He Koʼe Koa ʼe Tonu Ke Kumi Te Moʼoni?

ʼE LAHI te ʼu kautahi faka lotu ʼe nātou lau ʼe nātou nofo mo te moʼoni, pea ʼe nātou foaki fakamalotoloto te moʼoni ʼaia ki ʼihi. Kae, ʼe mole mau te ʼu “moʼoni” ʼaē ʼe nātou foaki. ʼE ko he tahi koa ʼaia fakamoʼoni ko te ʼu moʼoni fuli ʼe nātou faka tuʼakoi, ʼe mole ʼi ai he ʼu moʼoni katoa? Kailoa ia.

ʼI tana tohi The Art of Thinking, ʼe fakahā e te Polofesea ko Vincent Ruggiero tana punamaʼuli, heʼe māʼiape la mo te hahaʼi popoto ʼe nātou tautau ʼui ko te moʼoni ʼe faka tuʼakoi. ʼE ina ʼui fēnei: “Kapau ʼe fakamahinohino e he tahi tana moʼoni ʼaē ʼe nofo mo ia totonu, pea ʼe mole he tahi age ia manatu ʼe moʼoni age ʼi tana ia moʼoni. ʼE tonu ke tatau ia meʼa fuli. Pea kapau ko te ʼu manatu fuli ʼe tatau, koteā te tupuʼaga ʼo te kumi ʼo he tahi meʼa? He koʼe koa ʼe tonu ke fai ni ʼu kumi ʼo keli te kele moʼo tali ki te ʼu fehuʼi faka alekeolosia? He koʼe koa ʼe ʼaoga ke kumi te ʼu tupuʼaga ʼo te ʼu mamahi ʼaē ʼe hoko ʼi te Moyen-Orient? He koʼe koa ʼe kumi he faitoʼo ki te kosea? He koʼe koa ke vakavakaʼi te galaxie? Ko te ʼu gāue ʼaia ʼe maʼuhiga mo kapau ko ʼihi tali ʼe lelei age ʼi ʼihi, mo kapau ko te moʼoni ʼe ko he meʼa ia ʼe mole pipiki pea ʼe mole pikisia ki te ʼu fakaʼamu ʼa te hahaʼi takitokotahi.”

ʼI tona ʼuhiga moʼoni ʼe mole he tahi ʼe fakafisi ʼe ʼi ai he moʼoni. Ka tou vakaʼi te ʼu meʼa ʼaē ʼe moʼoni, ohage la ko te faitoʼo, te ʼu fai numelo, peʼe ko te ʼu lao physiques, māʼia mo ia ʼaē ʼe lagolago ki te akonaki ʼaē ʼo ʼuhiga mo te faka tuʼakoi ʼo te mālama ʼo te tagata, ʼe faka tui anai ko ʼihi meʼa ʼe moʼoni. Ko ai koa ia tatou ʼe fia hake anai ki he vakalele mo ka na pau la neʼe mole tou faka tui ko te ʼu lao ʼo te aérodynamique ʼe moʼoni? ʼE ʼi ai te ʼu moʼoni ʼe ʼi ai tonatou ʼu fakamoʼoni; ʼe tou maʼuli pe mo te ʼu fakamoʼoni ʼaia, pea ʼe fakalogo totatou maʼuli ki te ʼu fakamoʼoni ʼaia.

Ko Te ʼu Ikuʼaga ʼo Te Relativisme

Kae ʼe hā lelei te ʼu hala ʼo te relativisme ʼi te ʼu aga ʼaē ʼe tonu ke fai, heʼe ko te ʼu taʼi manatu ʼaia neʼe lahi tanatou fakatupu te ʼu mamahi. ʼE ʼui fēnei e te tohi The Encyclopedia Americana: “ʼI tamatou manatu fakatagata, ʼe mole ʼiloʼi papau peʼe feala ke maʼu te ʼatamai mālama, peʼe ko te ʼiloʼi ʼo te moʼoni . . . Kae ʼe mahino ia, kapau ʼe līaki te ʼu manatu ʼaē ko te moʼoni pea mo te mālama ʼuhi heʼe faka ʼuhiga te ʼu meʼa ʼaia ko he misi peʼe fakatupu kovi, ko te sosiete fakatagata ʼe hifohifo.”

Lagi neʼe koutou fakatokagaʼi te taʼi hifohifo ʼaia. Ohage la, ko te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, ʼe nātou fakahā fakahagatonu ko te ʼu felāveʼi fakasino heʼeʼaoga ʼe kovi, ʼe tahitahiga pe tonatou faka ʼuhiga ohage ko ni ʼu moʼoni. Ko te ʼui ʼaē ʼe fai takita aga ʼo mulimuli ki te ʼu ʼaluʼaga—ohage la ko te ʼui ʼaē “koutou fai koutou te ʼu meʼa ʼaē ʼe lelei kia koutou”—ʼe ko he manatu kua mafola ia ʼaho nei. ʼE ʼi ai koa he tahi ʼe feala ke ina ʼui ko te hifohifo faka sosiale neʼe mole ko te fua ʼaia ʼo te manatu faka relativiste? ʼE mahino papau ia ko te ʼu malaʼia ʼo te ʼu felāveʼi fakasino ʼaē ʼi te malamanei, neʼe nātou fakatupu te ʼu mahaki, te ʼu mavete ʼa te ʼu famili, pea mo te ʼu fānau taka ʼa te kau finemui.

Koteā Te Moʼoni?

Tou tuku atu muʼa te ʼu vai fakapōʼuli ʼo te relativisme kae tou vakaʼi fakanounou age te meʼa ʼaē ʼe talanoa kiai te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te ʼu vai maʼa ʼo te moʼoni. (Soane 4:14; Fakahā 22:17) ʼI te Tohi-Tapu, ko te “moʼoni” ʼe mole hage ia ko he meʼa ʼe mole feala hatatou maʼu, ʼaē ko he akonaki ʼe tau fefihiʼaki ai te kau tagata fai filosofia.

ʼI te ʼui ʼaē e Sesu ko te fakatuʼutuʼu katoa ʼo tona maʼuli ko te palalau ʼo ʼuhiga mo te moʼoni, neʼe palalau ia ki te meʼa neʼe faka maʼuhigaʼi e te kau Sutea agatonu lolotoga te ʼu sēkulō. ʼI tanatou ʼu tohi faka taputapu, ko te kau Sutea neʼe talu mai fualoa tanatou fakahā ko te “moʼoni” ko he meʼa ʼe ʼi ai tona tafitoʼaga moʼoni, kae ʼe mole ko he meʼa pe ʼe tohi. ʼI te Tohi-Tapu, ko te “moʼoni” ʼe ina fakaliliu te kupu faka Hepeleo ʼaenī “ ʼemethʹ,” ʼaē ko tona faka ʼuhiga ʼe ko he meʼa ʼe tuʼu maʼu, ʼe mālohi, pea lagi ʼe faka ʼuhiga tāfito ʼe moʼoni papau.

Neʼe ʼi ai te tupuʼaga lelei ʼaē ke faka maʼuhigaʼi ai e te kau Sutea te moʼoni. Neʼe nātou fakahigoaʼi tonatou ʼAtua, ko Sehova, “ko te ʼAtua ʼo te moʼoni.” (Pesalemo 31:5) Koteʼuhi ko meʼa fuli neʼe ʼui e Sehova ʼe ina fakahoko anai, neʼe ina fai. Ka ina fai ni ʼu fakapapau, ʼe ina fakahoko ia. ʼI te temi ʼaē neʼe ina foaki ai te ʼu lea faka polofeta, neʼe ina haga ʼo fakahoko. ʼI te temi ʼaē neʼe ina fakahā ai tana ʼu fakamāu fakamuli, neʼe hoko te ʼu fakamāu ʼaia. Ko te lauʼi miliona kau Iselaelite neʼe nātou mamata ki te ʼu moʼoni ʼaia. Ko te kau tagata faitohi ʼaē neʼe takitaki e te ʼAtua ke nātou tohi te Tohi-Tapu, neʼe nātou talanoa ki te ʼu moʼoni ʼaia ohage ko ni ʼu fakamoʼoni ʼo te hisitolia ʼe mole lava honatou fakafihiʼi. ʼO mole tatau ia mo ʼihi tohi ʼaē ʼe ʼui ʼe nātou taputapu, ko te Tohi-Tapu ʼe mole talanoa ia ki he ʼu fagana. ʼE talanoa tāfito ia ʼo ʼuhiga mo te ʼu meʼa ʼaē ʼe feala honatou fakamoʼoni—ʼi te ʼu moʼoni faka hisitolia, faka archéologique, faka scientifique, pea mo faka sociologique. Koia ʼe mole mata fakapuna’maʼuli te ʼui fēnei ʼa te tagata fai pesalemo ʼo ʼuhiga mo Sehova: “Ko tau lao ʼe moʼoni. . . . Ko tau ʼu fakatotonu fuli ʼe moʼoni. . . . Ko te ʼuhiga tāfito ʼo tau folafola ʼe moʼoni”!—Pesalemo 119:142, 151, 160.

Neʼe toe talanoa ia Sesu Kilisito ki te ʼu palalau ʼo te pesalemo ʼaia ʼi tana faikole kia Sehova, ʼo ina ʼui fēnei: “Ko tau palalau ʼe moʼoni.” (Soane 17:17) Neʼe ʼiloʼi e Sesu ko meʼa fuli neʼe talanoa kiai tana Tāmai neʼe tuʼu maʼu pea mo moʼoni. ʼO toe feiā pe mo Sesu, neʼe “fonu . . . ʼi te moʼoni.” (Soane 1:14) Ko tana kau tisipulo neʼe akoʼi nātou ohage ko he kau fakamoʼoni, pea neʼe nātou fakamatala ki te ʼu hōloga fuli, ko meʼa fuli neʼe talanoa ki ai neʼe ko te maka mālohi, ko te moʼoni.a

Kae, ʼi te temi ʼaē neʼe ʼui ai e Sesu kia Pilato neʼe haʼu ia ki te kele ʼo palalau ki te moʼoni, neʼe manatu ia ki te moʼoni tāfito. Neʼe fai e Sesu te palalau ʼaia moʼo tali ki te fehuʼi ʼaenī ʼa Pilato: “ ʼE ke hau koa?” (Soane 18:37) Ko te Puleʼaga ʼo te ʼAtua, pea mo te tuʼulaga ʼo Sesu ʼi tona ʼuhiga Hau, neʼe ko te kupu tāfito, te tafitoʼaga ʼo te akonaki ʼa Sesu ʼi tana nofo ʼaē ʼi te kele. (Luka 4:43) Ko te akonaki ʼaia ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga ʼaē ka ina tāpuhā anai te huafa ʼo Sehova, pea mo fakatonuhia tana tuʼi faʼitaliha, pea mo toe fakatuʼu he malamanei agatonu ki te maʼuli heʼegata pea mo manuʼia ʼe ko te “moʼoni,” ʼaē ʼe ʼamanaki kiai te kau Kilisitiano moʼoni fuli. ʼUhi ko te tuʼulaga ʼo Sesu ʼi te fakahoko ʼo te ʼu fakapapau fuli ʼa te ʼAtua ʼe maʼuhiga ʼaupito, pea ʼuhi ko te ʼu lea faka polofeta fuli ʼa te ʼAtua ʼe liliu ʼo “Ameni,” peʼe moʼoni, ʼuhi ko ia, neʼe feala ke tau mo Sesu ke ina ʼui fēnei: “Ko ʼau ko te ala, pea mo te moʼoni, pea mo te maʼuli.”—Soane 14:6; 2 Kolonito 1:20; Fakahā 3:14.

Ko te ʼiloʼi ʼaē ko te moʼoni ʼaia ʼe moʼoni katoa, ʼe lahi ʼosi tona ʼuhiga ki te kau Kilisitiano ia ʼaho nei. ʼE faka ʼuhiga ko tanatou tui ki te ʼAtua pea mo tanatou falala ki tana ʼu fakapapau ʼe fakatafito ki te ʼu meʼa ʼaē neʼe hoko, ki te ʼu meʼa moʼoni.

Ko Te Moʼoni ʼe Gāue

ʼE mole fakapuna’maʼuli te fakapipiki e te Tohi-Tapu te moʼoni ki te ʼu gāue. (1 Samuele 12:24; 1 Soane 3:18) Ki te kau Sutea ʼaē ʼe manavasiʼi ki te ʼAtua, ko te moʼoni neʼe mole ko he talanoa ia moʼo fai ni ʼu fakamatala loaloaga kiai; neʼe ko he faʼahiga maʼuli ia. Ko te kupu faka Hepeleo ʼo ʼuhiga mo te “moʼoni,” ʼe feala pe ke toe faka ʼuhiga ko te “agatonu” pea neʼe fakaʼaogaʼi moʼo fakamahinohino he tahi neʼe feala ke tou falala ki ai. Neʼe akoʼi e Sesu tana kau tisipulo ke nātou maʼu tana manatu ʼo ʼuhiga mo te moʼoni. Neʼe ina tauteaʼi te aga fakamalualoi ʼa te kau Faliseo, te kehekehe ʼosi ʼaē ʼo tanatou ʼu palalau faitotonu pea mo tanatou ʼu aga heʼe faitotonu. Pea neʼe ina tuku te faʼifaʼitaki ʼaki tana maʼuliʼi te ʼu moʼoni ʼaē neʼe ina akoʼi.

Pea ʼe toe feiā pe ki te kau tisipulo fuli ʼa Kilisito. Kia nātou, ko te moʼoni ʼo te Folafola ʼo te ʼAtua, te logo lelei fakatupu fiafia ʼo te Puleʼaga ʼo te ʼAtua ʼi te pule ʼa Sesu Kilisito, ʼe ko he meʼa maʼuhiga ia. Ko te moʼoni ʼaia ʼe ina uga nātou ke nātou fai he ʼu gāue, pea mo ʼeke nātou ke nātou maʼuliʼi pea mo nātou vaevae te moʼoni ʼaia ki niʼihi. (Vakaʼi ia Selemia 20:9.) Ki te kokelekasio faka Kilisitiano ʼo te ʼuluaki sēkulō, ko te faʼahiga maʼuli ʼaē neʼe nātou mulimuli kiai ʼi tonatou ʼuhiga kau tisipulo ʼa Kilisito, ʼi ʼihi temi neʼe fakahigoaʼi “ko te moʼoni” peʼe “ko te ala ʼo te moʼoni.”—2 Soane 4; 3 Soane 4, 8; 2 Petelo 2:2.

Ko Te Koloā ʼe Mole Tau Mo He Totogi

ʼE moʼoni, ko te tali te ʼu moʼoni ʼo te Folafola ʼo te ʼAtua ʼe fakamaʼua te totogi. ʼUluaki, ko te ako ʼo te moʼoni ʼe feala ko he meʼa ʼe mata faigataʼa. ʼE ʼui fēnei e te tohi The Encyclopedia Americana: “Ko te moʼoni ʼe tautau fakatupu kovi, koteʼuhi ʼe mole lagolago ia ki te ʼu fihi peʼe ko te ʼu fagana.” Mokā tou sio ki ʼatatou ʼu akonaki ʼe fakahā ʼe mole ko he ʼu moʼoni, ʼe feala ke puli te falala, tāfito la mo kapau neʼe akoʼi tatou ke tou falala ki te kau takitaki lotu. Ko ʼihi ʼe feala ke nātou fakatatau te faʼahi ʼaia ki ni ʼu mātuʼa neʼe tou falala kiai, kae, tala ia neʼe nā fai fakapō fakafūfū. Kae ko te maʼu ʼo te moʼoni faka lotu ʼe mole lelei age koa la ia ʼi he nofo mo he loto fakaʼamu? ʼE mole lelei age koa la te ʼiloʼi ʼo te ʼu meʼa neʼe hoko ʼi he kākāʼi ʼo kita?b—Vakaʼi ia Soane 8:32; Loma 3:4.

Lua, ko te maʼuliʼi ʼo te moʼoni faka lotu ʼe feala ke faigataʼa kia tatou heʼe līaki anai tatou e ʼotatou ʼu kaumeʼa ʼāfea. ʼI te mālama ʼaenī ʼaē kua hahaʼi ia nātou ʼaē kua nātou “fetogi te moʼoni ʼo te ʼAtua ʼaki te loi,” ko nātou ʼaē ʼe nātou kau ki te moʼoni ʼo te Folafola ʼo te ʼAtua ʼe hage ia ʼi ʼihi temi ʼe mole tokagaʼi nātou pea ko te malamanei ʼe mole lotomahino kia nātou.—Loma 1:25; 1 Petelo 4:4.

Kae ko te moʼoni ʼe tau ia mo te ʼu totogi ʼaia e lua. Ko te ʼiloʼi ʼo te moʼoni ʼe ina faka ʼāteaina tatou mai te ʼu loi, te ʼu fakapapau loi, pea mo te ʼu gāue fakatemonio. Pea ka tou maʼuliʼi, ʼe fakaloto mālohiʼi tatou e te moʼoni ke tou ʼutaki tatatou ʼu faigataʼaʼia. Ko te moʼoni ʼo te ʼAtua ʼe moʼoni papau pea mo lelei tona fakatafito, pea ʼe ina foaki mai kia tatou te ʼamanaki, ʼe ina faka fealagia kia tatou ke tou nofo agatonu ʼi te ʼu faigataʼaʼia fuli. ʼE mole fakapuna’maʼuli te haga ʼaē ʼa te ʼapositolo ko Paulo ʼo fakatatau te moʼoni ki te toe kiliʼi pipi mālohi ʼaē neʼe ʼai e te kau solia ʼi te ʼu tau!—Efesi 6:13, 14.

ʼE ʼui fēnei e te Tāʼaga Lea faka Tohi-Tapu: “Ke ke totogi te moʼoni pea ʼaua naʼa ke fakatau te moʼoni ʼaia—ko te poto, pea mo te akonaki, pea mo te ʼatamai.” (Tāʼaga Lea 23:23) Ko te situʼa ki te moʼoni ohage ko he meʼa ʼe faka tuʼakoi peʼe mole maʼu, ʼe ko he fakamamaʼo ʼaia mai te kumi lahi fakaofoofo pea mo lelei ʼe foaki e te maʼuli. Ko te maʼu ʼo te moʼoni ʼe ko te maʼu ʼo te ʼamanaki; ko te ʼiloʼi ʼo te moʼoni pea mo tatatou ʼofa kiai ko te ʼiloʼi ʼaia pea mo te ʼofa ʼaia ki te Tupuʼaga ʼo te ʼatulaulau pea mo tona ʼAlo ʼulu tokotahi; kapau ʼe tou maʼuliʼi te moʼoni ʼaia, pea ʼe faka ʼuhiga anai kia tatou ko te maʼuli ʼaki te fakatuʼutuʼu pea mo te ʼatamai tokalelei, ʼi te temi nei pea mo heʼegata.—Tāʼaga Lea 2:1-5; Sakalia 8:19; Soane 17:3.

[Nota ʼi te lalo pasina]

[Talanoa ʼo te pasina 6]

ʼE Fetogi Koa Te Moʼoni ʼi He Temi?

NEʼE ko te fehuʼi ʼaia neʼe lagaʼi e Vincent Ruggiero ʼi tana tohi The Art of Thinking. Neʼe ina tali ko te moʼoni ʼe mole fetogi ʼi he temi. ʼE ina fakamahinohino fēnei: “ ʼE feala ke ʼui ʼi ʼihi temi ko te moʼoni ʼe fetogi, kae kapau ʼe tou vakaʼi fakalelei ʼe tou maʼu ai anai neʼe heʼeki fetogi ia.”

ʼE ina ʼui fēnei: “Koutou fakatokagaʼi, ʼo ʼuhiga mo ia ʼaē neʼe ina tohi te ʼuluaki tohi ʼo te Tohi-Tapu, te tohi ʼo Senesi. Lolotoga ʼo te ʼu sēkulō, neʼe tui te kau Kilisitiano pea mo te kau Sutea ko te tohi neʼe ko te tokotahi pe ʼaē neʼe ina tohi. ʼAki te temi ko te manatu ʼaia neʼe fakafihiʼi, pea neʼe fetogi ʼaki te ʼui ʼaē ko te kau tagata faitohi e nima neʼe kau ki te tohi ʼo Senesi. Koia, ʼi te taʼu 1981, ko te ʼu fua ʼaē ia taʼu e nima ʼo te ʼu sivi ʼo te tohi ʼo Senesi neʼe tā, ʼo fakahā ai ʼe ko te 82 ki te teau ʼe fakamoʼoni ko te tokotahi pe ʼaē neʼe ina tohi ia Senesi.

“Kua fetogi koa te moʼoni ʼo ʼuhiga mo ia ʼaē neʼe ina tohi ia Senesi? Kailoa. Gata pe ko tatatou tui kua fetogi. . . . Ko te moʼoni ʼe mole fetogi anai ʼaki tatatou ʼatamai mālama peʼe ko tatatou nonofo ʼaē ʼi te fakapōʼuli.”

[Talanoa ʼo te pasina 7]

Ko Te Fakaʼapaʼapa Ki Te Moʼoni

“KO TE fakaʼapaʼapa ki te moʼoni ʼe mole maʼu ʼi te pseudo-scepticisme ʼo totatou temi, ʼaē ʼe ina faigaʼi ke ina ‘fakahā’ te ʼu meʼa fuli, ʼi tana manatu ʼaē ʼe mole he tahi peʼe ko he meʼa ʼe feala ke ina ʼui ʼe ina maʼu te moʼoni. Ko te fakaʼapaʼapa ki te moʼoni ʼe ko te fakatahiʼi ʼo te falala fiafia ʼaē ko te moʼoni ʼe feala ke maʼu, pea mo te fakalogo ʼaki te agavaivai ki te moʼoni ʼaia, tatau aipe pe ko te temi fea pea mo te lakaga fea ʼaē ʼe hā ai. ʼE fakamaʼua te faʼahi ʼaia kia nātou ʼaē ʼe nātou atolasio ki te ʼAtua ʼo te moʼoni; kae ki te fakaʼapaʼapa ʼaē ʼe tau ki te moʼoni ʼe fakatupu te agatonu ʼi te ʼu felogoi ʼa te tagata pea mo tona tatau, ʼi te ʼu palalau pea mo te ʼu aga. ʼE ko te aga ʼaia neʼe tou sio kiai, ʼaē ʼe fakamoʼoni kiai te T[auhi] ʼĀ[fea] pea mo te T[auhi] F[oʼou].”—The New International Dictionary of New Testament Theology, Tohi 3, pasina 901.

[Paki ʼo te pasina 7]

Ko te tuputupu faka ‘scientifique’ ʼe fakatafito ki te ʼu moʼoni faka ‘scientifiques’ ʼaē neʼe maʼu

[Paki ʼo te pasina 8]

Ko te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga pea mo tona ʼu tapuakina