. Axitokweene aahaana okupaliki moomalela wira Yehova onrowa oonopola. (3) Okathi owo malakiheryo ootthuneya anrowa ahu ovahiwaka akhumaka wa mulokiheryo wa Yehova anrowa okhalaka ntoko wira kharina efaita mmoonelo wa apinaattamu. Tivonto nihaana okhala oolikanela wira nitthare malakiheryo otheene woonasa wene anrowa ahu waakhela, nnaamwi okathi mukina akhalaka ntoko kharina efaita. (4) Ola okathi wa khula mutthu yoole oniroromela itthu sa mulaponi ntoko osoma wa mulaponi, mihakhu wala mitthenkeso sa apinaatamu olokiherya muupuwelelo awe. Nave axitokweene ahaana okhala olikanela wira yaakhaliherye ale nroromelo naya nihilimpe.
18. Moota xeeni otthokelela yoohimmwa ela onirowa aya onikhaliherya muhoolo?
18 Onoophiya okathi arumeyi a muluku a mahiku ala anrowa aya wooneyaka okhala ookhweya waaxintta, ntoko siisaale saari aya aYuda yaale yaattiyeleliwe muhina mwa muttetthe wa Yerusalemu, mmahiku a Ezekiya. Okathi owo otthokelela masu a Ezekiya onooniphwanyiha olipa. Hiyo nihaana wuupuwelaka wira anyokhani ahu ‘arina ikuru sinimala’, masi hiyo nirina ‘Yehova Muluku ahu yowo onrowa onikhaliherya owanaka vamosá ni hiyo okhottoni’!—2 Wah. 32:8.
[Inoota]
a Nuulumo na eHeeberi noowi “mwali” niri va Yesaya 7:14 pooti otaphulela muthiyana ootheliwa wala eharusi. Tivonto nuulumo nimosaru vanirumeeliwa aya ohimmwaka mwaara Yesaya ni mwali muYuda, Maria.
b Nummuru 7 ninnirumeeliwa ikwaha sinceene mBiibiliyani nithoonyeryaka etthu yoomalela. Nto nummuru 8 (nuulupale ovikana 7) nintaphulela etthu yoowaatta.
[Elatarato epaaxina 16]
[Elatarato epaaxina 18]
Moolumo a Ezekiya yaahilipiha murima wa atthu (Nwehe ittima 12, 13)