Ko Philon Mai Alexandrie—Te Fio ʼo Te Tohi-Tapu Mo Te ʼu Loi

ʼI TE taʼu 332 ʼi muʼa ʼo totatou temi neʼe taki e Alexandre le Grand tana kau solia ki Esipito. ʼI muʼa ʼo tana ʼalu ki te potu esite moʼo faka mafola tona puleʼaga, neʼe ina laga te kolo ʼo ina fakahigoaʼi ko Alexandrie. Neʼe liliu te kolo ʼaia ko te fakatafito ʼo te poto faka Keleka. ʼI te kolo ʼaia, ʼi te lagi taʼu 20 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe tupu ai te tahi tagata maʼuhiga, kae ko tona ʼu mahafu neʼe mole ko he ʼu heletā mo he ʼu tao, kae neʼe ko te ʼu manatu faka filosofia. Neʼe ʼiloa ʼi tona higoa ko Philon mai Alexandrie, peʼe ko Philon te Sutea koteʼuhi neʼe ko te Sutea.

ʼI te temi ʼaē neʼe mavetevete ai te kau Sutea ʼi te hili ʼo te fakaʼauha ʼo Selusalemi ʼi te taʼu 607 ʼi muʼa ʼo totatou temi, neʼe kaugamālie te kau Sutea neʼe ʼolo ʼo nonofo ʼi Esipito. Neʼe ko te toko lauʼi afe neʼe nonofo ʼi Alexandrie. Kae neʼe mole felogoi lelei te kau Sutea mo te kau Keleka. Neʼe mole fia tauhi te kau Sutea ki te ʼu ʼatua Keleka, kae neʼe manukiʼi e te kau Keleka ia te Tauhi ʼĀfea. ʼAki tana ako te maʼuli faka Keleka pea mo tona lahilahi ake ʼi te maʼuli faka Sutea, neʼe mālama ia Philon ki te tokakovi ʼaia. Neʼe tui ia ko te Lotu Faka Sutea neʼe ko te lotu moʼoni ʼaia. Kae neʼe mole hage ia Philon ko te tokolahi, he neʼe ina faigaʼi ʼaki he aga fakatokatoka ke ina fakatafoki te kau Senitile ki te ʼAtua. Neʼe ina loto ke tali e te kau Senitile ia te Lotu Faka Sutea.

Ko Te Faka ʼUhiga Foʼou ʼo Te Tauhi ʼĀfea

Ohage ko te tokolahi ʼo te kau Sutea ʼi Alexandrie, ko te lea ʼa Philon mai tana ʼu mātuʼa, neʼe ko te faka Keleka. Koia neʼe ina ako tāfito te Tauhi ʼĀfea ʼi te Septante. ʼI tana sivisivi te tohi ʼaia ʼo te Septante, neʼe tui ai ko te ʼu tohi ʼaia ʼe maʼu ai te ʼu manatu faka filosofia, pea ko Moisese neʼe “ko te tagata faiva ʼi te fai filosofia.”

ʼI te ʼu sēkulō ki muʼa atu, neʼe mole faʼa tali e te kau popoto Keleka te ʼu fakamatala ʼo ʼuhiga mo te ʼu ʼatua tagata pea mo te ʼu ʼatua fafine​—ko te ʼu hahaʼi lalahi pea mo te kau temonio ʼo tanatou ʼu fagana Keleka. Neʼe nātou toe fai te ʼu fakamahino ʼo te ʼu fakamatala ʼāfea ʼaia. Neʼe ʼui e te tagata poto maʼuhiga ko James Drummond ʼo ʼuhiga mo tanatou faʼahiga fakamatala ʼaia: “Neʼe kumi muʼa e te tagata fai filosofia ia he ʼu faka ʼuhiga ʼo te ʼu fagana ʼaē ʼe mahino gataʼa, pea neʼe mahino ʼaki te fakalialia pea mo te fakavale ʼa te ʼu fakamatala, ko te ʼu tagata ʼaē neʼe nātou tohi te ʼu fagana ʼaia neʼe nātou fakahā ʼaki he ʼu palalau fakatā tonatou ʼu holi ʼaē ʼe kovi.” Neʼe fakaʼaogaʼi e Philon ia te faʼahiga fakamatala ʼaia moʼo fakamahino te Tohi-Tapu.

Ohage la, iā Senesi 3:​22, ʼe ʼui fēnei ai ʼi te Septante ʼa Bagster: “Neʼe fai e te ʼAliki ʼAtua maʼa Atama pea mo tona ʼohoana tonā ʼu mutuʼi meʼa, neʼe faʼu ʼaki te ʼu kiliʼi manu ʼo ina fakakofuʼi ʼaki ia nāua.” Maʼa te kau Keleka, neʼe mole tāu mo te ʼAtua ke ina faʼu he ʼu mutuʼi meʼa. Koia neʼe maʼu ai e Philon ia te ʼuhiga fakatā ʼo te vaega ʼaia ʼo ina ʼui fēnei: “Ko te ʼu kofu loloa ʼaē neʼe faʼu ʼaki te ʼu kiliʼi manu neʼe ko he palalau fakatā ʼo ʼuhiga mo te kili ʼo te tagata, ʼaē ko totatou sino; koteʼuhi neʼe ʼuluaki faʼu e te ʼAtua ia te ʼatamai, ʼo ina fakahigoaʼi ko Atama; ʼosi ʼaia pea neʼe ina faʼu ia te gaūgaūe ʼo te sino, ʼo ina fakahigoaʼi ko Maʼuli. Pea ʼi te fakaʼosi, neʼe ina faʼu foki mo te sino, ʼo ina fakahigoaʼi fakatā, ko te ʼu mutuʼi meʼa neʼe faʼu ʼaki te ʼu kiliʼi manu.” Koia neʼe fakaliliu e Philon ia te fakakofuʼi e te ʼAtua ia Atama mo Eva, ko he manatu faka filosofia ke fakakaukauʼi.

Koutou tokagaʼi foki mo Senesi 2:​10-14, ʼaē ʼe fakamatala ai te matapuna vai moʼo fakavai ʼo te ʼōloto ʼi Eteni pea ʼe talanoa ai ki te ʼu vaitafe e fā ʼe tafe mai te ʼōloto. Neʼe faigaʼi e Philon ke ina maʼu te faka ʼuhiga totonu ʼo te ʼu palalau ʼaia ʼo ʼuhiga mo te agaaga ʼo te fenua. ʼI tana ʼosi talanoa ʼo ʼuhiga mo te fenua, neʼe ina ʼui fēnei: “ ʼE lagi ʼi ai he faka ʼuhiga fakatā ʼo te vaega ʼaenī; koteʼuhi ko te ʼu vaitafe e fā ʼe ko te ʼu fakaʼiloga ʼo te ʼu kalitātē e fā.” Neʼe ina ʼui ko te vaitafe ko Pisone neʼe ina fakatā te aga fakaʼeteʼete, pea ko te vaitafe ʼo Kione ʼe ina fakatā te aga fakapotopoto, pea ʼe fakatā e te vaitafe ʼo Tikili ia te mālohi, pea ko te Eufalate ʼe ina fakatā te faitotonu. Koia kua fetogi e te palalau fakatā ia te fakamatalatala ʼo te agaaga ʼo te fenua.

Neʼe fakaʼaogaʼi e Philon ia te ʼu fakamahino fakatā moʼo sivi te fakamatala ʼo te fakatupu ʼo te malamanei, mo te fakamatala ʼo te fakapogi e Kaino ia Apele, mo te Tulivio ʼi te temi ʼo Noe, mo te fetogi ʼo te ʼu lea ʼi Papele, pea mo te ʼu tuʼuga pelesepeto ʼo te Lao ʼa Moisese. Ohage ko tona fakahā ʼi te faʼifaʼitaki ʼi te palakalafe neʼe hoki ʼosi atu, neʼe tau ʼui e Philon ko he vaega ʼo te Tohi-Tapu ʼe mole ko he ʼu palalau fakatā, pea ina fakahū leva he fakamahino fakatā ʼaki te ʼu palalau ʼaenī: “Ko te ʼu palalau ʼaenī ʼe lagi ʼi ai honatou ʼuhiga fakatā.” ʼI te ʼu tohi ʼa Philon, kua maʼuhiga te ʼu faka ʼuhiga fakatā ʼi te ʼu faka ʼuhiga totonu ʼa te Tohi-Tapu.

Ko Ai Te ʼAtua?

Neʼe lagolago mālohi ia Philon ki te maʼuli moʼoni ʼa te ʼAtua. ʼI tana ʼosi fakamatalatala ia te kele, mo te ʼu vaitafe, mo te ʼu fetuʼu, neʼe ina fakaʼosi fēnei tana manatu: “Ko te kele ʼe ko he faʼu fakapotopoto ohage pe ko te ʼu fakatupu fuli, ohage ko te ʼu meʼa ʼaia neʼe fakapikipiki fakalelei e he tahi ʼe poto ʼaupito. ʼE feiā fuli tatatou manatu ʼo ʼuhiga mo te maʼuli moʼoni ʼa te ʼAtua.” Neʼe ko he ʼu palalau fakapotopoto ʼaē neʼe ina fai.​—Loma 1:⁠20.

Kae ʼi te fakamahino ʼa Philon te agaaga ʼo te ʼAtua Māfimāfi, neʼe mamaʼo ia ʼi te moʼoni. Neʼe ina lau ko te ʼAtua “ ʼe mole ʼi ai hona ʼu kalitātē totonu” pea “ ʼe mole feala hatatou mahino kiā te ia.” Neʼe fakalotovaivaiʼi e Philon ia te ʼu faiga ʼaē ke ʼiloʼi ia te ʼAtua, ʼo ina ʼui “ko te faiga ʼaē ke kita fakaloloto, ohage ko te fai ʼa he ʼu kumi ke kita mahino ki te ʼuhiga totonu peʼe ko te ʼu kalitātē totonu ʼa te ʼAtua, ʼe ko he faiga fakavale ia.” Ko te taʼi manatu ʼaia ʼe mole haʼu ia mai te Tohi-Tapu, kae ʼe haʼu mai te tagata fai filosofia pagani ko Platon.

Neʼe ʼui e Philon ʼe mole feala hatatou mahino kātoa ki te ʼAtua, koia ʼaē ʼe mole feala ai ke fakatoʼo age hona huafa. Neʼe ʼui fēnei e Philon: “Koia ʼe ko he aga fakapotopoto pea ʼe tāu mo feʼauga, ke mole fakatoʼo he huafa kiā ia ʼaē ʼe ko te ʼAtua maʼuli.” Kae ʼe mole tonu tana ʼu palalau ʼaia!

Heʼe fakahā lelei mai ʼi te Tohi-Tapu ʼe ʼi ai te huafa ʼo te ʼAtua. ʼE ʼui fēnei iā Pesalemo 83:18: “Ke nātou ʼiloʼi ko koe, ʼaē ko tou huafa ko Sehova, ko koe tokotahi pe, te Māʼoluga ʼAupito ʼi te kele kātoa.” ʼE ʼui fēnei iā Isaia 42:8 ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua: “Ko au ia Sehova. Ko toku huafa ʼaia.” He koʼe ko Philon, ʼaē neʼe ko he tagata Sutea neʼe ina ʼiloʼi lelei te ʼu koga tohi ʼaia, neʼe ina akonakiʼi ko te ʼAtua ʼe mole ʼi ai hona huafa? Koteʼuhi neʼe mole talanoa ia ki te ʼAtua ʼo te Tohi-Tapu, kae neʼe talanoa ia ʼo ʼuhiga mo he ʼatua ʼo te filosofia Keleka ʼaē ʼe mole feala ke ʼiloʼi e he tahi.

Koteā Te Nefesi?

Neʼe ʼui e Philon ʼi tana ʼu akonaki, ko te nefesi ʼe ko he koga ʼe mavae kehe mai te sino. Neʼe ina ʼui ko te tagata “ ʼe faʼu ʼaki te sino pea mo te nefesi.” ʼE mate koa te nefesi? Koutou tokagaʼi te fakamahino ʼa Philon: “ ʼI tatatou kei māʼuʼuli, ʼe maʼuli totatou sino kae kua mate totatou nefesi pea kua tanu ʼi totatou loto sino, ohage ko hona faitoka. Kae ka mate te sino, pea ʼe maʼuli faʼitaliha ai leva te nefesi, ʼo ʼāteaina mai te kovi pea mo te sino mate ʼaē neʼe haʼisia ai.” Maʼa Philon, ko te mate ʼo te nefesi neʼe ko he mate fakatā pe ia. ʼE mole mate ia ʼi he temi. ʼE tuputupua.

Kae koteā te manatu ʼaē ʼe tou maʼu ʼi te Tohi-Tapu ʼo ʼuhiga mo te nefesi? ʼE ʼui fēnei iā Senesi 2:7: “Ko Sehova ʼAtua neʼe ina faʼu te tagata ʼaki te efu ʼo te kele pea neʼe ina pupuhi ki tona ihu te mānava ʼo te maʼuli, pea neʼe liliu ai te tagata ko te nefesi maʼuli.” ʼO mulimuli ki te Tohi-Tapu, ko te tagata ʼe mole ʼi ai hona nefesi; ʼe ko ia te nefesi.

ʼE toe akoʼi mai foki ʼi te Tohi-Tapu ko te nefesi ʼe mole tuputupua. ʼE ʼui fēnei iā Esekiele 18:4: “Ko te nefesi ʼaē ʼe agahala​—ko ia ia ʼaē ka mate.” ʼAki te ʼu vaega ʼaenī, ʼe tou lava mahino ai: ko te tagata ko te nefesi. Koia mokā mate he tahi, pea ʼe ko te nefesi ʼaē ʼe mate.​—Senesi 19:19.a

ʼI te mate ʼo Philon, neʼe mole faka maʼuhigaʼi ia ia e te kau Sutea. Kae neʼe tagiʼi e te Keletiate. Ko Eusèbe pea mo ʼihi matuʼa tapu ʼo te lotu neʼe nātou tui ko Philon neʼe maliu ki te Lotu faka Kilisitiano. Neʼe tohi e Jérôme te higoa ʼa Philon ki te lisi ʼo te ʼu Tāmai ʼo te Lotu. Neʼe taupau fakalelei te ʼu tohi ʼa Philon e te kau Kilisitiano ʼaposita, kae mole ko te kau Sutea.

Ko te ʼu tohi ʼa Philon neʼe tupu ai te ʼu fetogi faka lotu. ʼAki tana ʼu manatu, ko te hahaʼi ʼaē neʼe nātou lau ko te kau Kilisitiano, neʼe nātou tali te maʼuli tuputupu ʼa te nefesi, kae ʼe ko he akonaki ʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu. Pea ko te akonaki ʼa Philon ʼo ʼuhiga mo te Logos (peʼe ko te Folafola) neʼe lagolago ki te mafola ʼo te Tahitolu, ʼaē ko he akonaki ʼe mole tuʼu ʼi te Tohi-Tapu pea ʼe haʼu mai te Lotu Faka Kilisitiano ʼaposita.

Ke ʼAua Naʼa Fakahēʼi Koutou

ʼI tana ako te Tauhi ʼĀfea, neʼe faiga mālohi e Philon ke ‘ina maʼu fuli te ʼu ʼuhiga fakatā ʼo te ʼu palalau ʼaē ʼe tuʼu ai.’ Kae ohage ko tona tuʼu iā Teutalonome 4:​2, neʼe ʼui fēnei e Moisese ʼo ʼuhiga mo te Lao ʼa te ʼAtua: “ ʼAua naʼa koutou hilifaki he palalau e tahi ki te folafola ʼaē ʼe au fakatotonu atu, pea ʼaua naʼa koutou pulihi he palalau, kae ke koutou taupau te ʼu fakatotonu ʼa Sehova tokotou ʼAtua ʼaē ʼe au fakatotonu atu.” ʼAki tana ʼu fakatuʼutuʼu ʼaē neʼe hage mai ʼe lelei, neʼe hilifaki e Philon he tahi ʼu loi ʼe ina faka faigataʼa te mahino lelei ʼa te ʼu akonaki ʼo te Folafola ʼa te ʼAtua.

Neʼe ʼui fēnei e te ʼapositolo ko Petelo: “Nee mole matou mulimuli ki he u fagana fakapoto, i te temi nee matou fakailoilo ai kia koutou te haele fakamafimafi mai o totatou Aliki ko Sesu Kilisito.” (2 Petelo 1:16) Ko te fakatotonu ʼa Petelo ki te ʼuluaki kokelekasio faka Kilisitiano neʼe mole hage ia ko te ʼu tohi ʼa Philon, kae neʼe fakatafito ia ki te moʼoni pea mo te takitaki ʼo te laumālie ʼa te ʼAtua, ia “te Laumalie o te mooni,” ʼaē neʼe ina takitaki ia nātou ki te moʼoni kātoa.​—Soane 16:⁠13.

Kapau ʼe koutou fia tauhi ki te ʼAtua ʼo te Tohi-Tapu, ʼe ʼaoga kiā koutou he takitaki ʼe moʼoni, kae mole ko he ʼu fakamahino ʼe fakatafito ki te ʼu manatu fakatagata. ʼE ʼaoga kiā koutou te ʼatamai mālama totonu ʼo ʼuhiga mo te ʼAtua pea mo tona finegalo, pea ʼe ʼaoga ke koutou agavaivai ke koutou liliu ko he tahi ʼe ako fakamalotoloto. Kapau ʼe koutou ako te Tohi-Tapu ʼaki he fakakaukau lelei, ʼe koutou “iloi [anai ko] te Tohi tapu, e feala ke ina foaki atu kia [koutou] te poto, o uhiga mo te mauli aki te tui e ia Kilisito Sesu.” ʼE koutou sio anai ko te Folafola ʼa te ʼAtua ʼe ina fakaliliu anai koutou ke koutou “katoa . . . [mo] teuteu o uhiga mo te gaue lelei fuape.”​—2 Timoteo 3:​15-17.

[Kiʼi nota]

[Talanoa/Paki ʼo te pasina 10]

TE KOLO ʼAĒ NEʼE NOFO AI IA PHILON

Neʼe nofo pea mo gāue ia Philon ʼi te kolo Esipito ko Alexandrie. Lolotoga te ʼu sēkulō, ko te kolo ʼaia neʼe ko te taulaga ʼo te ʼu tohi pea mo te ʼu talaga ʼo te kau popoto.

Neʼe akoʼi te kau ako e te kau faiako ʼiloa ʼaē neʼe faiako ʼi te ʼu faleako ʼo te kolo ʼaia. Ko te tānakiʼaga tohi ʼo Alexandrie neʼe ko te tānakiʼaga tohi ʼiloa ʼi te malamanei kātoa. Neʼe maʼu ai te ʼu tohi ʼe lauʼi teau afe, he neʼe faiga e te kau tānaki tohi ke nātou maʼu he ʼu hiki tohi ʼo te ʼu tohi fuli ʼaē neʼe maʼu.

Ki muli age, neʼe mole kei faʼa maʼuhiga te kolo ʼaia ko Alexandrie ʼo feiā mo tana tānakiʼaga tohi. Ko te ʼu tuʼi Loma neʼe nātou faka maʼuhigaʼi ia Loma, pea ko te taulaga ʼo te ʼatamai mālama neʼe fakatuʼu leva ʼi Eulopa. Neʼe pulinoa ia Alexandrie ʼi te fitu sēkulō ʼo totatou temi ʼi te tauʼi ʼo te kolo ʼaia. ʼO aʼu mai ki te temi nei, ko te hahaʼi fai fakamatala hisitolia, ʼe nātou tagiʼi te pulinoa ʼo te tānakiʼaga tohi ʼiloa ʼaia, ʼo nātou lau kua holomuli te maʼuli ʼo te tagata ia taʼu e 1 000.

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

L. Chapons/Illustrirte Familien-Bibel nach der deutschen Uebersetzung Dr. Martin Luthers

[Talanoa/Paki ʼo te pasina 12]

TE FAKAMAHINO FAKATĀ IA ʼAHO NEI

Ko te faʼahiga fakatā ʼaē ʼe tou talanoa kiai, ʼe “ko he puleʼaki moʼo fakahā ʼi hona ʼaluʼaga fakatātā ia te ʼu manatu pea mo te ʼu moʼoni ʼo ʼuhiga mo te maʼuli ʼo te tagata.” ʼE ʼui ʼo ʼuhiga mo te ʼu fakamatala ʼaē ʼe fakaʼaogaʼi ai te taʼi faʼahiga fakatā ʼaia, ʼe ko he ʼu fakamatala fakatātā ʼo te ʼu meʼa maʼuhiga age ʼe ū. Ohage ko Philon mai Alexandrie, ko te kau faiako faka lotu ʼo te temi nei ʼe nātou fakaʼaogaʼi te palalau fakatā ʼaia moʼo fakamahino te Tohi-Tapu.

Tou vakaʼi muʼa iā Senesi ʼi te ʼu kapite 1 ki te 11, ʼaē ʼe fakamatala ai te faʼu ʼo te tagata ʼo aʼu ki te mavetevete ʼo te hahaʼi ʼo te tule ʼo Papele. ʼO ʼuhiga mo te koga ʼaia ʼo te Tohi-Tapu, ʼe ʼui fēnei ʼi te Tohi-Tapu Katolika, The New American Bible: “Ke feala ki te hahaʼi Iselaele ke nātou mahino ki te ʼu moʼoni ʼaē neʼe tonu ke nātou taupau, neʼe tonu ke akoʼi kia nātou ʼaki he ʼu manatu neʼe mahino ki ai te hahaʼi ʼi te temi ʼaia. Koia ʼe tonu ke fakakehekeheʼi fakalelei te ʼu moʼoni ʼaia mai tona tohi totonu.” Ko tona faka ʼuhiga, ʼe mole tonu ke tou mahino ki te ʼu kapite 1 ki te 11 ʼo Senesi ohage ko tona tohi ʼi ai. Kae ohage ko he mutuʼi meʼa ʼe ina ʼuʼufi te sino, ʼe feiā mo te ʼu kupuʼi palalau ʼe nātou ʼuʼufi tona faka ʼuhiga ʼaē ʼe loloto age.

Kae neʼe akoʼi e Sesu ki te hahaʼi, ia te ʼu kapite ʼaia ʼo Senesi ohage pe ko tona tohi ʼi ai. (Mateo 19:​4-6; 24:​37-39) Neʼe toe fai feiā pe mo te ʼu ʼapositolo ko Paulo pea mo Petelo. (Gaue 17:​24-26; 2 Petelo 2:5; 3:​6, 7) Ko te kau ako fakamalotoloto ʼo te Tohi-Tapu ʼe nātou līaki te ʼu fakamahino ʼaē ʼe mole ʼalutahi mo te Folafola kātoa ʼo te ʼAtua.

[Paki ʼo te pasina 9]

Te foʼi hila lahi ʼo Alexandrie

[Haʼuʼaga ʼo te paki]

Archives Charmet/Bridgeman Art Library