Neʼe Nātou Agatonu Mo Mālolohi—ʼI Te Temi Muʼa Mo Te Temi Nei

ʼI te potu saute ʼo Polonia, ʼi te tuʼakoi ʼo Slovaquie pea mo te Lepupilika Tchèque, ʼe ʼi ai te kolo veliveli ʼe higoa ko Wisła. Logope ʼe lagi mole heʼeki koutou ʼiloʼi te kolo ʼaia ko Wisła, kae ʼe ʼi ai tona hisitolia ʼe mahino ia ʼe fia logo anai kiai ia te kau Kilisitiano moʼoni. Ko te hisitolia ʼo te ʼu hahaʼi neʼe nātou nonofo agatonu pea mo faʼafai ʼi te tauhi ʼaē kia Sehova. ʼO feafeaʼi?

ʼE TUʼU ia Wisła ʼi te potu fenua moʼugaʼia pea mo matalelei ʼaupito. Ko te ʼu vai liliki ʼe hifo ʼo fakatahi ki te Vaitafe ko Vistule, ʼo fakalaka ʼi te ʼu moʼuga pea mo te ʼu malaʼe. ʼE makehe te kolo ʼaia ʼuhi ko te agalelei ʼa te hahaʼi pea mo tona ʼaele lelei, pea ʼe fia ʼōmai kiai te hahaʼi ʼo kumi faitoʼo, mo mālōlō ai, pea mo faigaoʼi ʼi te temi nive.

ʼE lau ko te ʼuluaki nofoʼaga ʼaē neʼe fakahigoa ʼaki te higoa ʼaia neʼe fakatuʼu ʼi te ʼu taʼu 1590. Neʼe fakatuʼu ai te fale tuʼusi ʼakau, pea ʼaki te temi ko te kele toafa ʼaia neʼe nofoʼi e te hahaʼi tauhi manu pea mo nātou gāueʼi te kele. Kae neʼe hoko ki te hahaʼi ʼaia te ʼu fetogi faka lotu. Neʼe hoko tāfito ʼi te potu fenua ʼaia, te ʼu fetogi ʼaē neʼe fakatuʼutuʼu e Lutelo, pea ohage ko tona ʼui e te tagata fai kumi ko Andrzej Otczyk, neʼe liliu ai ia te Lotu ʼa Lutelo ko “te lotu ʼo te puleʼaga ʼi te taʼu 1545.” Fokifā pe, neʼe hoko te fetogi lahi ʼaki te Tau ʼaē neʼe hoko ia Taʼu e Tolugofulu pea mo te hahaʼi ʼaē neʼe fakafeagai ki te fetogi. ʼE toe hoko atu fēnei e Otczyk: “ ʼI te taʼu 1654, neʼe kapu ia te kau Polotesita mai te ʼu ʼēkelesia fuli, pea neʼe tapuʼi tanatou ʼu fai toʼotoʼoga, pea neʼe tapuʼi mo te ʼu Tohi-Tapu pea mo te tahi ʼu tohi faka lotu.” Kae ko te kaugamālie ʼo te hahaʼi neʼe nātou nonofo ʼi te Lotu ʼa Lutelo.

Te ʼu ʼUluaki Pulapula ʼo Te Moʼoni Faka Tohi-Tapu

Meʼa lelei, he neʼe kei toe ke hoko mai te tahi fetogi faka lotu maʼuhiga. ʼI te taʼu 1928, ko te ʼu ʼuluaki pulapula ʼo te moʼoni faka Tohi-Tapu neʼe to e te toko lua, ko kau Ako Tohi-Tapu faʼafai, te higoa ʼāfea ʼaia ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. ʼI te taʼu neʼe hoa kiai, neʼe tau ia Jan Gomola ki Wisła mo te fakatagi ʼe ina feʼāveʼaki, ʼo fakatagi ai te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu. Pea neʼe ʼalu ki te kolo ʼe feōvi mo te kolo ʼaia, pea neʼe ina maʼu ai te tagata neʼe fia logo ki te moʼoni​—ko Andrzej Raszka, ko he tagata ʼe maʼuli ʼi te ʼu moʼuga, pea ʼe nounou pea mo fuafua lelei. Neʼe foimo toʼo atu aipe e Raszka tana Tohi-Tapu moʼo vakaʼi peʼe tuʼu ai te ʼu meʼa ʼaē ʼe fakamatala ʼi te ʼu akonaki ʼaē neʼe logo kiai ʼi te fakatagi. Pea neʼe ina ʼui fēnei: “Tēhina, kua ʼau maʼu te moʼoni! Neʼe ʼau kumi te ʼu tali talu mai te temi ʼaē neʼe ʼau kau ai ki te ʼUluaki Tau Faka Malamanei!”

ʼI te lahi ʼo tona fiafia, neʼe ʼave e Raszka ia Gomola ke felāveʼi mo tona ʼu kaumeʼa ko Jerzy mo Andrzej Pilch, ʼaē neʼe nā tali atu aipe te logo ʼo te Puleʼaga. Ko Andrzej Tyrna, ʼaē neʼe ina ako te moʼoni faka Tohi-Tapu ʼi Falani, neʼe tokoni ki te ʼu tagata ʼaia ke nātou fakaloloto tanatou mālama ki te logo ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua. Mole tuai pea neʼe nātou papitema. Moʼo tokoni ki te kiʼi kūtuga ʼo te kau Ako Tohi-Tapu ʼi Wisła, ko te ʼu tēhina mai te tahi ʼu kolo neʼe nātou ʼōmai ʼi te vaelua ʼo te ʼu taʼu 1930, pea neʼe ʼi ai tona ʼu fua fakaofoofo.

Neʼe kaugamālie te hahaʼi foʼou neʼe fia logo. Neʼe ko he agamāhani ʼa te ʼu famili ʼo te Lotu ʼa Lutelo tanatou lau te Tohi-Tapu. Koia ʼi tanatou ʼosi mahino ki te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu moʼoni ʼo ʼuhiga mo te ʼifeli kakaha pea mo te Tahitolu, kaugamālie neʼe nātou lava fakakehekeheʼi ia te moʼoni mai te loi. Neʼe kaugamālie te ʼu famili neʼe nātou lītuʼa ki te ʼu akonaki faka lotu hala. Koia neʼe tuputupu te kokelekasio ʼi Wisła, pea ʼi te taʼu 1939 neʼe kua lau ki te toko 140. Kae ko te meʼa ʼaē neʼe faikehe ai, heʼe ko te tokolahi ʼo te hahaʼi lalahi neʼe mole heʼeki papitema. ʼE ʼui fēnei e Helena, ʼaē neʼe kau ʼi te ʼu ʼuluaki Fakamoʼoni: “Ko te kau fai faka mafola ʼaia kae mole heʼeki nātou papitema neʼe nātou fakahā ʼe nātou lagolago kia Sehova. ʼI te ʼu ʼahiʼahi ʼo te tui, ʼaē neʼe ʼamanaki tau mo nātou, neʼe nātou fakamoʼoni ai tanatou agatonu.”

Kae neʼe feafeaʼi kia nātou liliki? Neʼe nātou sio kua maʼu te moʼoni e tanatou ʼu mātuʼa. ʼE fakamatala fēnei e Franciszek Branc: “ ʼI te ʼiloʼi e taku tāmai kua ina maʼu te moʼoni, neʼe ina kamata akoʼi mai te moʼoni ʼaia kia ʼau pea mo toku taʼokete. Neʼe ʼau taʼu valu, kae taʼu hogofulu toku taʼokete. Neʼe fai mai e taku tāmai te ʼu fehuʼi faigafua, ohage la: ‘Ko ai te ʼAtua, pea ko ai tona huafa? Koteā ʼaē ʼe ke ʼiloʼi ʼo ʼuhiga mo Sesu Kilisito?’ Neʼe tonu ke ma tohi ki he pepa tamā ʼu tali pea mo fakamoʼoni ʼaki he ʼu vaega faka Tohi-Tapu.” ʼE ʼui fēnei e te tahi Fakamoʼoni: “ ʼI te kua tali lelei e taku ʼu mātuʼa ia te logo ʼo ʼuhiga mo te Puleʼaga pea mo tanā mavae mai te Lotu ʼa Lutelo ʼi te taʼu 1940, neʼe hoko kia ʼau te fakafeagai pea neʼe tā ʼau ʼi te faleako. ʼE ʼau fakafetaʼi ki taku ʼu mātuʼa ʼi tana akoʼi mai te ʼu pelesepeto faka Tohi-Tapu. Neʼe maʼuhiga he neʼe tokoni mai ke ʼau hāo ʼi te ʼu temi faigataʼa ʼaia.”

Te Fakahā ʼo Te Tui ʼi Te ʼAhiʼahi

ʼI te hoko ʼo te Lua Tau Faka Malamanei pea mo te nofo ʼo te fenua e te kau Nasi, neʼe nātou fakatotonu ke nātou molehi te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova. ʼI te kamata, neʼe fakaloto mālohiʼi ia te hahaʼi lalahi​—tāfito te ʼu tāmai​—ke nātou sinie he pepa ʼe nātou ʼui ai ko nātou ko te kau Siamani, ke nātou maʼu ai he ʼu faʼahiga faigamālie. Neʼe mole fia lagolago te kau Fakamoʼoni ki te kau Nasi. Tokolahi te ʼu tēhina pea mo te kau talavou neʼe feala ke nātou hū solia neʼe nātou tau mo te faigataʼaʼia: Peʼe nātou solia, peʼe hoko pe tanatou fakafisi kiai ʼo ʼuta ai mo tonatou fakatūʼa mamafa. ʼE fakamahino fēnei e Andrzej Szalbot, ʼaē neʼe puke e te Gestapo ʼi te taʼu 1943: “Ko he tahi neʼe fakafisi ki te solia neʼe ʼave ki he lotoʼā fakamamahi, pea ʼi te agamāhani neʼe ko Auschwitz. Neʼe mole heʼeki ʼau papitema, kae neʼe kua ʼiloʼi te fakaloto mālohi ʼaē neʼe fai e Sesu ia Mateo 10:28, 29. Neʼe ʼau ʼiloʼi, kapau ʼe ʼau mate ʼuhi ko taku tui kia Sehova, ʼe ina lava fakatuʼuake ʼau.”

ʼI te kamataʼaga ʼo te taʼu 1942, neʼe puke e te kau Nasi ia te ʼu tēhina e toko 17 mai Wisła. ʼI te ʼu māhina ʼaia e tolu, neʼe mamate te toko 15 ʼi Auschwitz. Neʼe malave feafeaʼi te faʼahi ʼaia ki te kau Fakamoʼoni ʼaē neʼe nonofo ʼi Wisła? Neʼe mole nātou lītuʼa ki tanatou tui, kae neʼe nātou tapiki maʼu kia Sehova! Lolotoga te ʼu māhina e ʼono neʼe hoa kiai, neʼe liuga lua te kaugamālie ʼo te kau fai faka mafola ʼi Wisła. Mole fualoa pea neʼe toe puke ʼihi. ʼO fakatahiʼi ʼaia, ko te kau solia ʼa Itilele neʼe nātou puke te toko 83 hahaʼi, ko te ʼu tēhina mo te kau ako pea mo te ʼu kihiʼi tamaliki. Ko te toko nimagofulu-ma-tolu neʼe ʼave ki te ʼu lotoʼā fakamamahi (tāfito ʼi Auschwitz) peʼe ko te ʼu lotoʼā ki te gāue fakakinau ʼi te ʼu lameni ʼi Polonia, mo Siamani, pea mo Bohême.

Neʼe Nātou Agatonu Mo Mālolohi

ʼI Auschwitz, neʼe faigaʼi e te kau Nasi ke nātou kākāʼi te kau Fakamoʼoni ʼo nātou tala age ʼe feala ke nātou foimo ʼāteaina. Neʼe ʼui fēnei e te tagata leʼo ʼo te polisi Siamani ki te tēhina: “Kapau ʼe ke sinie pe te pepa ʼo fakamoʼoni ai ʼe mole ke toe kau ki te kau Ako Tohi-Tapu, ʼe ke ʼāteaina anai, pea ʼe ke lava liliu ki tou ʼapi.” Neʼe tuʼa lahi te faigaʼi age ki ai, kae neʼe nofo agatonu aipe te tēhina kia Sehova. Pea neʼe tā, mo manukiʼi, pea neʼe ʼave ʼo fakapōpulaʼi ʼi Auschwitz mo Mittelbau-Dora, ʼi Siamani. ʼI muʼa ʼo tona faka ʼāteaina, neʼe hāo te tēhina ʼaia ʼi te laku mahafu ki te lotoʼā ʼaē neʼe nofo ai.

Neʼe fakamatala fēnei e Paweł Szalbot, ko he Fakamoʼoni neʼe hoki mate atu pe: “Lolotoga toku ʼu fakafehuʼi liuliuga e te Gestapo, neʼe nātou fehuʼi mai pe koʼe neʼe mole ʼau fia hū solia ʼi te solia Siamani pea he koʼe ʼe mole ʼau hiki nima fakaʼapaʼapa kia Itilele.” ʼI tana ʼosi fakamahino age ʼaki te Tohi-Tapu ia te tupuʼaga ʼo te mole kau ʼa te kau Kilisitiano ki te ʼu meʼa fakamālama, neʼe fakatūʼa ke gāue ʼi te fale faʼu mahafu. “Neʼe mole ʼau tali te gāue ʼaia, pea neʼe ʼave ʼau ke ʼau gāue ʼi te lameni.” Kae neʼe nofo agatonu aipe.

Ko nātou ʼaē neʼe mole pilisoniʼi​—ia te hahaʼi fafine pea mo te ʼu tamaliki​—neʼe nātou momoli te ʼu meʼa kai kia nātou ʼaē neʼe nonofo ʼi Auschwitz. ʼE ʼui fēnei e te tēhina neʼe kei tūpulaga ʼi te temi ʼaia: “ ʼI te fasiga taʼu māfana, neʼe mātou toli te ʼu canneberges (te faʼahiga fuaʼi ʼakau) ʼi te vao matuʼa pea neʼe mātou ʼavage ki te ʼu hahaʼi kae nātou ʼaumai te ʼu fulumeto. Neʼe taʼo e te ʼu tuagaʼane te ʼu faʼahiga pane pea mo nātou fafaʼo kiai te ʼu potu gako. Pea neʼe nātou ʼave fakaʼuta pe te ʼu pane ʼaia ki ʼonatou tēhina ʼaē neʼe pilisoniʼi.”

ʼO fakatahi, neʼe ko te toko 53 tagata Fakamoʼoni mai Wisła neʼe ʼave ki te ʼu lotoʼā fakamamahi pea mo te gāue fakakinau. Ko te toko tolugofulu-ma-valu ia nātou neʼe mamate.

ʼE Hake Ake Te Tahi Taʼiake

Neʼe toe gaohi koviʼi foki mo te tamaliki ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova e te kau Nasi. Ko ʼihi neʼe ʼave mo tanatou ʼu faʼe ki te ʼu lotoʼā ʼaē neʼe laga faka temi ʼi Bohême. Ko ʼihi neʼe toʼo fakakinau ʼi tanatou ʼu mātuʼa, ʼo ʼave ki te fale pilisoni ʼiloa maʼa te tamaliki ʼi Lodz.

ʼE fakamanatuʼi fēnei e te ʼu tēhina e toko tolu: “ ʼI te ʼuluaki fetuku ʼaia ʼo mātou ki Lodz, neʼe toʼo e te kau Siamani ia te toko hogofulu ia mātou, mai te taʼu nima ki te taʼu hiva. Neʼe mātou fefakaloto mālohiʼaki ʼi te faikole pea mo te ʼu akonaki faka Tohi-Tapu. Neʼe faigataʼa te kātakiʼi.” ʼI te taʼu 1945, ko te tamaliki fuli ʼaia neʼe nātou liliu ki tonatou ʼapi. Neʼe nātou hāo kae nātou kuekuea pea mo matataku. Kae neʼe mole ʼi ai he meʼa neʼe ina lava holoʼi tanatou agatonu.

Koteā ʼAē Neʼe Hoko Ki Muli Mai?

ʼI te vave fakaʼosi ʼo te Lua Tau Faka Malamanei, ko te kau Fakamoʼoni ʼi Wisła neʼe kei nātou mālolohi aipe ʼi te tui pea mo nātou tokalelei ke toe hoko mālohi atu tanatou gāue fai faka mafola. Ko te ʼu tēhina ʼo te kolo ʼaia, neʼe nātou ʼolo ʼo ʼaʼahi te hahaʼi ʼaē neʼe nonofo mamaʼo ia kilometa e 40, ʼo nātou fai faka mafola pea mo tufa te ʼu tohi faka Tohi-Tapu. ʼE ʼui fēnei e Jan Krzok: “Mole fualoa pea neʼe fakatuʼu ai te ʼu kokelekasio e tolu.” Kae neʼe mole loaloaga te ʼāteaina faka lotu.

Ko te puleʼaga Kominisi, ʼaē neʼe ina fetogi te kau Nasi, neʼe ina tapuʼi te gāue ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi Polonia ʼi te taʼu 1950. Koia neʼe tonu ai ki te ʼu tēhina ʼo te fenua ke nātou fai puleʼaki moʼo fakahoko tanatou minisitelio. Neʼe nātou tau ʼaʼahi te hahaʼi ʼo nātou takuʼaki ʼe nātou ʼolo age heʼe nātou fia totogi hanatou ʼu manu peʼe ko he ʼu fulumeto. Neʼe fai māhani te ʼu fono faka Kilisitiano ʼi te pōʼuli, pea neʼe fakatuʼutuʼu ke faiʼi kūtuga kae fakaʼutaʼuta. Kae neʼe fakatuʼutuʼu e te kau polisi ke nātou puke te tokolahi ʼo te kau atolasio kia Sehova, ʼo tukugakoviʼi ia nātou ʼe nātou gāue maʼa he tahi fenua​—kae neʼe ko he tukugakovi loi. Ko ʼihi kau ofisie neʼe nātou fakamatakuʼi pea mo manuki fēnei ia Paweł Pilch: “Neʼe mole holoʼi e Itilele takotou agatonu, kae ʼe mātou fai anai te faʼahi ʼaia.” Kae neʼe agatonu aipe te tēhina kia Sehova, ʼo nofo pilisoni ia taʼu e nima. ʼI te fakafisi ʼa ʼihi Fakamoʼoni kei tūpulaga ke nātou sinie he pepa politike, neʼe kapu nātou ʼi te faleako peʼe fakamavae ʼi tanatou ʼu gāue.

Neʼe Haga Nofo Aipe Ia Sehova Mo Nātou

ʼI te taʼu 1989 neʼe hoko te fetogi faka politike, pea neʼe fakagafua e te puleʼaga ia te gāue ʼa te kau Fakamoʼoni ʼa Sehova ʼi Polonia. Ko te kau atolasio mālohi kia Sehova ʼi Wisła neʼe nātou fakalahi tanatou gāue, ʼo ʼiloga ʼi te kaugamālie ʼo te kau pionie. Ko te toko 100 tēhina mo tuagaʼane ʼo te kolo ʼaia neʼe nātou gāue pionie. Koia ʼaē ʼe mole tou punamaʼuli ai ki te fakahigoaʼi fakakata ʼo te kolo ʼaia ko Te Kolo Faʼu Pionie.

ʼE ʼui fēnei ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te lagolago ʼa te ʼAtua ki tana ʼu kaugana ʼo te temi muʼa: “Kanaʼauala te puipui ʼo tatou e Sehova, ʼi te temi ʼaē neʼe fakafeagai ai te tagata kia tatou, kanaʼauala neʼe nātou folo maʼuli tatou.” (Pesalemo 124:2, 3) ʼI totatou temi, logola te mafola ʼo te fakaʼaoʼaoganoa ʼo te hahaʼi pea mo te ʼu aga heʼeʼaoga, kae ʼe faigaʼi aipe e te kau atolasio ʼa Sehova ʼi Wisła ke nātou haga nonofo agatonu pea ʼe nātou maʼu ai te ʼu fakapale lahi. Ko te ʼu taʼiake ʼa te kau Fakamoʼoni ʼo te kolo ʼaia ʼe nātou lava fakamoʼoni ki te moʼoni ʼa te ʼu palalau ʼaenī ʼa te ʼapositolo ko Paulo: “Kapau e kau te Atua mo tatou, pe ko ai ae e fakafehagai mai kia tatou?”​—Loma 8:31.

[Paki ʼo te pasina 26]

Ko Emilia Krzok neʼe ʼave mo tana ʼu tamaliki ko Helena, mo Emilia, pea mo Jan ki te lotoʼā ʼaē neʼe laga faka temi ʼi Bohême

[Paki ʼo te pasina 26]

ʼI tana fakafisi ki te solia, neʼe ʼave ia Paweł Szalbot ke gāue ʼi te lameni

[Paki ʼo te pasina 27]

ʼI te ʼave ʼo te ʼu tēhina ki Auschwitz pea mo nātou mamate ai, neʼe haga tuputupu aipe te gāue ʼi Wisła

[Paki ʼo te pasina 28]

Ko Paweł Pilch mo Jan Polok neʼe ʼave nāua ki te fale pilisoni ʼo te tamaliki ʼi Lodz

[Haʼuʼaga ʼo te paki pasina 25]

Berries and flowers: © R.M. Kosinscy / www.kosinscy.pl