“Koteā Te Moʼoni?”

KO TE ʼu tagata e lua neʼe nā fehagaʼaki, neʼe lahi ʼaupito te ʼu ʼaluʼaga neʼe nā kehekehe ai. Ko te tahi neʼe ko te tagata fai politike neʼe fia matamuʼa, neʼe fialahi, neʼe maʼu koloā, neʼe ina tali he faʼahiga aga ke ina fai moʼo fakahaʼele ki muʼa tana gāue. Ko te tahi neʼe ko te tagata faiakonaki, neʼe kua situʼa ia ki te ʼu koloā pea mo tona ʼuhiga, pea neʼe ʼamanaki ia ke ina sakilifisioʼi tona maʼuli moʼo hāofaki niʼihi. ʼIo, ko te ʼu tagata ʼaia e lua neʼe mole tatau tanā ʼu manatu! Kae ko te fehuʼi tāfito e tahi, neʼe mole nā felogoi kiai—neʼe mole nā felogoi ʼo ʼuhiga mo te moʼoni.

Ko te ʼu tagata ʼaia neʼe ko Posio Pilato pea mo Sesu Kilisito. Ko Sesu neʼe tuʼu ʼi muʼa ʼo Pilato ohage ko he tagata fai fakapō. Koteā tona tupuʼaga? Neʼe fakamahinohino e Sesu te tupuʼaga ʼo te faʼahi ʼaia—ʼio, ko te tupuʼaga tāfito ʼaē ʼo tana haʼu ki te kele pea mo tana fai ʼo tana minisitelio—neʼe haʼu ʼuhi ko te meʼa e tahi: ko te moʼoni. Neʼe ina ʼui fēnei: “Neʼe ʼau tupu ko te potu ʼaenī, pea neʼe ʼau haʼu ki te malamanei ko te potu ʼaenī, ke ʼau fakamoʼoni ki te moʼoni.”—Soane 18:37.

Ko te tali ʼa Pilato neʼe ko te fehuʼi maʼuhiga: “Koteā te moʼoni?” (Soane 18:38) Neʼe loto moʼoni koa e Pilato ke fai age he tali? Lagi neʼe mole ina loto moʼoni kiai. Ko Sesu neʼe kau ki te taʼi faʼahiga tagata ʼaē neʼe feala ke tali ki te ʼu fehuʼi fuli ʼaē ʼe fai age kia te ia ʼaki te loto katoa, kae neʼe mole ina tali te fehuʼi ʼa Pilato. Pea ʼe ʼui fēnei e te Tohi-Tapu ʼi tana ʼosi fai age te fehuʼi, neʼe hū fakahagatonu ia Pilato ki tuʼa mai te fale ʼaē ʼe ina fakamāuʼi ai te hahaʼi. ʼE mahalope neʼe fai e te kovana Loma te fehuʼi ʼaia ʼi tana mole tui ki ai, ohage pe ʼe ina ʼui fēnei, “E feafeaʼi te moʼoni ʼaia? Koteā koa te meʼa ʼaia? ʼE mole ʼi ai he moʼoni!”a

Ko te lotolotolua ʼaē ʼa Pilato ki te moʼoni ʼe ko he manatu ʼe hoko ia ʼaho nei. Tokolahi ʼe nātou faka tui ko te moʼoni ʼe faka tuʼakoi—ko tona faka ʼuhiga, ko te meʼa ʼaē ʼe moʼoni ki he tahi ʼe feala pe ia ke mole moʼoni ki he tahi kehe, ko te ʼu manatu ʼaia e lua ʼe feala pe ke “moʼoni.” ʼI te mafola ʼo te akonaki ʼaia ʼe kua ʼi ai te kupu ʼe kua fakaʼaoga kiai: ko te “relativisme” (ko te akonaki ʼe ina lagolago ki te faka tuʼakoi ʼaē ʼo te mālama ʼa te tagata). ʼE ʼalutahi koa takotou manatu mo te akonaki ʼaenī ʼo ʼuhiga mo te moʼoni? Kapau ʼe koutou ʼio kiai, ʼe feala koa hakotou tali te akonaki ʼaia ka mole heʼeki koutou vakaʼi fakalelei peʼe moʼoni? Tatau aipe mo kapau neʼe mole koutou tali te manatu ʼaia, ʼe mahino koa kia koutou te mālohi ʼo te filosofia ʼaia ki tokotou maʼuli?

Ko Te ʼOhofi ʼo Te Moʼoni

Neʼe mole ko Posio Pilato ʼaē neʼe ina ʼuluaki fakafihiʼi te fehuʼi ʼo ʼuhiga mo te moʼoni. Ko ʼihi kau filosofia Keleka ʼo te temi muʼa, neʼe nātou fakatafito te ʼu gāue ʼaē ʼo tonatou maʼuli ki te akonaki ʼo te ʼu taʼi meʼa fakalotolotolua ʼaia! Ko te ʼu sēkulō e nima ʼi muʼa ʼo Pilato, ko Parmenides (ʼaē neʼe faka ʼuhiga ohage ko te tāmai ʼaia ʼo te ako ʼaē ʼo te ʼu meʼa ʼo te kele, te ʼatulaulau pea mo te tagata ʼi te Eulopa), neʼe faka tui ia ko te ʼatamai mālama moʼoni neʼe mole feala hakita maʼu. Ko Démocrite, ʼaē neʼe faka ʼuhiga ohage “ko te tagata lahi ʼaia ʼi te kau filosofia ʼāfea,” neʼe ina ʼui fēnei: “Ko te moʼoni ʼe taʼomia ʼosi ia. . . . ʼE mole he meʼa ʼe moʼoni.” Lagi ko Socrate neʼe ko ia pe neʼe lahi tona fakaʼapaʼapaʼi ia nātou fuli, neʼe ina fakahā fakahagatonu, ko te meʼa pe ʼaē neʼe kua ina ʼiloʼi papau, ʼe mole ina ʼiloʼi hana meʼa.

Ko te ʼohofi ʼo te manatu ʼaē ʼo ʼuhiga mo te moʼoni ʼaē ʼe feala ke ʼiloʼi, neʼe hoholo ʼo aʼu ki totatou temi. Ohage ko ʼihi kau filosofia, ʼe nātou ʼui kapau ko te mālama ʼe aʼu mai kia tatou ʼaki te ʼu meʼa ʼe tou logoʼi ʼi totatou sino, ʼaē ko he ʼu meʼa ʼe feala ke kākā, ʼe mole he mālama ʼe maʼu hona fakamoʼoni. Ko René Descartes ko te tagata Falani ʼe fai filosofia pea ko te mathématicien neʼe ina fakatuʼutuʼu ke ina vakaʼi te ʼu meʼa fuli ʼaē neʼe ʼi tana manatu ʼe ko he ʼu meʼa ʼe moʼoni. Neʼe situʼa ia ki te tahi ʼu meʼa kae ko te moʼoni pe e tahi neʼe ina ʼui ʼe mole feala hona tauʼi: “Cogito ergo sum,” peʼe, “Kapau ʼe ʼau manatu, pea ʼe ko ʼau.”

Ko Te Ako ʼo ʼUhiga Mo Te Relativisme

Ko te relativisme ʼe mole ko he akonaki pe ʼa te kau filosofia. Ko te akonaki ʼaia ʼe toe fai foki e te kau takitaki lotu, ʼe akoʼi ʼi te ʼu faleako, pea ʼe faka mafola ʼi te ʼu sulunale pea mo te televisio. Kua hili kiai te ʼu taʼu neʼe ʼui fēnei e te ʼēpikopō épiscopalien ko John S. Spong: “ ʼE mole tonu . . . ke tou ʼui ʼe tou nofo mo te moʼoni pea ko ʼihi ʼe tonu ke nātou lagolago ki tatatou manatu moʼo fakaiku te manatu ʼaia e tahi ʼaē ʼe mole feala ki he tahi ke ina maʼu.” Ko te relativisme ʼa Spong ʼe tatau mo te manatu ʼa te kau takitaki lotu e tokolahi ia ʼaho nei, ʼe situʼa ia ki te ʼu akonaki ʼo te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, kae ʼe ina tali te filosofia ʼaē “ke tahi fai pe e te hahaʼi takitokotahi tana moʼoni.” Ohage la, ʼi te faiga ʼaē ke “leleiʼia” e te kau tagata ʼaē ʼe femomoeʼaki pe, tanatou kau ki te ’Ēkelesia épiscopalienne, neʼe tohi e Spong te tohi ʼe ina fakahā ai ko te ʼapositolo ko Paulo neʼe ko te tagata neʼe momoe pe mo te tahi tagata!

ʼE lahi te ʼu fenua, ko te ʼu fakatuʼutuʼu ʼo te ʼu faleako ʼe hage ʼe nātou akoʼi te ʼu taʼi faʼahiga manatu ʼaia. Ko Allan Bloom neʼe ina tohi ʼi tana tohi The Closing of the American Mind: “ ʼE ʼi ai te meʼa e tahi ʼe feala ke tui fakapapau kiai he polofesea: ʼe teitei ki te kau ako fuli ʼaē ʼe hū ki te univelesitē ʼe nātou tui, peʼe nātou ʼui ʼe nātou tui, ko te moʼoni ʼe faka tuʼakoi.” ʼI te manatu ʼa Bloom kapau neʼe ina fakafihiʼi te tui ʼa tana kau ako ʼo ʼuhiga mo te fehuʼi ʼaia, ʼe nātou punamaʼuli anai, “ohage pe ko hana fakafihiʼi te tānaki numelo ʼaenī ko te 2 + 2 = 4.”

Ko te manatu ʼaia ʼe toe lahi tona lagolago kiai ʼi te tahi ʼu faʼahi. Ohage la, ko te ʼu hahaʼi gāue ʼo te televisio pea mo te ʼu nusipepa ʼe hage ia ʼe lahi age tanatou tokakaga ki te taupau ʼo tanatou ʼu manatu ʼi te ʼu fakamoʼoni ʼaē ʼo ʼuhiga mo he hisitolia. Ko ʼihi pe la polokalama foʼou neʼe kākāʼi peʼe ko he ʼata neʼe fetogi ke feala hona fakahā ʼe fakaʼofaʼofa makehe age ia. Pea ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakafiafia ʼe ko he ʼohofi mālohi neʼe fakafeagai ki te moʼoni. Ko te ʼu meʼa maʼuhiga pea mo te ʼu moʼoni ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai ʼaē neʼe maʼuliʼi e ʼotatou ʼu mātuʼa pea mo ʼotatou ʼu kui, ʼe faka ʼuhiga ia e te tokolahi ohage kua ʼāfea pea ʼe tautau faka ʼuhiga ʼe ko he ʼu meʼa ʼe fakatupu lainoa.

ʼIo, ko ʼihi ʼe feala ke nātou ʼui, ʼe lahi ʼaupito te ʼu meʼa ʼi te relativisme ʼaia ʼe ko he fealagia ki he meʼa, pea tahi ʼaē ʼe malave lelei ki te maʼuli ʼo te sosiete fakatagata. ʼE moʼoni koa te faʼahi ʼaia? Pea ʼe malave feafeaʼi kia koutou? ʼE koutou faka tui koa ko te moʼoni ʼe faka tuʼakoi peʼe mole ʼi ai he moʼoni? Kapau koia, ʼe feala pe ke hage kia koutou ko te kumi ʼo te moʼoni ʼaia ʼe ko he meʼa fakapuli temi. Ko te taʼi fakasiosio ʼaia ʼe malave anai ki tokotou maʼuli ʼo ʼuhiga mo te temi ka haʼu.

[Nota ʼi te lalo pasina]