ʼE ʼi Ai Koa He Tevolo?
“Neʼe ʼi ai te temi, ʼi te hisitolia ʼo te ’Ēkelesia Katolika, ko te hahaʼi neʼe nātou tui ko te tevolo, ia Pelesepu peʼe ko Satana, te hau ʼo te kovi, neʼe ko he tahi neʼe moʼoni pea mo mālohi, ohage ko te tui ʼa te hahaʼi ki te ʼuhiga ʼo te ‘ ʼAtua,’ kae kua nātou tokosiʼi ʼi te temi nei; neʼe ko he meʼa neʼe faʼu e te kau Sutea pea mo te ʼu ʼuluaki Kilisitiano moʼo fakamahino te agakovi, ʼe koga tagata pea mo koga manu. Ki muli age, ko te kau Kilisitiano neʼe nātou fakamoʼoni ko te faʼahi ʼaia neʼe ko he fagana pe ia, neʼe mole fakatafito ki he meʼa ʼe moʼoni ʼo nātou līaki māmālie ai te manatu ʼaia.”—“All in the Mind—A Farewell to God,” neʼe tohi e Ludovic Kennedy.
OHAGE ko tona ʼui e te tagata faitohi pea mo ʼiloa ʼi te lātio pea mo te televisio ko Ludovic Kennedy, lolotoga he ʼu sēkulō, neʼe faka tui te hahaʼi fuli ʼo te Keletiate ʼe maʼuli moʼoni te Tevolo. Ohage ko tona ʼui e te Polofesea ko Norman Cohn, ʼi ʼihi temi, ko te kau Kilisitiano neʼe nātou “matataku ʼaupito ʼi te mālohi ʼa Satana pea mo tana kau temonio.” (Europe’s Inner Demons) Neʼe mole ko te hahaʼi gāue kele pe ʼaē neʼe nātou maʼu te mataku ʼaia. Ohage la, ʼe ʼui e te Polofesea ko Cohn, ko te tui ʼaē ko te Tevolo neʼe ina toʼo te agaaga ʼo he manu moʼo puleʼi te kovi pea mo te ʼu toʼotoʼoga fakalialia, “neʼe tupu ia mai te hahaʼi ʼaē neʼe lau ko te kau popoto kae neʼe mole tupu ia mai te te hahaʼi ʼaē neʼe mole popoto lautohi.” Neʼe ko “te kau popoto” ʼaia—ʼo feiā mo te kau takitaki lotu popoto—ʼaē neʼe nātou kapu te hahaʼi gaohi meʼa fakatemonio ʼi Eulopa ʼi te 15 ki te 17 sēkulō, pea ʼi te temi ʼaia ʼe ʼui ko te lotu pea mo te puleʼaga neʼe nātou fakatagaʼi pea mo matehi te toko 50 000 hahaʼi ʼaē neʼe ʼui ʼe nātou gaohi meʼa fakatemonio.
ʼE mole tou punamaʼuli ai ki te līaki ʼa te tokolahi te ʼui ʼaē ko te Tevolo ʼe ko he manu fekai pea mo ʼihi atu fakamatala fakamataku. Māʼia ʼi te 1726, ko Daniel Defoe neʼe ina manukiʼi te tui ʼa te hahaʼi ʼaē ko te Tevolo ʼe ko he manu fakamataku “ ʼe ʼi ai tona ʼu kapakau, mo tona ʼu tala, mo tona ʼu vaʼe ohage he ʼu vaʼe tao, mo tona hiku loa, mo tona ʼaleloʼi gata, pea mo tona tahi ʼu agaaga.” Neʼe ina ʼui “neʼe ko he ʼu manatu hala” ʼaia neʼe faʼu e “te hahaʼi ʼaē neʼe nātou lagolago ki te akonaki ʼo ʼuhiga mo he tevolo” moʼo “kākāʼi te hahaʼi ʼaki pe te paki ʼo he tevolo neʼe nātou faʼu e nātou totonu.”
ʼE koutou manatu feiā koa mo koutou? ʼE koutou manatu koa ko “te tevolo ʼe ko he meʼa neʼe faʼu e te fakakaukau ʼa te tagata moʼo takuʼaki tona ʼuhiga agahala”? ʼE hā te ʼu palalau ʼaia ʼi te tohi The Zondervan Pictorial Encyclopedia of the Bible, pea tokolahi ʼaē ʼe nātou ʼui ko he kau Kilisitiano ʼe nātou manatu feiā. ʼE ʼui e Jeffrey Burton Russell, ʼi te agamāhani ko te kau teolosia ʼo te Keletiate, “neʼe mole nātou tui ko te Tevolo pea mo te ʼu temonio, ʼe ko he ʼu meʼa taputapu moʼo fakamatakuʼi te hahaʼi.”
Kae ki ʼihi, ko te Tevolo ʼe maʼuli moʼoni. Kia nātou, ʼe ʼi ai te mālohi fakapulipuli pea mo kākā neʼe ina fakatupu te ʼu agakovi ʼaē neʼe hoko ʼi te hisitolia ʼo te tagata. ʼE ʼui fēnei e Russell, ʼaki “te ʼu meʼa fakalialia ʼaē neʼe hoko ʼi te ʼuafulu sēkulō” kua liliu te “tui ʼaē ki te Tevolo, hili he temi loaloaga, ʼe ko he meʼa neʼe toe tali fakavilivili.” Ohage ko tona ʼui e te tagata faitohi ko Don Lewis, ko te hahaʼi popoto ʼo totatou temi, “neʼe nātou vāʼi” te ʼu manatu fakatemonio pea mo te ʼu meʼa neʼe mataku kiai “tanatou ʼu kui ʼaē neʼe mole ako.” Kae neʼe nātou “toe tali te manatu ʼaē ko te kovi ʼe ko he meʼa fakapulipuli.”—Religious Superstition Through the Ages.
Kae koteā te moʼoni ʼo ʼuhiga mo te faʼahi ʼaia? Ko te Tevolo ʼe ko he fakamatala fakamataku pe koa ia ʼe mole hona fakatafitoʼaga? Peʼe ko he tahi koa ʼe tonu ke tou tokagaʼi tāfito ʼi te 21 sēkulō ʼaenī?
[Paki ʼo te pasina 4]
Ohage ko tona fakahā ʼi te paki ʼaenī neʼe fai e Gustave Doré, ko te ʼu fakamatala fakamataku ʼāfea, ʼe nātou fakahā te Tevolo ʼaki tona koga tagata pea mo tona koga manu
[Haʼuʼaga ʼo te paki]
The Judecca—Lucifer/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.