MURU 5
“Hiyo Nihaana Omwiiwelela Muluku”
Arummwa yaahipaka etthu makristau ootheene eekeekhai anitthara aya
Enivarihana ni Miteko 5:12–6:7
1-3. a) Xeeni arummwa yaaroihiwe aya oSineedrio ni mwaha ole waavarihana ni exeeni? b) Xeeni vari aya vooloka othokorerya moonelo wa arummwa?
MAXUWIIXI a oSineedrio khiyaareere onanariwa! Okathi ole arummwa a Yesu yiira aphukeliwaka ni etribunaali ele yuulupale. Mwaha wa xeeni? Yosefe Kaifa, yoowo aari muulupale a anamukuttho ni muhooleli a eSineedrio aahaaleela moolumo oohiloka oriki: “Hiyo nihoorumani oratteene wira muhitthikele-tho wiixuttiha murumeelaka nsina nla”. Onanariwe ene, owo khaaphavela nnakhala oromola nsina na Yesu. Owo aahihimya-tho wiira: “Masi nyuwo moosariha soowiixuttiha sanyu oYerusalemu, nave muniphavela oniphwanyiha mulattu mwaha wa okhwa wa mulopwana ola”. (Mit. 5:28) Kaifa aahihimya oratteene etthu ene: Arummwa yaahana ohiya olaleerya aahiiso yaahaana weemererya ohaaxiwa!
2 Arummwa yaapanke exeeni? Muteko woolaleerya yaavahiwe ni Yesu, yoowo aavahiwe okhulupale ni mwaneene Muluku. (Math. 28:18-20) Niireke owoova atthu waahiwiiriha arummwa ohiya olaleerya? Niireke yaahilipa murima ni ohihiya olaleerya? Ohimya ekeekhai mwaha ole waavarihana ni mutthu yaarowa aya omwiiwelelaka. Niireke yaarowa omwiiwelelaka Muluku aahiiso atthu? Moowiilipiherya murummwa Pedru aahilavula mwa nsina na arummwa ootheene. Moolumo awe yaari oowiiwanyeya ni yaanooniherya olipa murima.
3 Okhala wiira na makristau eekeekhai, ninniphavela osuwela etthu arummwa yaapanke aya okathi yoopopihiwa aya ni eSineedrio. Maana hiyo nave noovahiwa muteko woolaleerya. Okathi ninvara ahu muteko ola nivahiwe ahu ni Muluku hiyo pooti olupatthiwaka. (Math. 10:22) Atthu ale annilupattha pooti weereryaka onihiiha aahiiso okhoottiha muteko ahu woolaleerya. Ninrowa opaka exeeni? Wiira niwehe etthu nikhanle ahu oopaka, nihaana othokorerya moonelo wa arummwa ni itthu siiraneyale saawiirinhe orowa ophukeliwa oSineedrio.a
“Nlaikha na Yehova Naahitthukula Mikhora” (Miteko 5:12-21a)
4, 5. Etthu xeeni yaawiirinhe asaduki ni Kaifa onanariwa vanceene?
4 Muhiliyale wiira ekwaha yoopacerya yaaleeliwe aya ohiya olaleerya, Pedru ni Yohani yaahihimya wiira: “Khaninwerya ohiya olavula itthu noonale ahu ni niiwale ahu”. (Mit. 4:20) Nuumala etthu ele yooxankiha oSineedrio, Pedru ni Yohani ni arummwa akina khiyaahiyale olaleerya otemplo. Arummwa yaahipaka itthu sinceene sootikiniha ntoko waavoniha atthu yaawereiwa ni woomola minepa sootakhala. Awo yaahipaka itthu iyo “Niphiryo na Salomoni”, opuro waatthunyeliwe waattamela mukhora wa otemplo, opuro yoowo ayuda anceene yaathukumana aya. Vanikhala ntoko wiira muuttutthi aahiiso eruku ya Pedru paahi yaanaavoniha atthu yaawereiwa! Atthu anceene yaapenuxiwe iretta saya, yaaheemererya wiira nuulumo na Muluku ti neekeekhai. Nto mwaha wa yeeyo, “alopwana ni athiyana anceene, yaahimwaamini Pwiya, ni yaahikhala awiixutti”. — Mit. 5:12-15.
5 Kaifa ni asaduki, atthu a etiini yeeyo Kaifa iirela awe mpantta, ‘yaahisareya nrima’ ni yaahiruma wiira arummwa ariheliwe mukhatteya. (Mit. 5:17, 18) Etthu xeeni yaawiirinhe asaduki onanariwa vanceene? Mwaha woowi arummwa yiixuttiha wiira Yesu aahihihimuxiwa, masi asaduki khiyaakupali wiira atthu ookhwa anoohihimuxiwa. Nave arummwa yaahimya wiira mutthu aarowa woopowa mwaha wa omwaamini Yesu paahi, masi asaduki yaanoova ohukhummwa ni aroma vakhala wiira atthu yammukupaliki Yesu okhala muhooleli aya. (Yoh. 11:48) Tthiri itthu iyo saahiwiiriha asaduki ophavela waahiiha arummwa ovara muteko aya!
6. Ti pani olelo-va aniwiiriha arumeyi a Yehova olupatthiwa ni xeeni eyo ehinnitikiniha aya?
6 Olelo-va, ahooleli anceene a itiini taniiriha olupatthiwa ni ohaaxiwa arumeyi a Yehova. Ikwaha sinceene, awo annirumeela osuweliwa waya ni makhulupale a epoliitika ni ikaruma sinilaleya ihapari wiira akhoottihe muteko woolaleerya. Niireke nihaana otikinihiwa? Nnaari. Muhupi ninlaleya ahu onnooniherya itthu soohiloka itiini soowootha sinipaka aya. Okathi aneemererya aya ikeekhai sa mbiibiliyani, atthu a murima saana annitaphuwa soowiixuttiha ni soolema sihinvarihana ni Biibiliya. (Yoh. 8:32) Nto muhupi ninlaleya ahu onniwiiriha ahooleli anceene a itiini okhalana nrima ni oninyokha.
7, 8. Moolumo a nlaikha yaakhalihenrye sai arummwa ni etthu xeeni ninreerela ahu wiikoha?
7 Ari ene mukhatteya alipelelaka ophukeliwa, woonasa wene arummwa yaaniikoha akhala wiira khiyaarowa wiiviwa ni awanani aya. (Math. 24:9) Masi, ohiyu yaahiiraneya etthu yahaalipelela aya, “nlaikha na Yehova naahitthukula mikhora”.b (Mit. 5:19) Nlaikha nle naahaavaha malakiheryo ooluluwanya nihimyaka wiira: “Murowe mutemplo, mwaaleeleke atthu ihapari sooreera sa okumi onirwa”. (Mit. 5:20) Moohaanyiherya malakiheryo ale yaahaakhaliherya arummwa woona wiira yaapaka etthu yooloka. Nave moolumo a nlaikha nle yaahaalipiha vanceene arummwa ohihiya olaleerya moohicikha etthu yaarowa waakhumelela. Moolipa murima ni waamini wuulupale “arummwa yaahikela mutemplo voosiisu ene, anapacerya wiixuttiha”. — Mit. 5:21.
8 Vaamuloka khula mmosa a hiyo wiikoha so: ‘Kiireke miyo kaamukhalana waamini ni olipa murima wiira kihihiye olaleerya okathi wooxankiha ntoko ole?’ Etthu yoolipiha vanceene osuwela wiira muteko ‘woolaleya oratteene Omwene wa Muluku’ ninkhaliheriwa ni ovahiwa malakiheryo ni malaikha. — Mit. 28:23; Wiis. 14:6, 7.
“Hiyo Nihaana Omwiiwelela Muluku, Ohiya Atthu” (Miteko 5:21b-33)
“Siiso, yaahaaruuha, aweemexa muSineedrio”. — Miteko 5:27
9-11. Arummwa yoonenle sai yooruma ya eSineedrio ya ohiya olaleerya ni yaavanhe sai ntakiheryo nooloka makristau eekeekhai a olelo-va?
9 Kaifa ni aphuki akina a oSineedrio yaahiilokiherya wiira aphuke mulattu wa arummwa. Ahisuwelaka etthu yiiraneyale okhatteya, etribunaali yaahaaruma makwaarta waarowela mapereso ale. Nkahaya muupuwele moota makwaarta ale yaatikinihinwe aya okathi yoonale aya wiira arummwa khiyaakhanle mukhatteya, hata mikhora saawaliwe ni “makwarta yeemenle . . . vamukhora”. (Mit. 5:23) Moohipisa mukhulupale a otemplo aahisuwela wiira arummwa yaari otemplo awiixuttihaka atthu voohimya sa Yesu, etthu ene yeeyo yaawiirinhe otthukweliwa mukhatteya! Nto muhooleli a otemplo ni makwaarta yaahirowa otemplo waavara mapereso ale ni waaroiha oSineedrio.
10 Ntoko niwenhe ahu wanipacerya wa muru ola, ahooleli a itiini ale yaananariwe vanceene yaahihimya oratteene wiira arummwa yaahaana ohiya olaleerya. Arummwa yoonenle sai? Olavulaka mwa nsina na arummwa ootheene, Pedru aahaakhula moolipa murima oriki: “Hiyo nihaana omwiiwelela Muluku, ohiya atthu”. (Mit. 5:29) Nto arummwa ahaavaha ntakiheryo nooloka makristau ootheene eekeekhai anireerela aya otthara. Hiyo khaninwiiwelela anamalamulela a apinaatamu okathi annikhoottiha aya ele Muluku oniphavela awe aahiiso annivekela aya opaka ele Muluku onikhoottiha awe. Nto mahiku ahu ala, ninrowa opaka exeeni akhala wiira “makhulupale a mulaponi” anninikhoottiha olaleya ihapari sooreera? (aRom. 13:1) Nihaana ohihiya olaleya oratteene Omwene wa Muluku, naavyaka inamuna sikina sa olaleya ihapari sooreera.
11 Nto khanintikinihiwa woona wiira olipa murima wa arummwa waahiwiiriha aphuki ale yaananariwe otepa onanariwa “anaphavela owiiva”. (Mit. 5:33) Tthiri anamoona ale a nthiti ni oolipa murima yuupuwela wiira yaamwiiviwa. Masi awo yaamukhaliheriwa mwa enamuna yahaalipelela aya!
“Nyuwo Khamunwerya Omaliha” (Miteko 5:34-42)
12, 13. a) Miruku xeeni Gamaliyeli aavanhe awe atthu aavarana awe muteko ni yaapanke exeeni? b) Yehova onaakhaliherya sai atthu awe olelo-va? Itthu xeeni nikhanle ahu ookupali okathi ninhaaxiwa ahu “mwaha wa exariya”?
12 Gamaliyeli “mulipa-oowiixuttiha Nlamulo, aattittimihiwa ni atthu otheene”, aahipacerya olavula.c Mulopwana ole aasuwela oratteene nlamulo, aanittittimihiwa vanceene ni atthu ale aavara nawe, maana owo aahipaka marukunuxo ni “aahiruma wira atthu ale [arummwa] akumiheriwe ota vakhaani”. (Mit. 5:34) Okathi aalavunle awe ikurupu sahaakhumenle saana nuumala ahooleli aya okhwa, Gamaliyeli aahaatumererya maxuwiixi a etribunaali ele opixa murima ni waathokorerya moopixa murima arummwa yaawo Muhooleli aya, Yesu iiviwe mahiku vakhaani avinre. Moolumo a Gamaliyeli yaaniwiiriha atthu okupali, owo aahimmye so: “Kinooleelani wira muhiwiirihe etthu atthu ala, masi mwaataphule. Vakhala wira ele aniphavela aya opaka aahiiso anipaka aya ti ya pinaatamu, enoomala. Masi vakhala wira ti ya Muluku, nyuwo khamunwerya omaliha. Phoole! Woonasa wene, munrowa owanaka ni Muluku”. (Mit. 5:38, 39) Aphuki ale yaahitthara miruku sa Gamaliyeli. Hata vaari siiso, awo yaahiruma wiira arummwa yaahaana owaxuliwa ni yaahaaleela wiira “ahitthikele-tho olavula mwa nsina na Yesu”. — Mit. 5:40.
13 Ntoko khalai, olelo-va Yehova onnaaruma atthu arina okhulupale ntoko Gamaliyeli wiira yaakhaliherye arumeyi awe. (Mir. 21:1) Yehova pooti orumeela munepa awe wiira owiirihe makhulupale a mulaponi, maxuwiixi, ale anipaka malamulo ni atthu akina arina owerya wiira apake ele oniphavela awe. (Neh. 2:4-8) Masi akhala wiira Yehova onimweemererya ohaaxiwa “mwaha wa exariya”, nihaana okupali ni murima wootheene itthu iya piili. (1 Ped. 3:14) Yoopacerya, Muluku onoonivaha ikuru wiira nivilele muxankiho owo. (1 aKor. 10:13) Ya nenli, awanani ahu khaniwerya omaliha muteko wa Muluku. — Yes. 54:17.
14, 15. a) Arummwa yoonenle sai ohaaxiwa ni mwaha wa xeeni? b) Muhimye ntakiheryo nnooniherya wiira arumeyi a Yehova annivilela moohakalala.
14 Niireke olupatthiwa ni ohaaxiwa waahivukula ohakalala wa arummwa ni ohiya olaleerya? Nnaari! Awo “yaahikhuma oSineedrio, atteeliwe ene murima”. (Mit. 5:41) “Atteeliwe ene murima”? Mwaha wa xeeni? Awo khiyaatteeliwe murima mwaha wa olupatthiwa. Masi, awo yaahitteeliwa murima mwaha woowi yaanisuwela wiira yaalupatthiwa mwaha wa ororomeleya waya wa Yehova ni otthara mavalo ni ntakiheryo na Yesu. — Math. 5:11, 12.
15 Ntoko axinnihu a okathi wa arummwa, okathi ninlupatthiwa ahu mwaha wa ihapari sooreera, hiyo ninnivilela nitteeliwe ene murima. (1 Ped. 4:12-14) Hata ohinisivelaka woopopihiwa, olupatthiwa aahiiso otthukweliwa mukhatteya, ninnihakalala vanceene okathi nihinihiya ahu ororomeleya. Nwehe ntakiheryo na Henryk Dornik, yoowo aavilenle iyaakha sinceene olupatthiwa ni makhulupale a kuvernu ootakhala. Owo onnuupuwela yoothanla makhulupale yaapanke aya Agosto a 1944. Awo yaahimukuxa ni muhima awe amuroiha mapuro anivariwa muteko mookhanyereriwa. Atthu ale yaamulupattha yaahimmye so: “Khivaniweryaneya owiiriha opaka etthu. Awo waasivela ohasuliwa ni wiiviwa”. Munna Dornik ohimmye so: “Miyo nkaaphavela ohasuliwa ni wiiviwa, masi ohaaxiwa moolipa murima ni mwa enamuna yookhalela mwaha wa ororomeleya waka wa Yehova waanikitteeliha murima vanceene”. — Yak. 1:2-4.
Naatakihaka arummwa, hiyo ninnilaleerya “mmaitthokoni”
16. Arummwa yoonihenrye sai wiira yaaniphavela olaleerya oratteene? Olelo-va, nintthara sai ntakiheryo na arummwa?
16 Moowaakuveya arummwa yaahitthikela muteko aya woolaleerya. Ohiya woova, “khula nihiku, awo yaaniixuttiha ni olaleya voohihiyererya ihapari sooreera saamuhimya Kristu, Yesu, mutemplo ni mmaitthokoni”.d (Mit. 5:42) Anamalaleerya awo a nthiti yaahilakela olaleerya oratteene. Moone wiira awo yaanilaleerya mmaitthokoni ntoko Yesu Kristu aarumme awe. (Math. 10:7, 11-14) Tthiri, enamuna eyo yaahaakhaliherya osariha soowiixuttiha saya oYerusalemu. Olelo-va, Anamoona a Yehova annisuweliwa oratteene mwaha wootthara enamuna ya olaleerya arummwa yaarumeela aya. Awo annirowa mmaitthokoni, yaalaleeryaka oratteene atthu ni waavaha eparakha ya wiiwa ihapari sooreera. Niireke Yehova onnireeliha muteko ahu woolaleerya mmaitthokoni? Aayo! Atthu imilyau sinceene anneemererya muhupi wa Omwene mahiku ala ookiserya. Nave atthu akina yaahiiwa ihapari sooreera ekwaha yoopacerya okathi Namoona a Yehova aaphiyale awe owannyeya.
Alopwana Oophwanelela Wiira Avareke “Muteko Ola Wooreerela” (Miteko 6:1-6)
17-19. Muxankiho xeeni waakhumelenle waakumihenrye okawanyeya? Etthu xeeni arummwa yaapanke aya?
17 Muloko ole waapakiwe niinaano waahikhalana muxankiho mukina waakhumelenle muhina mwa muloko. Muxankiho xeeni? Awiixutti anceene yaapatisiwa khahiyo yaari a oYerusalemu paahi ni yaaniphavela wiixutta itthu sinceene ahinatthi otthikela owaani. Atthu awo yaahaana ovahiwa yoolya ni itthu sikina saathowa. Tivonto awiixutti yaahivaha ni murima wootheene musurukhu aya wiira akhaliheriwe atthu awo. (Mit. 2:44-46; 4:34-37) Okathi omosaru waahikhumelela muxankiho muulupale. Maana “anaamukhweli yaalavula ekereku, khiyaavahiwa yoolya yaakaiwa khula nihiku”. (Mit. 6:1) Masi awiixutti yaalavula eheeberi yaanivahiwa yoolya khula nihiku. Vannooneya wiira mwaha ole waakhumelenle mwaha wa nthalu. Nto itthu saamukhaani ntoko nthalu pooti okumiherya okawanyeya wuulupale.
18 Arumeelaka ntoko nikhuuru noolamulela na muloko ole wannuwa moowaakuveya, arummwa yaahoona wiira ‘khivanireerela ohiya wiixuttiha Nuulumo na Muluku, wira akaweke yoolya’. (Mit. 6:2) Wiira aphuke muxankiho ole, awo yaahaaruma awiixutti wiira yaathanle alopwana 7 “oosareya munepa woowaarya ni ankhili”, yaawo yaarowa aya waathanlela “ovara muteko ola wooreerela”. (Mit. 6:3) Yaahaana waathanla alopwana oophwanelela, mwaha woowi muteko ole khiwaahela muhina paahi okawa yoolya, waahela muhina okhapelela musurukhu, othuma itthu ni olepa itthu sootheene yaathuma aya ni musurukhu yaarumeela aya. Alopwana ootheene yaathanliwe yaarina masina a ekereku, nto eyo yaahaakhaliherya vanceene anaamukhweli ale yaahaathokoreriwa saana waaroromela alopwana ale. Nuumala ovekela ni waavarerya oratteene alopwana ale yaarekomentariwe, arummwa yaahaathanla alopwana awo 7 wiira avareke ‘muteko ole wooreerela’.e
19 Niireke ovahiwa muteko wa okawa yoolya waataphulela wiira alopwana ale khiyaarowa olaleyaka ihapari sooreera! Nnaari! Mmosa a alopwana awo aathanliwe aari Siteefano, yoowo aakhalela nthiti olaleerya ni oolipa murima. (Mit. 6:8-10) Nave Filipe aari mmosa a alopwana ale 7 yaathanliwe. Nto onnihimmwa okhala “Filipe namalaleya”. (Mit. 21:8) Tthiri vannooneya wiira alopwana ale 7 khiyaahiyale okhalela nthiti olaleya Omwene.
20. Arumeyi a Yehova olelo-va, anitthara sai enamuna arummwa yaarumeela aya?
20 Arumeyi a Yehova olelo-va, annitthara enamuna arummwa yaarumeela aya. Alopwana anithanliwa wiira avareke miteko mmulokoni annikhalana ankhili anikhuma wa Muluku ni wooniherya wiira anneettihiwa ni munepa woowaarya. Alakiheriwaka ni Nikhuuru Noolamulela, alopwana arina mikhalelo sinivekeliwa mbiibiliyani annithanliwa wiira akhale axitokweene ni arumeyi ookhaliherya mmulokoni.f (1 Tim. 3:1-9, 12, 13) Pooti ohimya wiira alopwana awo athanliwe ni munepa woowaarya akhala wiira aakhalana mikhalelo iyo sinivekeliwa mbiibiliyani. Alopwana awo ankhili, annivara miteko sinceene sooreerela. Mwa ntakiheryo, axitokweene annaakhaliherya anna ni arokora oowuuluvala yaavahaka itthu sinaathowa. (Yak. 1:27) Axitokweene akina, annikhaliherya otekiwa Ipa sa Omwene, waalokiherya akonkresu aahiiso anniirela mpantta Ekomisau ya Anna Anilavula ni Ispitaali sa muttetthe aya. Arumeyi ookhaliherya annivara miteko sinceene sihinihela muhina wiixuttiha ni okukhula aahiiso waaxukurya anna ni arokora. Alopwana awo oophwanelela ahaana ookhalana moonelo wooloka voohimya sa miteko saya mmulokoni ni muteko avahiwe aya ni Muluku wa olaleya ihapari sooreera sa Omwene. — 1 aKor. 9:16.
“Nuulumo na Muluku Naanitepa Omwara-Mwareya” (Miteko 6:7)
21, 22. Etthu xeeni enooniherya wiira Yehova aanireeliha muloko ole waapakiwe niinaano?
21 Okhaliheriwaka ni Yehova, muloko ole waapakiwe niinaano waahixintta olupatthiwa wuulupale ni waahiwerya oxintta muxankiho waakhumelenle muhina mwa muloko yoowo waarowa okumiherya okawanyeya. Yaanooneya oratteene mareeliho a Yehova, maana Biibiliya onihimya so: “Nuulumo na Muluku naanitepa omwara-mwareya, nave nummuru na awiixutti naamutepa wuncerereya oYerusalemu. Nave-tho, anamukuttho anceene yaahipacerya waamini”. (Mit. 6:7) Ela erelatoorio emosa ya irelatoorio sinceene sa wunnuwa wa muloko onilavuliwa eliivuru ya Miteko. (Mit. 9:31; 12:24; 16:5; 19:20; 28:31) Mahiku ahu ala, owiiriyana irelatoorio sinooniherya wunnuwa wa muteko woolaleya Omwene ilapo sinceene sa olumwenku, onnilipiha vanceene waamini wahu.
22 Okathi wa arummwa, ahooleli a itiini yaawo yaananariwe vanceene khiyaaphavela nnakhala vakhaani ohiya waalupattha awiixutti. Waahala okathi vakhaani wiira okhumelele olupatthiwa wuulupale. Moohipisa, Siteefano aamulupatthiwa vanceene, ntoko ninrowa ahu oweha muru onittharelana.
a Nwehe ekaaxa eni: “Esineedrio — Etribunaali Yuulupale ya Ayuda”, eri epaaxina 43.
b Ela ekwaha yoopacerya sa ikwaha 20 aniromoliwa aya malaikha eliivuru ya Miteko. Ehinatthi ekwaha ela, malaikha annilavuliwa mwa enamuna yoohiluluwanya Miteko 1:10 ahimmwaka okhala “alopwana anli yaawanre malaya ootteela”.
c Nwehe ekaaxa eni: “Gamaliyeli Aanittittimihiwa ni Marabi”, eri epaaxina 45.
d Nwehe ekaaxa eni: “Olaleerya ‘Mmaitthokoni’”, eri epaaxina 46.
e Woonasa wene alopwana ale yaahikhalana mikhalelo sinivekeliwa wiira mutthu okhale mutokweene, mwaha woowi “muteko ola wooreerela” waari muulupale. Masi soolempwa khasinihimya okathi yaapacenrye aya othanliwa axitokweene wiira ahooleleke mmulokoni mwa ekristau.
f Okathi wa arummwa, alopwana oophwanelela ni yeemereriwe yaanaathanla axitokweene. (Mit. 14:23; 1 Tim. 5:22; Tito 1:5) Olelo-va, Nikhuuru Noolamulela, ninnaathanla axitokweene a esirkwiitu, vano axitokweene awo a esirkwiitu annaathanla axitokweene ni arumeyi ookhaliherya.