Te Famili—ʼE Tau Mo Te ʼAluʼaga Fakaʼofaʼofa!

“PEA neʼe nā maʼuli fiafia ʼo talu ai.” Kua liliu ʼo tokosiʼi ia ʼaho nei te ʼu taumatuʼa ʼaē ʼe feala ke tou fakaʼaogaʼi ki ai te kupuʼi palalau ʼaia ʼaē ʼe fakaʼosi ʼaki te ʼu fagana taulekaleka. ʼI te ʼaho ʼo te fai ʼohoana, ʼe fai ai e te ʼu taumatuʼa te fakapapau ʼaē ke nā feʼofani ‘ki te lelei pea mo te kovi lolotoga tonā maʼuli katoa,’ kae ʼe mole kei he ʼuhiga ʼo te ʼu palalau ʼaia. ʼE faigataʼa ʼaupito te maʼu ʼo he famili ʼe nātou maʼuli fiafia.

ʼI te vaha ʼo te taʼu 1960 pea mo te taʼu 1990, neʼe tuʼa lua te tuputupu ʼo te mavete ʼohoana ʼi te ʼu fenua koloaʼia ʼo te Potu Hihifo. ʼI ʼihi fenua, neʼe tuʼa fā te tuputupu ʼaia. Ohage la, ʼi te taʼu fuli ko te toko 35 000 taumatuʼa ʼe nātou ʼohoana ʼi Suède, pea ko te vaelua tupu ia nātou ʼaia ʼe nātou mavete ʼo mamahi ai mo te ʼu tamaliki e toko 45 000 tupu. ʼE lahi age te mavete ʼohoana ʼi te ʼu taumatuʼa ʼaē ʼe nātou nonofo feiā, ʼo toe lave kovi foki te faʼahi ʼaia ki te ʼu tamaliki ʼe toko lauʼi hogofulu afe. ʼE kamata hoko te faʼahi ʼaia ʼi te malamanei katoa, ohage ko tona fakahā ʼi te pasina 5.

ʼE moʼoni, ʼe mole ko he meʼa foʼou tatatou sio ki te mavetevete ʼo te ʼu famili pea mo te mavete ʼohoana. Ko te Code d’Hammourabi ʼo te 18 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe ʼi ai te ʼu lao neʼe fakagafua ai te mavete ʼohoana ʼi Papiloni. Māʼiape la mo te Lao Faka Moisese ʼaē neʼe fai ʼi te 16 sēkulō ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe toe fakagafua ai te mavete ʼohoana ʼi Iselaele. (Teutalonome 24:1) Kae neʼe mole heʼeki hoko te taʼi mavetevete ʼaia ohage ko tona hoko ʼi te 20 sēkulō ʼaenī. Kua hili nei kiai taʼu e hogofulu tupu, neʼe tohi fēnei e te tagata fai sulunale: “ ʼI te ʼu taʼu e 50 ʼaē ka hoa mai, ʼe mole lagi maʼu anai he ʼu famili ohage ko te ʼu famili ʼe tou sio māhani kiai. ʼE lagi fetogi anai nātou ʼaki he ʼu faʼahiga kūtuga kehekehe.” Pea ko te meʼa ʼaē neʼe hoko talu mai ai, ʼe fakamoʼoni ki tana manatu. ʼI te ʼu taʼu ʼaenī neʼe mavetevete vave te famili, koia ʼe maʼuhiga ai ke tou fai te fehuʼi ʼaenī, “ ʼE hāo anai koa te ʼu famili ʼi tonatou ʼu ʼahiʼahiʼi?”

He koʼe ʼe faigataʼa ʼaupito ki te hahaʼi ʼohoana ke nātou nonofo fakatahi pea mo taupau hanatou famili ʼe logo tahi? Koteā te kalavi ʼaē neʼe tokoni ki te tahi ʼu taumatuʼa ʼaē kua fualoa tanatou ʼohoana, ʼo feala ai ke nātou fai te fakamanatu fakafiafia ʼo te 25 peʼe ko te 50 taʼu ʼo tanatou nonofo ʼohoana? Ohage la, ʼi te taʼu 1983 neʼe fai te fakamatala ʼo ʼuhiga mo te taumatuʼa ʼo te Lepupilika ʼo Azerbaidjan, neʼe nā fai te fakamanatu ʼo te taʼu 100 ʼo tonā nofo ʼohoana​—ʼi tonā taʼu 126 pea mo taʼu 116.

Koteā ʼAē ʼe Fakatupu Tuʼutāmaki Ki Te Famili?

ʼE lahi te ʼu fenua ʼaē ʼe feala ke mavete ai he taumatuʼa ʼuhi ko te tono, te agamālohi ʼi te faʼahi fakaʼatamai peʼe ʼi te faʼahi fakasino, te mavae ʼa he tahi ʼo te taumatuʼa, te konahia, te mole feala ʼa te tagata ke ina fakahoko te ʼu felāveʼi fakasino, te mahaki fakaʼatamai, te ʼohoana mo he toko lua, pea mo te fakaʼaogaʼi ʼo te toloke. Kae ʼi te agamāhani, ʼe mavete te taumatuʼa ʼuhi ko te ʼosi fetogi ʼo te manatu ʼo ʼuhiga mo te ʼohoana pea mo te maʼuli faka famili, tāfito la ʼi te ʼu taʼu ʼe lauʼi hogofulu ʼaenī kua ʼosi. Talu mai fualoa ʼe faka ʼuhiga e te hahaʼi ʼe taputapu te ʼohoana, kae ʼe mole kei nātou fakaʼapaʼapa kiai. Ko ʼihi hahaʼi mānumānu ʼaē ʼe nātou fai musika, peʼe nātou fai te ʼu ʼata pea mo te ʼu tohi, ʼe nātou faka maʼuhigaʼi ai te faʼifaʼitaliha ʼa te hahaʼi ʼi te ʼu felāveʼi fakasino, mo te ʼu aga heʼeʼaoga, mo te mole lolomi ʼo kita, pea mo te manatu pe kia kita. ʼE nātou faka mafola te faʼahiga manatu ʼaē ʼe ina ʼulihi te ʼatamai pea mo te loto ʼo te kau tūpulaga ʼo toe feiā pe mo te hahaʼi.

Ko te sivisivi ʼaē neʼe fai ʼi te taʼu 1996 neʼe hā ai ko te toko 22 ʼo te hahaʼi ʼo Amelika ʼi te toko teau, ʼe nātou manatu ʼe feala ke fua lelei te tono ki te nofo ʼohoana. Ko te alatike makehe ʼo te nusipepa maʼuhiga ʼo Suède ko Aftonbladet, neʼe ina uga te hahaʼi fafine ke nātou mavete he neʼe “hoki feala ai ke lelei age te ʼaluʼaga ʼaē ʼe tau mo nātou.” Ko ʼihi hahaʼi ʼe nātou sivisivi te ʼatamai ʼo te tagata pea mo tona ʼu agaaga, neʼe nātou ʼui neʼe “fakatuʼutuʼu” e te evolisio ke nofo pe te tagata mo tona hoa lolotoga he ʼu taʼu pea ke fetogi. ʼI tona fakahagatonu, ʼe nātou ʼui ko te mavete pea mo te tono ʼe mulimuli ki te fakatuʼutuʼu ʼaia. Māʼiape la mo ʼihi ʼe nātou ʼui ʼe lelei te mavete ʼa he taumatuʼa maʼa te fānau heʼe teuteuʼi ai nātou ke feala hanatou tauʼi tonatou mavete ʼi te ka haʼu!

Ko te tokolahi ʼo te kau tūpulaga ʼe mole kei nātou fia maʼuli ʼi te famili māhani ʼaē ʼe kau ai te tāmai, mo te faʼe pea mo te fānau. Ko te manatu ʼaenī ʼa te tokolahi: “ ʼE faigataʼa taku fakakaukauʼi ʼe ʼau nofo anai mo te fafine pe e tahi ʼi toku maʼuli katoa.” Neʼe ʼui e te tūpulaga Danois ʼe taʼu 18: “Ko te ʼohoana ʼe hage ko te Po Tapu, ʼe ko he fagana pe ʼe matalelei. ʼE mole ʼau tui kiai.” Neʼe fakamatala fēnei e Noreen Byrne ʼo te Fono Faka Puleʼaga ʼo Te Hahaʼi Fafine ʼi Ilelani: “ ʼE feʼekeʼaki te hahaʼi fafine pe koʼe ʼe nātou nonofo fakakinau mo te ʼu tagata pea mo fō tonatou ʼu taga vaʼe. Koutou ʼolo pe ʼo gaoʼi mo nātou . . . ʼE tokolahi te hahaʼi fafine kua nātou fakatotonu ʼe mole ʼaoga te tagata ki tonatou maʼuli.”

ʼE Tuputupu Te ʼu Famili ʼAē ʼe Faʼe Peʼe Tāmai Tokotahi Pe

ʼI te Eulopa katoa, neʼe iku te aga ʼaia ki te kaugamālie ʼo te ʼu fafine ʼe nātou taupau tokotahi tanatou fānau. ʼI te manatu ʼa ʼihi ia nātou, ʼe mole kovi tanatou faitama tatau aipe pe neʼe mole nātou loto kiai. Ko ʼihi fafine ʼe nātou loto ke nātou taupau tokotahi pe tanatou fānau. Tokolahi te ʼu fafine ʼe nātou nonofo mo te tāmai ʼo te fānau lolotoga he temi, kae ʼe mole nātou fakatuʼutuʼu ke nātou ʼohoana. Ko te kupu tāfito ʼo te nusipepa Newsweek ʼo te taʼu ʼaenī kua ʼosi neʼe ina ʼui fēnei “Kua Puli Koa La Te ʼOhoana?” Neʼe ʼui kua hahaʼi te ʼu fānau ʼaē ʼe tutupu ka mole ʼohoana te ʼu mātuʼa, pea ʼe ʼāsili te faʼahi ʼaia ʼi Eulopa kae ʼe mole fakatokagaʼi e te hahaʼi. ʼE ʼuluaki te fenua ʼo Suède he ko te vaelua ʼo te ʼu fānau ʼe nātou tutupu ai ka mole ʼohoana te ʼu mātuʼa. ʼI Danemark pea mo Norvège, ʼe ko te teitei vaelua, pea ko te tokotahi ʼi te toko tolu ʼi Falani pea mo Pilitania.

ʼI Amelika, ʼi te ʼu taʼu ʼaenī ʼe lauʼi hogofulu kua hili, neʼe fakahaʼuhaʼu ʼo tokosiʼi te ʼu famili ʼaē ʼe faʼufaʼu e he tāmai pea mo he faʼe. ʼE ʼui fēnei e te tahi fakamatala: “ ʼI te taʼu 1960, . . . ko te toko 9 ʼi te teau ʼo te fānau neʼe nātou nonofo ʼi te ʼu famili ʼe faʼe peʼe tāmai tokotahi pe. ʼI te taʼu 1990, neʼe tuputupu ʼo toko 25 ʼi te teau. Ia ʼaho nei, ko te toko 27,1 ʼi te teau ʼo te kau tamaliki Amelika ʼe nātou tutupu ʼi te ʼu faʼahiga famili ʼaia, pea ʼe kei fakaʼāsili te hahaʼi ʼo te ʼu faʼahiga famili ʼaia. . . . Talu mai te taʼu 1970, neʼe tuputupu tuʼa lua te tokolahi ʼo te ʼu famili feiā. ʼE ʼui e ʼihi hahaʼi fai kumi, ʼe lahi te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakatupu tuʼutāmaki ki te famili ia ʼaho nei, pea ʼe feala ke puli ai te famili.”

ʼI te ʼu fenua ʼaē ʼe mole kei lahi ai te mālohi ʼo te Lotu Katolika Loma ʼi te faʼahi ʼo te aga ʼaē ʼe tonu ke fai, ʼe tuputupu ai te kaugamālie ʼo te ʼu famili ʼaē ʼe faʼe peʼe tāmai tokotahi pe. ʼI te teitei vaelua tupu ʼo te ʼu famili Italia, ʼe mole kei fakatahi ai te faʼe mo te tāmai pea mo te fānau, pea ʼe fetogi te famili māhani ʼaki he taumatuʼa ʼe mole maʼu fānau, pea mo te ʼu famili ʼaē ʼe faʼe peʼe tāmai tokotahi pe.

ʼI ʼihi fenua, ʼe ko te fakatuʼutuʼu ʼo te tokoni faka sosiale ʼaē ʼe ina uga te hahaʼi ke mole nātou ʼohoana. Kapau ʼe ʼohoana te ʼu faʼe ʼaē ʼe nonofo tokotahi pea ʼe mole toe fai anai kia nātou te tokoni faka sosiale. ʼI Danemark ko te ʼu faʼe ʼaē ʼe nātou taupau tokotahi tanatou fānau, ʼe nātou maʼu te kiʼi falā maʼa tanatou fānau, pea ʼi ʼihi kolo, ko te ʼu faʼe ʼaē ʼe mole heʼeki taʼu 18, ʼe toe foaki kia nātou te falā pea ʼe totogi te lue ʼo tanatou ʼapi. Koia ʼe tupu tanatou nofo selipatea ʼuhi ko te paʼaga. ʼE lau e Alf B. Svensson ko te totogi ʼo te mavete ʼohoana pe e tahi ʼi Suède ʼe faka ʼuhiga ki te 250 000 tola ʼo aʼu ki te 375 000, ʼaē ʼe toʼo mai ʼi te tukuhau ʼaē ʼe fai e te hahaʼi, heʼe foaki ki te ʼu famili te kiʼi falā moʼo totogi te ʼu meʼa ʼaē ʼe ʼaoga kia nātou, ʼo kau kiai mo te lue ʼo te ʼapi, pea ʼe toe foaki kia nātou te tahi tokoni ʼi te faʼahi faka sosiale.

ʼE hage ʼe mole fai he meʼa, peʼe siʼisiʼi pe te ʼu meʼa ʼaē ʼe fai e te ʼu lotu ʼo te Keletiate, moʼo tauʼi te fetogi fakamataku ʼaia ʼo te maʼuli faka famili. Tokolahi ʼi te kau pasitea pea mo te kau takitaki lotu ʼe toe tau foki mo nātou te ʼu fihifihia faka famili, ʼo mole feala ai ke nātou tokoni ki te tahi ʼu hahaʼi. Ko ʼihi ʼe nātou fakaneke te ʼu hahaʼi ʼohoana ke nātou mavete. Neʼe fakamatala fēnei e te nusipepa Aftonbladet ʼo te ʼaho 15 ʼo ʼApelili 1996, ko te pasitea ko Steven Allen ʼaē ʼe nofo ʼi Bradford ʼi Pilitania, neʼe ina fai te toʼotoʼoga makehe ki te mavete ʼohoana, ʼo ina ʼui ʼe tonu ke fai te toʼotoʼoga ʼaia ʼi te ʼu ʼēkelesia fuli ʼo Pilitania. “ ʼE fai te toʼotoʼoga ʼaia moʼo fakaloto fīmālieʼi te hahaʼi pea mo tokoni ke nātou tauʼi te meʼa ʼaē neʼe hoko kia nātou. Pea mo nātou mahino ai ʼe kei ʼofa te ʼAtua kia nātou ʼo pulihi tanatou ʼu mamahi.”

Koia koteā ʼaē ka hoko anai ki te famili? ʼE feala koa ke tou ʼamanaki ʼe toe mālohi anai te famili? ʼE feala koa ke taupau e te hahaʼi tanatou logo tahi ʼi tanatou tauʼi te tuʼutāmaki fakamataku ʼaia? Koia, koutou vakaʼi te alatike ʼaē ka hoa mai.

[Talanoa ʼo te pasina 5]

Te Fakatatau ʼo Te ʼu Fai ʼOhoana Pea Mo Te ʼu Mavete ʼOhoana

FENUA TAʼU ʼOHOANA MAVETE

Allemagne 1993 442 605 156 425

Australie 1993 113 255 48 324

Canada 1992 164 573 77 031

Cuba 1992 191 837 63 432

Danemark 1993 31 507 12 991

Estonie 1993 7 745 5 757

Etats-Unis 1993 2 334 000 1 187 000

France 1991 280 175 108 086

Japon 1993 792 658 188 297

Maldives 1991 4 065 2 659

Norvège 1993 19 464 10 943

Porto Rico 1992 34 222 14 227

Royaume-Uni 1992 356 013 174 717

Russie 1993 1 106 723 663 282

Suède 1993 34 005 21 673

Tchèque (Rép.) 1993 66 033 30 227

(Based on 1994 Demographic Yearbook, United Nations, New York 1996)